دکتر سید مطهره حسینی
پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی
مركز بين المللي مطالعات صلح –IPSC
به نظر می رسد که خط لوله ترانس کاسپین و طرح دوباره آن، یک مسئله از پیش تصمیم گیری شده نیست؛ بلکه مسئله ای است که هر از چند گاهی طرح می شود. به این دلیل که کشورهای منطقه و به طور خاص ترکمنستان که به دنبال پیوستن به کریدور گاز جنوبی هستند و به صورت مستقل به دنبال صدور گاز خود به اروپا هستند، لذا این کشورها به دنبال این پروژه هستند. در عین حال آمریکایی ها به دنبال انتقال گازهایی غیر از روسیه و کلا منابع انرژی غیر از روسیه هستند و هر زمان که بتوانند سعی می کنند از فرصت استفاده و خط لوله ترانس کاسپین و همچنین خط لوله دیگری (که کریدور گاز جنوبی را تکمیل کند) پیگیری نمایند. فرصتی در حال حاضر بوجود آمده، یعنی حمایت جدی آمریکا از خطوط انرژی که خارج از سلطه روسیه باشند و بتواند قدرت صادرات انرژی روسیه را به چالش بکشند و تا حد ممکن قدرت روسیه را در مناطق تحت قدرت و حوزه نفوذ خود به چالش بکشد. این موضوعی است که باعث شده است خط لوله ترانس کاسپین مجددا مطرح شود.
ترکمنستان در عین حال که سیاست بی طرفی خود و به نوعی سیاست درون گرایی را حفظ کرده؛ سیاست هایی را در پیش گرفته است که در این رویکرد ها تا حد ممکن به دنبال گسترش بخشیدن به طرح جاده ابریشم جدید خود است. یعنی ترکمنستان تا حد ممکن از ظرفیت خود به عنوان یک مسیر برای انتقال افراد و کالاها استفاده کند و به این ترتیب به اقتصاد خود رونق بیشتری ببخشد. در همین راستا، صدور گاز ترکمنستان به اروپا (به خصوص در شرایطی که روسیه بعد از تنش ها در بحران اوکراین و استفاده عملی از اهرم قطع گاز) فرصتی را برای ترکمنستان و انگیزه ای را برای اروپا به وجود آورد که به دنبال جدی شدن بحث خط لوله ترانس کاسپین باشند.
در بحث خط لوله ترانس کاسپین دو کشور مخالف روسیه و ایران هستند و دو کشور موافق، طبیعتا دو کشوری هستند که در مسیر گاز قرار می گیرند، یعنی ترکمنستان که می خواهد گاز را از طریق بستر دریای خزر به آذربایجان منتقل کند و از آذربایجان هم گاز به ترکیه و یونان و به این ترتیب به اروپا منتقل شود. بنابراین در این حوزه ترکمنستان و آذربایجان در راستای سیاستی خود، به دنبال انتقال گاز خود هستند. در این میان قرار گرفتن در مسیر انرژی کریدور جنوبی (که یک مسیر آلترناتیو برای انتقال انرژی به اروپاست: دربرابر مسیر شمالی از روسیه به اروپای شرقی) به اروپا کمک می کند که به انرژی ای که از طریق روسیه و به خصوص انرژی گاز منتقل می شود ، کمتر متکی باشد. کشورهای مخالف یعنی روسیه و ایران استدلال می کنند که این خط لوله به شدت از نظر زیست محیطی به دریای خزر آسیب می زند. یعنی به این دلیل که خط لوله از بستر دریا گذر میکند و با توجه به بستری دریای خزر امکان زلزله و جابجایی در آن خیلی زیاد است. همچنین مسائل جغرافیایی دیگری مطرح است. آنها معتقدند در نهایت این مسئله به شدت به محیط زیست دریای خزر آسیب خواهد زد و دریا را آلوده می کند.
آنچه که در گذشته وجود داشته ایران و روسیه با خط لوله های دیگری هم مخالفت کرده اند، به نظر می رسد که خط لوله های انرژی در هر شرایط و با وجود هر اشکالی در نهایت به نتیجه رسیده اند و پروژه هایی بوده اند که اولویت آن ها برای کشورها خیلی بالاتر از این بوده که به خاطر مسائل زیست محیطی یا مسائل دیگر پای خود را از این خط لوله ها کنار بکشند. در مورد خط لوله ترانس کاسپین هم چنین امکانی وجود دارد. با توجه به جدیتی که در این پروژه وجود دارد. آنچه که این پروژه خط لوله را به صورت جدی با چالش رو به رو می کند این است که هزینه احداث آن بالاست و به نظر می رسد که احداث این خط لوله از بستر دریای خزر با توجه به فضاهای موجود در آسیای مرکزی و قفقاز و منتقل کردن آن به آذربایجان (با توجه به مسیرهای آن)، عاقلانه نباشد. همین بحث هزینه ها ممکن است که پروژه خط لوله را متوقف کند.
در حال حاضر ایران با این پروژه مخالف است. به این دلیل که نه انتقال این گاز و نه مسیری که این خط لوله گاز از آن منتقل می شود، هیچ کدام منافعی برای ایران ندارند. متاسفانه تقریبا همه پروژه های قبلی که ایران با آن ها مخالفت کرده است، به نتیجه رسیده اند و ایران نتوانسته است منافعی را از آن ها به دست آورد. در این بین باید گفت که روسیه معمولا در نهایت با توجه به انتقال منافعی که دارد تسلیم برخی از این پروژه ها می شود. در مورد خط لوله ترانس کاسپین روسیه مقاومت زیادی انجام می دهد. انجام این پروژه ممکن است به دلیل هزینه ها، مورد تجدید نظر واقع شود. نه آن چیزی که مد نظر روسیه و ایران –آلودگی های زیست محیطی- است اما مسئله این است که اگر این خط لوله از کف کاسپین منتقل نشود، تنها مسیر آن از جنوب دریای خزر و از ایران است تا انرژی گاز صادر شود. اما این مساله هم ریسک صادرات انرژی را برای اروپایی ها در پی دارد که طبیعتا اروپایی ها به دنبال چنین امری نیستند.
واژگان کلیدی: علل طرح ترانس کاسپین آینده خط لوله ترانس کاسپین
