فرزاد رمضانی بونش
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد:
بنیان سازمان همکاریهای شانگهای به سال ۲۰۰۱توسط سران روسیه، قزاقستان، چین، قرقیزستان، ازبکستان و تاجیکستان برای همکاریهای چندجانبه امنیتی بنیان نهاده شد . سازمان همکاری شانگهای از دل رقابت قدرت‌های بزرگ برسر منطقه ژئوپلیتیک آسیای مرکزی ظهور و همکاری در مسایل امنیتی آسیای میانه به ویژه تروریسم، جدایی طلبی و افراطی گری را در سرلوحه اهداف خود قرار داد. شانگهای علاوه بر اعضای اصلی سازمان ابتدا مغولستان در سال ۲۰۰۴و یک سال بعد ایران، پاکستان و هند به عنوان عضو ناظر به سازمان ملحق کرد. در این حال از سال ۲۰۰۵که ایران به عضویت ناظر سازمان همکاری شانگهای درآمد به عضویت دائم در این سازمان می اندیشید ولی مخالفت های بنیادین روسیه و چین و تاکید بر عدم پذیرش عضویت کشورهایی که در تحریم های بین المللی قرار دارند موجب شد تا روند عضویت دائم ایران به درازا کشد. در شرایط کنونیبا توجه به نزدیک بودن به نشست سران شانگهایاین پرسش وجود دارد که آیا شانگهای همچنان نگاهی منفی به عضویت کامل ایران دارد؟
واژگان کلیدی: شانگهای، مساله عضویت دائم ایران در شانگهای، عضویت ناظر ایران در شانگهای، موافقان عضویت ایران در شانگهای، ناتوی شرق
تحلیل رخداد:
شانگهای در سالهای گذشته پذیرش اعضای نوین برای مدت‌زمانی نامشخص به حالت تعلیق درآورد و از میان دو گزینه ضرورت «رشد داخلی» و «توسعه سازمان» از دیدگاه نخست حمایت کرد و پذیرش اعضای نوین را طی 14 سال بدون تغییر باقی گذاشت. بنابراین چند کشور کشور ناظر و «شریک گفت‌وگو» (مغولستان، ایران، هند، پاکستان و افغانستان) به جمع شانگهای پیوستند ولی در تصمیم‌گیری‌های سازمان نقش و نفوذ لازم را نیز نداشتند.
تغییر نگاه روسیه و چین: تغییر نگاه روسیه وچین در نگاه به عضویت ایران به دلایلی رخ داده است. در واقع از نگاه روسیه و چین عضويت ايران در سازمان شانگهاي مي‌تواند اين سازمان را تقويت كند. همچنين با توجه به موقعيت استراتژيك، ژئوپليتيك نقش ايران در تحولات منطقه‌اي و خاورميانه‌اي اين امر براي روسيه و چين حائز اهميت است. در این شرایط چین و روسیه در سالهای گذشته از همان ابتدا مخالفت خود را با ورود کامل ایران اعلام کردند.چنانچه دولت روسیه رسما با عضویت کامل ایران مخالفت کرد و شرایطی برای عضویت کامل در شانگهای وارد کردند که مهمترین آن عدم حضور در فصل هفتم منشور ملل متحد و قطعنامه ای شورای امنیت سازمان ملل بود. اما در شرایط نوین سران تاثیر گذار سازمان همکاری شانگهای نگاهی جدی به کشورهای در حال تحریم ندارند و چشم‌انداز عضویت آینده ایران را به‌عنوان یک نیروی توازن‌بخش می بینند. در این حال از نگاه مسکو و تا حدی چین به چند دلیل شرایط نوین منطقه ای و جهانی شرایط را برای عضویت ایران در شانگهای مناسب تر شده است.
1. مذاکره هسته‌ای ایران با غرب به مرحله نهایی نزدیک شده و احتمال لغو تحریم‌ها افزایش یافته است لذا شرط پیشین برای ورود ایران از اعتبار می افتد. دراین حال با خروج نیروهای نظامی غربی (ناتو) از افغانستان، «مانع ژئوپلیتیکی» میان سازمان همکاریهای شانگهای و ایران نیز از بین خواهد رفت و شرایط عضویت ایران فراهم تر میشود.
2. در واقع وضع پیچیده نظامی و سیاسی در بخش شمال اوراسیا و بحران اوکراین و کشیده شدن پای روسیه و اعمال تحریم‌های غرب علیه مسکو شرایط نوین تقویت روابط همه‌جانبه بین کشورهای را از اولویت و اهمیت خاصی برخوردار کرده است. همچنین امضای سند همکاری اوکراین، مولداوی و گرجستان با اتحادیه اروپا به عنوان نخستین مرحله عضویت در این سازمان، نه‌تنها امکان دستیابی اتحادیه اروپا به اهداف ژئوپلیتیکی جامعه کشورهای مشترک‌المنافع را نیز با نوعی تزلزل سیاسی مواجه ساخته و شرایط ژئوپلیتیکی روسیه در بخش غربی را پیچیده کرده است. در این شرایط نگاه مسکو به جنوب وشرق جدی تر شده است و روسیه چاره‌ای جز افزایش توجه به کشورهای شرقی و سازمان همکاریهای شانگهای و توسعه شانگهای و پذیرش اعضای نوین ندارد. در همین راستا هم هر چه حضور و نفوذ امریکا در حوزه امنیتی چین در جنوب شرق و خاور آسیا افزایش می باید و اتحاد و ائتلاف های امریکا با متحدان سنتی و نوین آسیایی خود رنگ ضد چینی بیشتری به خود میگیرد نگاه چین به تقویت رابطه با ایران و پشتیبانی از حضور آن در شانگهای جدی تر میشود.
- با توجه به ابتکار نوین چین برای ایجاد دهلیز اقتصادی جاده ابریشم و همچنین نشست‌های سران اتحادیه اروپا ، نوع موضع گیری های آن در مورد تحریم های اقتصادی روسیه ، مسکو به ایران به عنوان همکار مهم و نوینی می نگرد که می تواند در قالب شانگهای روابط مناسبی با آن داشته باشد. در این میان باید توجه داشت که با توجه به اینکه نشست سازمان بریکس در فورتالزا (15 جولای) برزیل ( که نوعی مبارزه علیه نظام پولی جهانی (برتون وودز) را آغاز کرد ) در این شرایط روسیه و چین به منظور تقویت این روند آماده‌اند ایران را در جمع اعضای کامل خود داشته باشند.
4. در واقع موضوع تقابل ايران و امريكا و اروپا و فشارهاي سياسي از جانب امريكا و اروپا براي تحريم و فشار بر ضد ايران همواره در سالهای گذشته مطرح بوده است؛ اما در یکسال گذشته با وجود مذاکرات هسته ای و کاهش تنش بین ایران و امریکا و اتحادیه اروپا چین و روسیه بر این گمان هستند که برای جلوگیری از تبدیل شدن ایران به متحد غرب در منطقه باید همکاری های خود را با ایران گسترش و تثبیت کنند. در این میان عضویت کامل ایران در شانگهای می تواند از حضور بیشتر غرب در حوزه امنیتی چین و روسیه در منطقه به کمک ایران جلوگیری کند. در همین راستا در سالهای گذشته برخی کشورهای عضو شانگهای در معادله سود و منفعت این اعضای بر این نظر بودند که از قبل عضویت دائم ایران در شانگهای هزینه هایی را متقبل می شوند؛ اما هر چند در شرایط کنونی شانگهای با عضویت ایران رویکردی امنیتی تر به خود می گیرد اما سود آن برای مسکو و پکن و امنیتی ترشدن بیشترشانگهای نیز به ضرر آنان نیست.
میزبانی تاجیکستان و تسهیل عضویت دائم ایران: در ماه آگوست 2008 در دوشنبه تاجیک ها تلاش کردند تا زمینه ورود ایران به این سازمان فراهم کنند، اما در آن زمان تاثیر جنگ میان روسیه و گرجستان ، وجود تحریم‌های غرب علیه ایران در رابطه با برنامه هسته‌ای و احتمال تیرگی روابط با آمریکا و غرب ،حضور نظامی کشورهای غربی در افغانستان و… خود موجب عدم پذیرش ایران شد. در این حال در شرایط کنونی از یک سو تاجیکستان مسئولیت ریاست شورای کاری کشورهای عضو سازمان همکاریهای شانگهای بر عهده دارد و جلسه شورای وزیران امور خارجه این سازمان (به منظور آمادگی و تدوین موضوعات شامل دستور کار نشست سران ۳۱جولای در دوشنبه) بسترهایی را در جهت تنظیم و تدوین شرایط پذیرش اعضای نوین شانگهای نهایی کرده است.در این شرایط با توجه به میزبانی تاجیکستان این کشور از پذیرش اعضای نوین و بویژه ایران حمایت می‌کند و می کوشید تا با توجه به روابط نزدیک خود با ایران از روند عضویت دائم ایران در شانگهای حمایت کند .
تغییر نظر اعضای دیگر شانگهای در مورد عضویت دائم ایران: قبلا قزاقستان و بعد ازبکستان از عضویت ایران در شانگهای (به خاطر روابط با تاجیکستان و همچنین سیاست سنتی ازبکستان در مورد نقش ایران در آسیای مرکزی) نگران بودند. اما در شرایط کنونی روابط قزاقستان با ایران بهتر و پشتیبانی روسیه و چین ازاین امر موجب حمایت بیشتر کشورهای دیگر عضو از عضویت کامل ایران شده است.
مزایای عضویت ایران:عضویت کامل ایران در شانگهای مهم است. چرا که اگر این سازمان مدعی حل مشکلات در منطقه است نادیده گرفتن قدرت منطقه ای مهم و موثر مانند ایران خسارتی برای سازمان است . در این راستا با توجه به سابقه تاریخی که جمهوری اسلامی ایران و نقشی که در حل و یا توجه به موضوعاتی مانند قره باغ، تاجیکستان و.. ايران مي‌تواند در سياست گذاري‌هاي منطقه‌اي و مواضع مشترك در مورد افغانستان، تروريسم و مبارزه با مواد مخدر و ترتيبات امنيتي و همچنين همكاري‌هاي مشترك با ساير اعضا مفيد واقع گردد. لذا عضویت ایران برای سازمان تبدیل به ضرورتی مهم شده است .
