مریم وریج کاظمی
پژوهشگر ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
در قرن حاضر صنعت گردشگری از منابع عمده تامین درآمد و ایجاد اشتغال در اغلب کشورهای جهان به شمار می آید به طوری که کارشناسان از آن به عنوان صنعت نخست در جهان یاد می کنند. گردشگری یا توریسم عبارت از ایجاد فرایند حرکت شهروندان یا انسانها در یا بین فضاهای جغرافیایی به منظور بهره مندی از ظرفیت های آرام بخش،کاهش تنش ها و آلام ها که انسانها با آن درگیرند، می باشد.
در این بین ظرفیت های فضای جغرافیایی در تامین نیازهای مزبور دارای کارکردهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و امنیتی است، و زمانی که حکومت ها و دولت ها با متناسب سازی ساختارهای ملی خود سعی بر فرآوری پتانسیل ها و قابلیت های جذب گردشگر و توریسم در فضای جغرافیایی خود بویژه در بعد بین المللی داشته باشند ژئوپلیتیک گردشگری شکل می گیرد. دولت ها با سیاست و اقدامات خود نه تنها به معرفی فرهنگ، کشور، سرزمین، ملت، تاریخ و هویت ملی خود به جهانیان می پردازند بلکه منافع اقتصادی خوبی را نصیب خود نموده و تفاهم بین المللی را از طریق توسعه مناسبات اجتماعی افزایش می دهند و در نهایت موقعیت و منزلت ژئوپلیتیک کشور خود را در سیستم منطقه ای و جهانی بهبود می بخشند.
از این رو ژئوپلیتیک گردشگری به صورت یک فعالیت رقابتی در سطح جهان نمود پیدا می کند و حکومت ها و دولت ها با اتخاذ سیاستهای باز و تسهیل ورود گردشگران به کشور خود و توسعه جاذبه های توریستی و سایر تدابیر لازم نظیر تجهیز زیرساخت های توریستی به نوعی با دولت های دیگر رقابت می نمایند و هرکدام سعی دارند در عرصه بین المللی به جلب نظر گردشگران و جهانگردان بیشتری بپردازند تا از منابع مربوط بهره مند گردند. بدیهی است کشورهای با سیستم بسته در برابر کشورهای با سیستم باز، در عرصه رقابت بازنده خواهند بود.
بکارگیری مفهوم ژئوپلیتیک گردشگری به سال1980م می رسد، زمانی که روابط چند گانه بین گردشگری، قدرت و فضا باعث رقابت های داخلی و خارجی با توجه به ویژگی های تاریخی، اقتصادی و سیاسی مقاصد گردشگری شد و موجب جذب گردشگر از طبقات متوسط کشورهای توسعه یافته گردید. دراین راستا ژئوپلیتیک گردشگری عمیقا بر نظم فضایی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در سراسر جهان تاثیرگذار بوده است. بطور نمونه همگرایی در جهان اسلام از طریق اعمال حج که متاثر از ژئوپلیتیک گردشگری است، تا حد زیادی در بهبود کیفیت تعاملات میان فرق مختلف اسلام نقش داشته و یا توسعه ژئوپلیتیک گردشگری دریایی که غالب کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس با سرمایه گذاری وسیع در حال اجرایی کردن آن هستند، توانسته امنیت و اقتصاد منطقه را متحول سازد.
در حال حاضر کشورهای توسعه یافته بخصوص کشورهای اروپایی و امریکای شمالی با ارتقاء سطح امکانات گردشگری و خدمات، توسعه محصولات گردشگری، ظرفیت سازی، آموزش و توسعه منابع انسانی، موقعیت سازی برای بازاریابی، تدوین استراتژی گردشگری در کوتاه مدت و بلند مدت در عرصه بین الملل فعال هستند و با بهره برداری از فضای جغرافیایی دیگر مناطق جهان، توسعه صنعت گردشگری را برای رسیدن به صلح و امنیت داخلی و رونق اقتصادی،فرهنگی و اجتماعی عملیاتی، و از ابزارهای ژئوپلیتیک گردشگری به شکل مطلوب استفاده می کنند. به طور مثال منطقه آسیا-اقیانوسیه(آسیا پاسفیک) یکی از سریع ترین مناطق گردشگری در حال رشد است که تحت تاثیر ژئوپلیتیک گردشگری کشورهای اروپایی و امریکایی قرار دارد و این کشورها از طریق آن می توانند استراتژی های ملی و بین المللی خود را در مقابل رقبا مدیریت نمایند.
طی سال های اخیر نیز کشورهای آسیایی با ایجاد سازمان های توسعه و همکاری های اقتصادی، فعالیت رقابتی را در توسعه فرهنگ گردشگری آماده سازی می کنند که با جلب نظر دولتها، سعی در تدوین سیاستهای مربوط به توریسم و گردشگری در جهت تولید ثروت، وفاق عمومی و تنش زدایی در روابط انسانی دارند؛ از جمله کشورهای عضو اکو(تاسیس 1985م) شامل کشورهای ایران، افغانستان، پاکستان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، تاجیکستان، قرقیزستان، آذربایجان و ترکیه، که از غرب و جنوب آسیا، آسیای مرکزی و قفقاز اعضای این سازمان را تشکیل می دهند. در سال های اخیر فضای جغرافیای این کشورها به دلیل ثروت های طبیعی(قله های بلند-دشتهای پهناور-جنگل ها- بیابان ها) و دارایی های تاریخی-باستانی(اماکن تاریخی-مذهبی و احیای مسیرهای تجاری باستانی راه ابریشم و زمینه های اکوتوریستی مرتبط با آن)به عنوان یک مقصد گردشگری از جایگاه ممتازی برخوردار شده است و همین نکته باعث شکل گیری توافقنامه همکاری‌های اقتصادی-تجاری برای صلح پایدار از طریق ایجاد زیرساخت های حمل و نقل– ترانزیتی، محیط زیست، انرژی، صنعت و امورمالی-بانکی و پروژه های مشترک توافق شده، می شود که در مفهوم ژئوپلیتیک گردشگری نمود پیدا می کند.
با در نظر گرفتن موارد ذکر شده، شناخت دقیق و عمیق عوامل موثر و تداوم بخش زیستی و جغرافیایی کشورهای عضو اکو که بعضا از عدم توسعه یافتگی صنعتی، اقتصادی و وابستگی به خارج از مرزها در وضعیت ضعف به سر می برند برای ایجاد پویایی صنعت گردشگری در جهت رفع موانع امنیتی و چالش های تفرقه برانگیز الزامی می باشد. هرچند کشورهای عضو اکو با توجه با بافت مذهبی-قومی ساکنین خود و سیاستهای نهادینه شده حاصل از آن که از الگو های درون سازه ای و برون سازه ای رفتاری مشترک نشات می گیرد، بهانه های ایدئولوژیکی و رادیکالیسم قومی-قبیله ای را بدون کنترل در صحنه سیاسی کشورهایشان به نمایش میگذارند که در پی آن تنش و درگیری های نیز رخ می دهد، اما با شیوه‌ای برنامه‌ریزی‌شده و از همه مهمتر کنترل‌شده می توانند با افزایش اشتغال در زمینه گردشگری و جلب توریسم در ابعاد داخلی –منطقه ای و جهانی به تولید درآمد خارجی یا همان ارزآوری مبادرت نمایند.
در این میان نقش موسسات اقتصادی، آموزشی-پژوهشی و امنیتی به دلیل جمع آوری داده های موثر و پردازش منطقی اطلاعات مرتبط با محرکهای کلیدی رشد و توسعه مقاصد گردشگری همچنین احداث مسیرهای سبز به تسهیل مراودات صنعت گردشگری و تحریک فعالیت اقتصادی مرتبط با این صنعت در جهت گسترش صلح پایدار منطقه ای بسیار حیاتی خواهد بود. از این رو بهبود فرایندهای ژئوپلیتیک گردشگری یعنی ارتقاء زیرساخت های گردشگری در بحث ایمنی ساختار اقامتگاه ها (هتل، هاستل و مجتمع های خوابگاهی)، سرمایه گذاری بخش خصوصی چه از داخل و یا خارج از کشور و افزایش فعالیت های بازاریابی مشترک، اجرای طرح های موثر در بخش منابع طبیعی، ایجاد بازارچه های مرزی و ساحلی، بازسازی خطوط هوایی-زمینی-ریلی-دریایی(لازم به ذکر است بسیاری از فرودگاه های کشورهای عضو اکو هنوز متکی بر کنترل دستی هستند و باید به روش های دیجیتال و تکنولوژی های جدید مانند چک آنلاین مسافران و کالا تجهیز شوند)، جابجایی آسان پول، کاهش تعرفه های ترانزیتی، صادراتی و ویزا..، تاثیر مستقیم در صلح و ثبات نسبی کشورهای عضو اکو خواهد گذاشت.
کلید واژگان: ژئوپلیتیک, گردشگری, ثبات , امنیت, کشورهای اکو, مریم وریج کاظمی
