سيما رفسنجاني نژاد
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
بحث استقرار سپر دفاع موشکی ناتو در اروپای شرقی در سال‌های گذشته، همواره مهمترین نقطه اختلاف و تعارض روسیه و آمریکا بوده است. اکنون شواهد حاکی از آن است که این تعارض، نه تنها کاهش نیافته، بلکه دو چندان نیز شده است. موضوع سپر موشکی اروپا اولویت سیاست خارجی روسیه است که قابلیت تهاجمی کشور به حل آن بستگی دارد. سپر دفاع موشكی، طرحی است كه ناتو و آمریكا قصد دارند با اجرای آن در اروپا، به مقابله با آنچه تهدیدات موشكی كشورهایی چون ایران و كره شمالی عنوان میكنند بپردازند، اما روسیه این طرح را تهدیدی علیه امنیت خود دانسته است. روسیه این سپر موشکی را در مرحله اول علیه خود و نه ایران میداند و امریکا این ادعا را رد میکند. کنفرانس دو روزه‌ای که در سوم و چهارم می 2012 با نام «عامل دفاع موشکی در شکلدهی فضای امنیتی جدید» در مسکو برگزار شد، از ابتکارات روسیه برای حل این مسأله است. پرسش اصلی مقاله این است که چرا اهداف راهبردی آمریکا در زمینه سپر دفاع موشکی تداوم یافته است؟
واژگان كليدي: سپر دفاع موشكي, سياست خارجي روسيه, آمريكا, جنگ سرد جديد,
تحلیل رخداد
الگوی مهار و محدودسازی استراتژیک به عنوان شکلی از بازدارندگی اقتصادی، حقوقی و صنعتی محسوب میشود. الگوی مهار و محدودسازی استراتژیک را اولین بار آمریکا علیه شوروی در سال 1947 استفاده کرد. از این مقطع زمانی به بعد «استراتژی سد نفوذ» محور تعامل آمریکا – اتحاد شوروی قرار گرفت. چنین روندی در دوران بعد از جنگ سرد متوجه ایران گردیده است. کشورهایی که دارای رویکرد معطوف به «تغییر وضوع موجود» باشند، طبعا در شرایطی قرار میگیرند که با محدودیتهای مستقیم و غیرمستقیم روبه رو میشوند. این الگو علیه کشورهایی همانند ایران، عراق (در دوران صدام حسین) و کره شمالی در سطح گستردهای اعمال شده است. لازم به توضیح است که مهار و محدودیت استراتژیک به موازات چتر دفاع منطقهای و سپر دفاع موشکی مورد استفاده قرار میگیرد.
یكی از اختلافات آمریكا و روسیه طی چند سال اخیر، مساله طرح تهاجمی موسوم به سپر دفاع موشكی است. در واقع «سپر دفاع موشکی» ادامه «ابتکار دفاع استراتژیک» آمریکا است. با توجه به تغییر ساختار نظام بین الملل و دگرگونی در سلسله مراتب قدرت در سیاست بینالملل، برخی از برنامههای دفاع استراتژیک آمریکا از جمله سپر دفاع موشکی ادامه یافته است. موضوع سپر دفاع موشکی اولین بار در اوایل دهه 1980 مطرح شد. رونالد ریگان رئیس جمهور آمریکا بر این اعتقاد بود که باید در برخورد با اتحاد شوروی به بازدارندگی مطلق دست یافت. این امر به مفهوم بهرهگیری از ابزار و فناوریهایی بود که زمینه مقابله با تهدیدات استراتژیک اتحاد شوروی علیه اروپا، آمریکا و جهان غرب را فراهم میآورد. بر اساس چنین رویکردی زمینه برای تبیین «ابتکار دفاع استراتژیک» فراهم شد. «جورج شولتز» وزیر امور خارجه آمریکا (88-1983) را میتوان در زمره اصلیترین کارگزاران چنین رهیافتی دانست. برنامهریزی دفاعی آمریکا در دهه 1990 زمانی که گروههای محافظهکار به تدریج موقعیت خود را در ساختار قدرت برنامه امریکا تثبیت نمودند؛ زمینه برای بازسازی و اعاده طرحهای دفاعی دوران جنگ سرد به وجود آمد. این افراد اعتقاد داشتند که قدرت نظامی در زمره ابزار غیرقابل چشم پوشی در سیاست بینالمللی محسوب میشود. رویکرد قدرت محور بار دیگر بر ادراک و نگرش راهبردی آمریکا تاثیر به جا گذاشت. طرح ابتکار دفاع استراتژیک اساسا ایده ای بلندپروازانه است که همواره با مشکلات زیادی در اجرا مواجه شد تا حدی که در دوره کلینتون و پیش از حوادث 11 سپتامبر به حالت تعلیق درآمد اما پس از حوادث 11 سپتامبر و انجام آزمایش موشکی کره شمالی، مجددا در کانون توجهات سران کاخ سفید و مقامات نظامی پنتاگون قرار گرفت. بر اساس طرحی که در زمان بوش مطرح شد قرار بود، رادار پیشرفته‌ای با قدرت كنترل شعاع 6 هزار كیلومتر در جمهوری چك مستقر شود تا نقش حلقه تكمیلی رادارهای آمریكایی مستقر در آلاسكا و كالیفرنیا را ایفا كند. همچنین قرار بود برای هدف قرار دادن موشك‌های شلیك شده به سمت اروپا، موشك‌های ضدموشكی در خاك لهستان مستقر شود. امریکا در ژانویه ۲۰۰۷ به لهستان و جمهوری چک پیشنهاد داد تا یک سامانه دفاع ضد موشکی شامل ۱۰ موشک رهگیر در لهستان و یک سیستم راداری در خاک جمهوری چک مستقر کند که این مسئله با مخالفت روسیه روبرو شد. آمریکا مدعی است که سیستم دفاع ضد موشکی را در برابر حمله فرضی از سوی کشورهایی نظیر ایران و کره شمالی ایجاد میکند ولی مقابله با خطرات موشکهای هستهای روسیه نیز بعد دیگر قضیه است که واشنگتن برای عدم تحریک مسکو از بیان آن خودداری میکند. مقامات روسی بارها به این موضوع اشاره کردهاند که کشورهای نظیر ایران و کره شمالی، موشکهای بالستیک در اختیار ندارد و این پرسش را مطرح کردهاند که پس سیستم دفاع ضد موشک علیه چه کشورهای مستقر میشود؟ مقامات روسی تاکید داشتند که هدف اصلی امریکا از استقرار سپر موشکی در اروپا این است که قابلیت تهاجمی روسیه را از بین ببرند و لذا این کشور را در موضع ضعف قرار دهند. در واقع با استقرار سامانه دفاع موشکی، ایالات متحده از این امکان برخوردار است که روسیه را بمباران موشکی و اتمی کند ولی در مقابل روسیه به خاطر سامانه دفاع موشکی قادر نیست که حملات احتمالی آمریکا پاسخ دهد. این وضعیت باعث می شود که سلاح های اتمی شوروی دیگر قابلیت بازدارندگی نداشته باشند.
باراك اوباما پس از انتخاب به سمت رياست جمهوری آمریكا، درسال 2008 برای ایجاد فضای مناسب در مناسبات روسیه و آمریكا، اجرای طرح سپر دفاع موشكی را به حالت تعلیق درآورد، اما درست دو سال بعد در ماه نوامبر ۲۰۱۰ دیمیتری مدودف، رییس جمهور روسیه، در اجلاس سران ناتو در لیسبون پرتغال، پیشنهاد همكاری روسیه را در اجرای طرح سپر دفاع موشكی در اروپا، مطرح كرد. آمریکا و ناتو در نشست لیسبون توافق کرده بودند این سامانه را ارتقا دهند اما مذاکرات میان روسیه و این ائتلاف به سبب خودداری ناتو در اعطای تضمینهای حقوقی به روسیه به بن بست رسید. زیرا روسیه خواهان تضمین های حقوقی بود مبنی بر اینکه هدف از این سامانه، بازدارندگی هسته ای راهبردی روسیه نیست.
به تدریج مسئله استقرار این سامانه در جمهوری چک و لهستان با موانع فنی و سیاسی روبرو شد و آمریکا رومانی را جایگزین جمهوری چک و لهستان کرد و قراردادی نیز با این کشور امضا کرد. همچنین ترکیه از دیگر کشورهایی است که کاخ سفید با این کشور برای استقرار اجزایی از سامانه موشکی در خاک آن به توافقاتی رسیده و قرار است این سامانه در “مالاتیا” مستقر شود. ترکیه یکی از مهمترین کشورهای منطقه است که علیرغم همسایگی با ایران و مناسباتی به ظاهر دوستانه، با استقرار سامانه‌ی دفاع ضدموشکی موافقت کرد. اقدامی که حساسیت شدید و انتقاد و تهدید ایران را به همراه داشت. رهبران کشورهای عضو ناتو در اجلاس ماه نوامبر سال ۲۰۱۰ در پایتخت پرتغال بر سر استقرار سامانه‌ی دفاع ضدموشکی به توافق رسیدند. شرط ترکیه برای پیوستن به این موافقت‌نامه این بود که به «تهدیدهای ناشی از موشکهای ایران برای غرب» به عنوان دلیلی برای استقرار این سامانه اشاره‌ای نشود. گرچه این شرط ترکیه پذیرفته شد، ولی اکثر مقام‌های اروپایی در اظهارات خود تصریح کردهاند که سامانه‌ی مزبور عمدتاَ برای مهار خطر موشکی کشورهایی مانند ایران و کره شمالی است.
کنفرانس «عامل دفاع موشکی در شکل دهی فضای امنیتی جدید» در سوم و چهارم می 2012 در مسکو برگزار شد که بیش از 200 مقام عالیرتبه و کارشناس نظامی از 50 کشور از جمله 28 عضو ناتو در این کنفرانس شرکت دارند. نمایندگان چین، کره جنوبی، ژاپن و کشورهای مشترک المنافع و سازمان توسعه همکاری اقتصادی نیز در این کنفرانس حضور دارند. آمریکا و برخی کشورهای اروپایی در سطح وزیر و معاون وزیر امور خارجه و وزیر دفاع در این کنفرانس شرکت کردند. هدف از برگزاری این کنفرانس ارائه نتایج تحلیل های روسیه درباره سپر موشکی اروپا و انتقال آن به مقامات و کارشناسان عضو ناتو است. در این کنفرانس روسها به وضوح به آمریکا و پیمان ناتو پیام دادند با سامانه موشکی اروپا که بدون مشارکت این کشور ایجاد میشود؛ مقابله خواهند کرد. روسيه نمايندگان خارجي را به مسکو براي بازديد از ايستگاه رديابي موشکيDon-2NP در منطقه سوفرينو دعوت کرد تا ثابت کند که روسيه هر اقدامي را براي همکاري دفاع موشکي انجام مي‌دهد. روسيه پیشنهاد خود را براي استفاده از اين ايستگاه به عنوان بخشي از يک توافق با ناتو درباره سپر دفاع موشکي ناتو براي مقابله با موشک هاي ميان برد و دوربرد مطرح کرد. روسیه در این کنفرانس بر مواضع خود ایستادگی کرد و نخستین بار با استفاده از سیستمهای تصویری رایانهای و تشریح تهدیدهای احتمالی سامانه موشکی آمریکا تلاش کرد تا نمایندگان آمریکایی حاضر در نشست را به متوقف کردن استقرار این سامانه در نزدیکی مرزهای خود اقناع کند. مقام های روس شركت كننده در این نشست مهم بین المللی به صراحت اعلام كردند كه بزرگ نمایی تهدید هسته ای ایران و كره شمالی برای توجیه اجرای خزنده طرح سپر دفاع موشكی آمریكا در اروپا دیگر بیش از این برش ندارد و غرب باید از تلاش برای گمراه كردن افكار عمومی جهان با سوء استفاده از این موضوع دست بردارد. این کنفرانس یک بار دیگر اختلافات شدید روسیه و آمریکا و ناتو در زمینه امنیت موشکی را برجسته کرد و به وضوح نشان داد این موضوع به علت انعطاف ناپذیری غرب و خودداری از همکاری با مسکو به عامل بزرگ تنشآفرین در روابط روسیه با کشورهای عضو ناتو و به ویژه آمریکا تبدیل شده است. نگرانی مقامات روسیه درحالیست که دولت باراک اوباما هنوز هیچ ضمانت قابل قبولی را به روسیه در این باره که این سامانه علیه روسیه مورد استفاده قرار نمی گیرد، نداده است.
استراتژیستهای آمریکا، برنامههای دفاعی خود را در جهت مقابله با تهدیدات بین المللی تنظیم نموده اند، لذا نسبت به ایران دیدگاه بدبینانهای ابراز داشته و آن را عامل بیثباتی در حوزه سیاست بینالمللی میدانند. به این ترتیب، برنامهریزی دفاعی آمریکا ماهیت دوگانهای دارد. از یک سو، در نقطه مقابل اهداف امنیتی و استراتژیک ایران قرار دارد و از سوی دیگر در برابر نشانههای قدرت یابی مجدد روسیه نقش بازدارنده را ایفا میکند. این امر نشان میدهد که اهداف راهبردی آمریکا ثابت باقی مانده اما مخاطبان آن تغییر یافتهاند.
دورنمای رخداد
در حال حاضر دو سناریو در برابر دولتمردان روسیه قرار دارد. یا اینکه با غرب همکاری کنند تا در برابر خطرها و تهدیدات جدید بایستند، یا اینكه از تدابیر فنی- نظامی برای مقابله با سپر دفاع موشكی آمریكا در اروپا استفاده کنند. مقامات غربی با تهدیدهای آشكار مسكو مبنی بر حمله نظامی به تاسیسات نظامی آمریكایی مستقر در اروپا در صورت ادامه بن بست موجود در مذاكرات مربوط به سپر دفاع موشكی مواجه شدند. دمیتری مدودف، رییس جمهوری روسیه اعلام كرده است در صورتی كه سامانه پدافند موشكی آمریكا در كشورهای قاره اروپا مستقر شود، روسیه تدابیر متقابل اتخاذ میكند كه از آن جمله استقرار موشك های ‘اسكندر’ در منطقه کالينينگراد در غرب این كشور و خودداری از نابودی بخشی از تسلیحات تهاجمی راهبردی این كشور میباشد. نیکولای ماکاروف رئيس ستاد ارتش روسیه هشدار داد که «واکنش روسیه به گسترش سامانه دفاع ضد موشکی آمریکا در اروپا تنها به استقرار موشکهای “اسکندر” در کالینینگراد یا دریای بالتیک محدود نمی‌شود، بلکه از این موشک‌ها برای نابودی اجزای سپر دفاعی استفاده خواهد شد. اگر ایالات متحده آمریکا و اروپا تصور می‌کنند که می‌توانند میزان امنیت خود را به قیمت ناامنی همسایگان خود بالا ببرند، برای ما راهی جز در پیش گرفتن اقدامات متقابل باقی نمی‌ماند.» نیکولای ماکاروف همچنین تهدید به خروج از پیمان‌های کنترل تسلیحات کرد. اظهارات مقام های روسی درباره حمله به تاسیسات سپر موشكی ناتو در اروپای شرقی نشان میدهد كه روسیه و آمریكا در یك قدمی جنگ سرد جدید حداقل در بعد نظامی قرار گرفته اند.
