بهناز اسدی‌کیا
پژوهشگر جغرافیای سیاسی- دانشگاه تهران
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
دو قدم از یک بلوک سیمانی به شمال و جنوب توسط رهبران دو کره، یکی از مهم‌ترین تحولات ژئوپلیتیکی و تاثیرگذارترین رویدادهای قرن بیست‌و‌یکم، اخیرا انجام شد و توجه جامعه بین‌الملل و تحلیلگران سیاسی را به خود جلب نمود؛ تحول ژئوپلیتیکی در منطقه که تاثیر آن به مرزهای دو کره محدود نمی‌شود و پیامدهای آن بر معادلات منطقه‌ای و جهانی و موازنه‌های ژئوپلیتیکی اثرگذار خواهد بود.
این رویداد تاریخی پس از یک دوره طولانی ۶۵ ساله تیرگی روابط و خطر مداوم درگیری، همراه با اقدامات تهدیدآمیز از سوی کره شمالی که همواره احتمال وقوع یک جنگ هسته‌ای را هشدار می‌داد، بی‌تردید نوید آغاز دوره‌ای از صلح و همکاری منطقه‌ای از سال ۱۹۵۰ به این طرف است. کره شمالی که تنها در سال 2017، تعداد 16 آزمایش موشکی و انفجار زیرزمینی انجام داد، در سال 2018 در برداشتن گام صلح پیشقدم شد.
هرچند می‌توان گفت با گذر رهبران دست‌در‌دست هم و خندان دو کره، از یکی از بسته‌ترین مرزهای جهان، بخشی از تاریخ نوشته شد، اما به واقع اینکه آیا این دیدار تاریخی، تاریخ صلح و شکوفایی و غیرنظامی شدن منطقه نیز خواهد بود یا خیر، بایستی منتظر گذشت زمان و اقدامات بعدی بود.
در گزارش این رویداد تاریخی مهم که از تلویزیون ملی کره شمالی پخش شد، از این دیدار با عبارت “انهدام هسته‌ای کامل” یاد شد. استفاده از کلمه “کامل”، در واقع با اشاره به سابقه مذاکرات در گذشته، این پیام مهم را به جهان و بدبینان به این حرکت در دنیای بیرون فرستاد که این بار با گذشته متفاوت است. [1]
سابقه توافقات بین دو کره و همسایگان و امریکا در خصوص غیر اتمی شدن کره، به دهه ۱۹۹۰ باز می‌گردد. کره شمالی در سال ۱۹۹۲ یک موافقتنامه غیراتمی شدن با کره جنوبی امضا نمود. دو سال بعد در سال ۱۹۹۴ موافقتنامه‌ای برای توقف ساخت راکتور هسته‌ای با امریکا امضا کرد. در سال ۲۰۰۵ کره شمالی با چهار همسایه خود و امریکا توافق نمود که به برنامه هسته‌ای خود پایان دهد و معاهده بین‌المللی عدم گسترش را بپذیرد. در سال ۲۰۱۲ با امضای موافقتنامه دیگری با امریکا، کره شمالی پذیرفت که برنامه هسته‌ای خود را در قبال کمکهای امریکا متوقف کند. در این توافق، کره شمالی توقف برنامه‌های آزمایش سلاح هسته‌ای، غنی‌سازی اورانیوم و پرتاب موشکهای دوربرد را پذیرفت و در مقابل، امریکا بر تحویل ۲۶۵ هزار تن مواد غذایی به کره شمالی توافق نمود.
این بار شاید بتوان گفت به دلایلی، سرنوشت متفاوتی برای توافقات فعلی انتظار می‌رود:
– شخصیت جسورانه رهبر کره شمالی؛ کسی که در ژوئن ۲۰۱۷ موشک بالستیک بین قاره‌ای شلیک کرد، و اکنون در اوریل 2018 از رییس جمهور کره جنوبی دعوت می‌کند قدم به خاک کره شمالی بگذارد. با توجه به این نکته که در حالی که انفجار هسته‌ای کره شمالی در اکتبر 2006 با نیروی انفجاری کمتر از یک کیلوتن تخمین زده شد، نیروی انفجاری در آزمایشات هسته‌ای کره شمالی در سپتامبر 2017 حدود 250 کیلوتن براورد شده بود.
– سیاست‌های فعلی ایالات متحده امریکا و مواضع جنگ‌طلبانه ترامپ با تلاش برای اعمال تحریم‌های شدیدتر علیه پیونگ‌یانگ از جمله تحریم صادرات نفت (با راضی کردن چین که بر کره شمالی تسلط اقتصادی دارد) ممکن است در نتیجه‌بخش بودن مذاکرات صلح بی‌تاثیر نباشد.
– وضعیت اقتصادی کره شمالی؛ اقتصادی درونگرا و ناسازگار با روند اقتصاد جهانی، که در سال ۲۰۱۵ دارای تولید ناخالص[2] داخلی حدود ۱۶ میلیارد دلار (در مقایسه با کره جنوبی حدود ۴/۱ تریلیون دلار) بود. طبق گزارش اخیر بلومبرگ، کره شمالی برای توسعه بخش شبکه اینترنتی خود به حدود 61 میلیارد دلار، برای بخش زغال‌سنگ به 13، بخش گاز به حدود 7، بخش هسته‌ای 30، و سایر بخشها به بیش از 10 میلیارد دلار، جمعا” به بیش از 122 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد.[3]
هرچند رهبر کره شمالی پس از امضای اعلامیه مشترک، کره شمالی و جنوبی را با یک زبان، یک فرهنگ و یک تاریخ، ملتی یکپارچه توصیف نمود و هر دو طرف بر یک شبه جزیره عاری از سلاح هسته‌ای تاکید کردند؛ با وجود این، ابهامات زیادی در روند روابط دو کشور و وقایع پیش رو وجود دارد؛ از جمله برخی معتقدند عبارت غیر اتمی شدن شبه جزیره می‌تواند به معنای خروج دارایی‌های استراتژیک امریکا در کره جنوبی باشد. در این خصوص، تحلیل محتوای اعلامیه مشترک نشان می‌دهد که واژه صلح[4]، در این اعلامیه ۱۱ بار، در حالی که واژه هسته‌ای و غیر هسته‌ای شدن تنها ۴ بار استفاده شده و در عوض، تاکید بر کاهش تنش و روابط بهتر برجسته شده است. دو کره با همکاری با واشنگتن و پکن، بایستی قرارداد ۱۹۵۳ را که میان چین و کره شمالی و نیروهای سازمان ملل به رهبری امریکا امضا شده بود، با یک “رژیم صلح دائم و جامع” جایگزین کنند.
در اینجا این سوال مطرح است که انگیزه رهبر کره شمالی[5] از این اقدام چیست؟ آیا این تصمیم منطقی وی واقعی است؟ آیا تحریمها و فشارهای اقتصادی در نرمش کره شمالی موثر بوده است؟ آیا این اقدام ناشی از فشارهای چین و مشکلات داخلی است؟ یا حرکتی در جهت جدا کردن سئول از واشنگتن و خروج از تحریمها ؟ و یا برای خرید زمان است؟
حال صرف‌نظر از اینکه آیا این بار این توافق اجرا و روند جدیدی در روابط صلح‌امیز منطقه‌ای و جهانی ایجاد خواهد شد یا خیر، با یک نگاه کل‌نگر می‌توان به چند واقعیت مهم پیرامون این تحول ژئوپلیتیکی در شرق آسیا اشاره کرد که در تحلیل مسایل بین‌المللی و در فهم صحیح رویدادهای جهانی و پیش‌بینی تحولات آتی مفید خواهد بود:
۱. در شکل‌گیری ساختار چندقطبی جهانی، صلح و توسعه، اولویت کشورهای جهان برای بازیگری به عنوان قدرتهای منطقه‌ای و جهانی است. علی‌رغم وجود ناآرامی‌ها، خصومتها و برخوردهای منطقه‌ای و جنگهای داخلی در جهان، به نظر می‌رسد در قرن ۲۱، گرایش کلی روند جهانی با اولویت توسعه و شکوفایی اقتصادی، به سوی استقرار ثبات، امنیت و صلح در حال انجام است. اظهار تمایل رهبر کره شمالی در ماه‌های اخیر به توسعه اقتصادی[6] و “اتخاذ یک استراتژی جدید” و متمرکز نمودن منابع ملی بر بازسازی اقتصادی، تایید این روند جهانی است. او که همواره خواستار تعقیب همزمان تسلیحات هسته‌ای و رشد اقتصادی با هدف ساختن یک قدرت هسته‌ای سوسیالیستی بزرگ بود، اخیرا” با تغییر استراتژی، کره شمالی را بی‌نیاز از آزمایش موشکهای دوربرد یا بمب اتمی دانسته است.
در کنار آشتی دو کره و نرمش کره شمالی در غیر اتمی شدن منطقه، که گروه بین‌المللی بحران[7] در اخرین گزارش خود شبه جزیره کره را در زیر عنوان “وضعیت بهبودیافته” ذکر کرد، شاهد تلاش جدی کشورها در جهت حل اختلافات و برقراری صلح می‌‌باشیم: حل مناقشات مرزی از جمله حل صلح‌آمیز اختلافات ارضی و مرزی روسیه و چین؛ همچنین مذاکره رهبران هند و چین در 28 اوریل- درست یک روز پس از دیدار رهبران دو کره- برای حل اختلافات دیرینه دو کشور در خصوص تنش‌های مرزی در سلسله جبال هیمالیا و بهبود روابط و تاکید بر اهمیت حفظ صلح و آرامش در مناطق مرزی. ذکر این نکته جالب است که در 1980 اقتصادهای دو کشور هند و چین [8] با تولید ناخالص داخلی کمتر از 200 میلیارد دلار تقریبا هم‌اندازه بود. اما امروز اقتصاد چین 12 تریلیارد دلار یعنی 6 برابر بزرگتر از اقتصاد هند با 2 تریلیارد دلار است.
همکاری در عین رقابت‌های بالقوه؛ نویدبخش درک رهبران کشورها از اهمیت صلح و ثبات در پیشرفت و تمرکز بیشتر بر توسعه اقتصادی است؛ درک این حقیقت که استقرار صلح و امنیت هر کشوری مستلزم استقرار صلح و پیشرفت منطقه‌ای است.
۲. قرن بیست‌و‌یکم، قرن انزوا نیست. در ساختار چندقطبی نظام بین‌الملل، قدرتهای منطقه‌ای و جهانی هر یک به دنبال ایفای نقش‌های محوری و تثبیت جایگاه و تعمیق نفوذ منطقه‌ای و جهانی خود هستند. در این دوران حساس، کشوری که خود را در انزوا نگه دارد، بی‌تردید در ساختار نوین نظام جهانی جایگاهی نخواهد داشت و در بازی قدرت حذف خواهد شد. نقش‌آفرینی چین و کره‌جنوبی در این راستا قابل تامل است. دیدار اردوغان با رهبر کره جنوبی در روزهای گذشته- درست پس از دیدار رهبران دو کره- و توافق بر سر مسایلی چون تجارت، مسایل دفاعی و نظامی نشان می‌دهد که ترکیه نمی‌خواهد از ضیافت جدیدی که در منطقه آغاز شده کنار بماند و به دنبال سهمی برای توسعه کشورش است.
۳. درک این حقیقت که استراتژی در ذات خود ثابت نیست و اندیشه استراتژیک بایستی مبتنی بر واقعیتها و قواعد بازی تغییر کرده و تنظیم گردد. به عبارتی سیاست، استراتژی و رویکردهای خارجی کشورها، بایستی همگام با تحولات بین‌المللی، تغییرات نظام جهانی، واقعیات محیطی، منطقه‌ای و بین‌المللی؛ و مهم‌تر از همه در راستای تامین منافع ملی و اهداف کشورها تنظیم گردد. تغییرات ساختاری و تحولات سریع جهانی با جریان فناوری‌های پیشرفته و شبکه‌های ارتباطات و اطلاعات گسترده، منطق بازیگری و تعاملات بین‌المللی را تبدیل به ضرورتی پویا و عقلانی نموده است.
برخی تحولات ژئوپلیتیکی مستقیما” بر معادلات جهانی منطقه‌ای تاثیرات جدی و گسترده‌ای دارند. از این رو، تغییر رویکرد خارجی واحدهای سیاسی و اتخاذ سیاست خارجی تعامل‌گرا و توسعه‌گرا، الگوهای رفتاری کشورها را از تقابل به تعامل تغییر داده و به دنبال آن موازنه‌های منطقه‌ای و معادلات ژئوپلیتیکی جدیدی ایجاد خواهد شد که پیامدهای آن نه فقط منطقه که کل جهان را در بر می‌گیرد.
واژگان کلیدی: ژئوپلیتیک، صلح؛ یک قدم به شمال؛ کره شمالی، کره جنوبی
[1] . Fifield Anna (April 28 2018), Talk of peace with North Korea has the South wondering: Will this time be different? The Washington Post. https://www.washingtonpost.com/world/asia_pacific/
[2] . https://tradingeconomics.com/north-korea/gdp
[3] . Here’s What It Will Cost to Modernize North Korea, (April 27th, 2018), Bloomberg Markets, www.bloomberg.com/news
[4] . North Korea’s Kim Jong Un and South Korean Leader to Pursue Peace Deal, Denuclearization, (April 30, 2018 ), the wall street journal, www.wsj.com/articles
[5] . Haass Richard (27 April 2018), www.Axios.com
[6] . Straits times, East-Asia (APR 23, 2018), www.straitstimes.com/asia/east-asia
[7] . www.crisisgroup.org/crisiswatch
[8] . www.statista.com/statistics
