ریشه های اختلاف بر سر قره باغ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان- بخش پاياني     

  گلناز سعیدی

عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

وضعیت قره باغ از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و سیاسی

-از لحاظ اقتصادی

مقامات منطقه قره باغ اگر چه خود را یک کشور مستقل می دانند، اما نه سازمان ملل و نه هیچ کشوری استقلال آنها را به رسمیت نمی شناسد مگر مناطق کوچکی مثل آبخازیا، اوستیای جنوبی و ترانس‌نیستریا (که خود نیز مشکل رسمیت دارند). عمده فعالیتهای اقتصادی قره باغ با این مناطق ذکر شده و مناطق ارامنه ‌ای است که خارج از قره باغ سکونت دارند، صورت می گیرد. قره باغ با وجود اینکه در بیشتر ادوار تاریخ درگیر جنگ بوده و یا توسط آذربایجان محاصره اقتصادی و نظامی می شد اما نسبت به جمهوری های دیگر ناحیه قفقاز از رشد و شکوفایی نسبی در امور اقتصادی برخوردار است.

شاید بتوان دلیل آن را ادعای استقلالی است که منطقه قره باغ به خود نسبت می دهد. اما این منطقه محصور در خاک آذربایجان می باشد و اگر بخواهد به عنوان یک دولت مستقل به موجودیت خود ادامه دهد باید از نظر سیاسی و تقسیمات مرزی کاملاً از خاک آذربایجان جدا شود که آذربایجان نسبت به این امر هیچگاه راضی نمی شود و دلیل درگیری های اخیر را می توان ناشی از این اختلاف دانست.

منطقه قره باغ از سرمایه داران و چهره های بزرگی برخوردار است که از نظر اقتصادی و تجاری نفوذ بسیاری در منطقه و جهان تجارت دارند و این خود در رشد اقتصادی و سطح مبادلات تجاری قره باغ تأثیرات بسیار دارد. اما در پاره ای از ادوار قره باغ توسط آذربایجان از نظر اقتصادی و سیاسی در محاصره و تهدید قرار گرفته که این امر در وضعیت اقتصادی و تجاری قره باغ تأثیرگذار است.

قره باغ در کشاکش بین ارمنستان و آذربایجان وضعیت اقتصادی آن را می توان اینگونه تفسیر کرد که قره باغ به دلیل جمعیت ارمنی که دارد ممکن است در پاره ای از مسائل اقتصادی توسط ارمنستان مورد حمایت قرار گیرد اما در مقابل شرایط و وضعیت اقتصادی آذربایجان و نیز سطح مبادلات اقتصادی آن در منطقه از رشد بالایی برخوردار است که می تواند از این اهرم در مقابل ارمنستان استفاده کند و شرایط اقتصادی ارمنستان و منطقه قره باغ را در وضعیت ناپایداری قرار دهد.

کشور ارمنستان توسط روسیه در منطقه بسیار مورد حمایت قرار می گیرد از این رو تا زمانی که این حمایت وجود دارد سناریوی جدایی منطقه قره باغ از جمهوری آذربایجان وجود دارد. از طرف دیگر حمایتهایی که غرب بالاخص آمریکا از آذربایجان دارد، برای دست یابی به نفت و منابع انرژی باکو و نیز دور زدن روسیه در معاملات تجاری، سبب شده تا قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای نسبت به بحران قره باغ سیاستی دو پهلو داشته باشند و آن را عرصه ای برای منفعت جویی خود تلقی کنند.

منطقه قره باغ با توجه به اصل تعیین سرنوشت ملت ها می تواند ادعای استقلال داشته باشند اما این عمل زمانی امکان پذیر می باشد که اصل تمامیت ارضی آذربایجان رعایت شود. بنابراین در زمینه حل بحران قره باغ از یک طرف می بایست دولتهای منطقه ای و فرامنطقه ای سیاست منفعت طلبی را کنار بگذارند و بر اساس شواهد و واقعیات، برای سرنوشت قره باغ تصمیم گیری کنند. از طرف دیگر نیز، کشورهای ارمنستان و آذربایجان سیاست دو گانه را کنار بگذارند و در عمل بر اساس آنچه که خواستار آن هستند عمل کنند. بنابراین تا جهت گیری دولتهای درگیر روشن نشود، وضعیت سیاسی مردم قره باغ خارج از تخاصم این دولتها قرار نمی گیرد.

-از لحاظ اجتماعی

وضعیت اجتماعی مردم قره باغ نیز تحت تأثیر این مناقشه قرار گرفته است، به طوری که تا قبل از این مناقشات مدت دار منطقه قره باغ یکی از سالم ترین و تمیزترین مناطق آن ناحیه به شمار می رفت. اما در سال 1990 آلودگی مداوم منابع آب مراکز ارمنی نشین ناگورنو قره باغ به [پیدایش] مردمانی مبتلا به سرطان در جنوب قفقاز منتج گردید. از این گذشته در قره باغ و آرتساخ هیچ گونه مؤسسه ی صنعتی آلوده کننده ی آب و محیط زیست وجود نداشت و آن جا به خاطر طول عمر مردم و کسانی با سن صد سال یا بیشتر، مقام نخست را در اتحاد شوروی سابق به دست آورده بود.

در حقیقت همه ی دانشمندان، زیست بوم و شیوه ی زندگی مردم قره باغ را عامل طول عمر آنان می دانستند. اما اینک شمار بیماران سرطانی منطقه سر به فلک می زند که این وضعیت برای کودکان و افراد پیر و میانسال این منطقه به ویژه آن هایی که در خرابه های ناشی از جنگ زندگی می کنند بسیار وحشتناک و دردناک می باشد.

از لحاظ اقتصادی نیز، وضعیت قره باغ را نمی توان خارج وضعیت جنگی در نظر گرفت. اگر چه برخی از سایتهای خبری، مثل سایت خبری “ NEWS.am ” ارمنستان وضعیت اقتصادی منطقه قره باغ را رو به رشد گزارش داده اند و در این ارتباط به اجرای طرح های بلندمدت نظیر احداث 13 نیروگاه آبی طی ده سال گذشته و ثبت سرمایه گذاری 160 شرکت خارجی به منطقه قره باغ و افزایش ظرفیت تولید برق این منطقه به میزان شش برابر اشاره کرده اند، اما با وقوع جنگ و درگیری در این منطقه راه های ارتباطی و شرایط جذب سرمایه گذاری های خارجی و افزایش تولید نیروی برق توسط دولت خودخوانده قره باغ کوهستانی، تحت تأثیر جنگ و درگیری ها این منطقه حائزه اهمیت قرار می گیرد. از طرف دیگر این نکته حائز اهمیت است که کشورهای غربی و یا برخی از کشورهای منطقه با توجه به جهت گیری هایی که با دولت ارمنستان و آذربایجان دارند، سطح معاملات و سرمایه گذاری خود را در منطقه قره باغ کاهش یا افزایش می دهند. از این رو وضعیت اقتصادی قره باغ خارج از روابط دوستانه و خصمانه کشورهای درگیر(ارمنستان و آذربایجان) با دیگر سرمایه گذاران خارجی نیست. با این حال در کنار سرمایه گذاری خارجی که ممکن است توسط شرکتها در قره باغ صورت می گیرد می توان از سرمایه گذاران خارجی که به صورت شخصی نیز در این منطقه سرمایه گذاری می کنند، نیز اشاره کرد که آن را می توان ناشی از مهاجرت افرادی دانست که از این منطقه به دلیل درگیری به کشورهای دیگر مهاجرت کرده اند و پس از مدتی با به دست آوردن سرمایه شروع به سرمایه گذاری در منطقه قره باغ نمودند.

با این حال آمارهایی در دست می باشد که می توان وضعیت اقتصادی منطقه قره باغ را ارزیابی کرد: در سال 1999، رقم تولید ناخالص داخلی 59 میلیون دلار گزارش داده شده که در سال 2005 به ۱۱۴ میلیون دلار بوده است که نسبت به سال 2001 دو برابر رسیده است چیزی شبیه 14 درصد رشد اقتصادی و در سال 2009 260 میلیون تولید ناخالص ملی که در سال 2010 به 320 میلیون دلار رسیده در واقع 1.6 میلیارد دلار در سال ۲۰۱۰  افزایش یافته است.

بر اساس برآوردهای رسمی از خدمات آماری قره باغ، تولید ناخالص داخلی در حال حاضر به قیمت بازار در سال 2001 و ۲۰۰۷ ، 116 درصد بوده است. در واقع حدود 60 درصد رشد واقعی تولید ناخالص ملی در این شش سال داشته است. بخش کشاورزی 16 درصد تولید ناخالص ملی، صنایع تولدی 15 درصد، ساخت و ساز 9 درصد و بخش خدمات 57 درصد تولید ناخالص داخلی داشته اند. البته سهم کشاورزی در تولید ناخالص ملی از 33 درصد در سال 2002 به 16 درصد در سال 2007 کاهش داشته است در حالی که سهم تولید و خدمات افزایش یافته است .

بیشترین سرمایه گذاری در ارتباطات، استخراج طلا، الماس مخرب مدارهای، طلا و جواهر و کشاورزی می باشد. در اتحاد جماهیر شوروی، قره باغ بزرگترین سرانه تولید کننده انگور را داراست.

در امور جاده سازی و انرژی و امور بانکی نیز این منطقه توانسته رشد و توسعه بسیاری داشته باشد. با این حال این شرایط توسعه و پیشرفت ممکن است تحت تأثیر درگیری و جنگ قرار بگیرد و سطح رشد و توسعه را به مخاطره بیندازد.

-از لحاظ سیاسی

امروزه یکی از مناطقی که مورد توجه سیاست منطقه و بین الملل می باشد، منطقه قره باغ است. منطقه قره باغ به دلیل تقسیم بندی نادرستی که بعد از فروپاشی شوروی و استقلال دو کشور ارمنستان و آذربایجان صورت گرفت از دو جمعیت ارمنی و آذری تشکیل شده است. آذربایجانی ها و ارامنه دارای رویکردهای سیاسی – فکری متفاوت و برداشت های کاملاً متمایز می باشند که همین امر نیز موجب درگیری های بسیاری در این منطقه شده است.

مهمترین این درگیری ها به سال ۱۹۸۸ برمی گردد. زمانی که کمیته قره باغ تحت عنوان «جبهه مردمی قره باغ» شکل گرفت تا به وضعیت مردم قره باغ رسیدگی نماید. اما مسکو اعضای کمیته را به دلیل اتخاذ (سیاست‌های قدرت طلبانه و به دست گرفتن قدرت سیاسی)دستگیر کرد و به جای آن اداره ویژه برای امور قره باغ را در ۱۲ ژانویه ۱۹۸۹ میلادی تصویب نمود. طبق این قانون قره باغ کوهستانی موقتاً از حاکمیت آذربایجان خارج و تحت اقتدار یک کمیسیون ویژه به ریاست یک روس به نام آرکادی ولسکی قرار گرفت. در تابستان ۱۹۸۹ میلادی دو تحول مهم در ارمنستان و آذربایجان به وقوع پیوست که نقش مهمی در تشدید احساسات ملی‌گرایی ارمنی و آذربایجانی ایفا نمود. یکی تشکیل جنبش ملی ارمنیان در ارمنستان و دیگری تشکیل جبهه خلق آذربایجان در آذربایجان بود. هر دو تشکل بر استقلال خود و نیز حاکمیت بر قره باغ تأکید می کردند، تا اینکه در ۲۸ نوامبر ۱۹۸۹ میلادی شورای عالی اتحاد شوروی، قره باغ را تحت اساسنامه جدیدی که بر خودمختاری آن می‌افزود تحت حاکمیت آذربایجان قرار داد و هیئت جدیدی از سوی رهبری شورای عالی جمهوری آذربایجان تشکیل و برای اداره امور قره باغ اعزام شد.

پس از انتخابات شورای عالی آذربایجان در ۳۰ اوت و ارمنستان در ۲۱ سپتامبر ۱۹۹۱ میلادی رسماً اعلام استقلال نمودند. نتیجه فروپاشی اتحاد شوروی و استقلال این دو جمهوری بر تحولات قره باغ، افزایش شدید تنش و درگیری و رویارویی مستقیم و گسترده نظامی دو جمهوری در سال‌های ابتدایی دهه ۱۹۹۰ میلادی بود. بعد از استقلال ارمنستان و آذربایجان هر دو کشور درصدد بودند تا مناطقی که در اختیار کشور مقابل داشتند را باز پس بگیرند. بنابراین دوباره موضوع قره باغ مطرح شد و بر سر قره باغ میان ارمنستان و آذربایجان درگیری ایجاد شد تا اینکه در این سال همه پرسی صورت می گیرد که بر اساس آن قره باغ اعلام استقلال می نماید. در سال 1992 کشمکش بین ارمنستان و آذربایجان هنوز ادامه داشت و هر کدام از دو کشور سعی بر تسلط بر مناطق یکدیگر داشتند. این روند در سال 1993 با شتاب بیشتری صورت گرفت به طوری که شورای امنیت سازمان ملل در ۱۱ نوامبر ۱۹۹۳ میلادی چهارمین قطعنامه خود را درباره بحران قره باغ با عنوان قطعنامه ۸۸۴ صادر کرد که در نهایت در 8 می 1994 فرمان آتش بس اعلام شد. اگر چه آتش‌بس به طور محدود مورد خدشه قرار گرفت اما طرفین با تلاش فراوان آن را حفظ کردند و بدین ترتیب بدون دست یابی به راه حل قطعی، وضعیت نه جنگ و نه صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره باغ حاکم می‌باشد. این وضعیت آتش بس در سال 2016 شکسته شد و بین نیروهای ارمنستان و آذربایجان درگیری شدیدی صورت گرفت که در مدت زمان کمی بعد از آن نوعی از آتش بس شکننده حاکم شد که هر لحظه ممکن است این آتش توسط نیروهای ارمنی یا آذری شکسته شود(پایگاه خبری-تحلیلی حقایق قفقاز،۱۳۹۵).

مواضع روسیه

هرچند گفته می‌شود روسیه به صورت کلاسیک هم‌پیمانی نزدیک‌تری با ایروان دارد اما از سوی دیگر مسکو مواضع محتاطانه‌تری را نسبت به ترکیه در خصوص این بحران اتخاذ کرد. وزارت خارجه روسیه از دو طرف خواسته است با خویشتن‌داری به تبادل آتش پایان دهند تا موضوع از مسیر مسالمت آمیز حل و فصل شود.

از سوی دیگر به دلیل رقابت‌های ژئوپلتیکی روسیه با کشورهای غربی، باقی ماندن چنین بحران‌هایی در منطقه می‌تواند زمینه را برای تثبیت نفوذ خود در جمهوری‌های استقلال یافته از اتحاد جماهیر شوروی حفظ کند. همچنین نگرانی کشورهای اروپایی به شکل‌گیری درگیری نظامی در این منطقه می‌تواند مرجعیت و مشروعیت روسیه را در این خصوص افزایش دهد.

گروه میسنک و میانجیگری‌های بین‌المللی

کارگروه میسنک در سال ۱۹۹۲ از سوی سازمان همکاری بین‌المللی اروپا مسئول پیگیری بحران قره باغ و یافتن راه‌حل‌های پایان‌دهی به این مناقشه از مسیر مسالمت آمیز شده است. این کارگروه که ایالات متحده آمریکا، روسیه و فرانسه نیز در آن حضور دارند در طی این سال‌ها تلاش‌های زیادی برای حل این مناقشه انجام داده اما در عمل این تلاش‌ها بی‌نتیجه باقی مانده است.

برخی از گروه‌ها معتقدند گروه میسنک عملا کار خاصی برای حل این بحران انجام نداده و در ایفای نقش جدی برای این مسئله ناتوان بوده است. از سال ۱۹۹۷ آمریکا و فرانسه ریاست این کارگروه را بر عهده داشته‌اند اما در مقام عمل این تلاش‌های میانجیگرانه نتوانسته تغییری در حجم تنش‌های موجود میان آذربایجان و ارمنستان ایجاد کند.

حمایت قاطع ترکیه از آذربایجان

برخلاف ایران، ترکیه همواره موضع قاطع و روشنی در قبال بحران قره‌باغ داشته است. آنکارا ارمنستان را به اشغال خاک آذربایجان متهم می‌کند و تاکید دارد که در این بحران کنار باکو می‌ایستد. ترکیه همچنین در سال‌های اخیر مانورهای نظامی مشترک متعددی را با جمهوری آذربایجان برگزار کرده تا بر همراهی خود با این کشور بیش از پیش تاکید کرده باشد.

در آخرین دور درگیری‌های میان دو کشور که در ماه ژوئيه به وقوع پیوست، رجب طیب اردوغان به صراحت اظهار داشته بود که کشورش کنار آذربایجان خواهد ایستاد.

سیاست ایران در قبال این بحران؟

جمهوری اسلامی ایران روابط خوبی با هر دو طرف این مناقشه دارد. از یک سو، ایران مناسبات نزدیکی با جمهوری آذربایجان دارد و دو کشور به ویژه بر سر تعیین رژیم حقوقی دریای خزر با دیگر کشورهای حاضر در این منطقه گفتگو و مذاکره دارد. از سوی دیگر، تهران به صورت کلاسیک روابط گرمی با ارمنستان داشته و رهبران این کشور بارها برای دیدار با مقامات ایرانی به تهران سفر کرده‌اند. دولت‌های مختلف در ایران همواره بر لزوم حل و فصل اختلافات میان کشور در فضای صلح آمیز تاکید کرده‌اند و از ایروان و باکو خواسته‌اند با خویشتن‌داری از وقوع درگیری نظامی با یکدیگر پرهیز کنند. چه در تنش‌های ماه ژوئيه و چه در تازه‌ترین دور مناقشه در روزهای اخیر، وزیر خارجه ایران با تماس‌های تلفنی با طرفین ماجرا، آنها را به خویشتن‌داری و حل مسالمت آمیز ماجرا دعوت کرده است.

با توجه به شرایط نابسامان منطقه، به راه افتادن درگیری نظامی، آخرین چیزی است که ایران از به راه افتادن آن در نزدیکی مرزهای خود استقبال می‌کند. در همین راستا اصابت چندین خمپاره درون مرزهای ایران سبب شد تا مقام‌های ایرانی به آذربایجان و ارمنستان هشدار دهند توجه کنند که موشک‌ها و خمپاره‌های آنها وارد خاک ایران نشوند.

منابع:

۱- باغداساریان، ادیک(۱۳۸۰). تاریخ آرتساخ (قره‌باغ): از دیرباز تا سال ۱۹۹۱. تهران. 

۲- کوزه گرکالجی،کتاب تحولات سیاسی جمهوری ارمنستان(۱۹۸۸–۲۰۱۳ میلادی)،انتشارات: آشیان، سال:۱۳۹۳.

۳- کوزه گرکالجی،کتاب مجموعه امنیتی منطقه‌ای قفقاز جنوبی،انتشارات: پژوهشکده مطالعات راهبردی، سال:۱۳۹۳. 

۴- عباس اف،علی و هاریتون چاخاتریان، مناقشه قره‌باغ؛ آرمان‌ها و واقعیت‌ها، مترجم و نشر:موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر ایران، چاپ نخست ۱۳۸۳ .

۵- زارع شاهمرسی،پرویز، قره‌باغ نامه؛ از ادوار کهن تا دوره معاصر. تهران:نشر و پژوهش شیرازه، چاپ اول ۱۳۸۷ .

۶- امیراحمدی،۱۳۷۳،بهرام،قره‌باغ از دیرباز تاکنون بررسی رویدادها،فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال دوم شماره ۴.

۷- ارفعی،عالیه،۱۳۷۱،قضیۀ ناگورنو قره‌باغ، عالیه ارفعی، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال اول شماره ۲.

۸- رافی (هاکوپ ملیک هاکوپیان)، ملوک خمسه،۱۳۸۵، مترجم:آرا دراستپانیان، قره‌باغ و پنج ملیک ارمنی آن از فروپاشی صفویه تا جنگ‌های ایران و روس،تهران: نشر و پژوهش شیرازه، چاپ اول.

۹- ملکی،آنوشیک،۱۳۹۰،آرتساخ ـ قراباغ در گذرگاه تاریخ، فصلنامه فرهنگی پیمان – شماره ۵۶ – سال پانزدهم . 

۱۰- واعظی،محمود،۱۳۸۶، ژئوپلیتیک بحران در آسیای مرکزی و قفقاز (بنیان‌ها و بازیگران). تهران:وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات، چاپ اول.

۱۱- بیات،کاوه، ۱۳۷۲،بحران قره‌باغ. تهران:انتشارات پروین.

۱۲- تویسرکانی، مجتبی،۱۳۸۹، تحلیلی بر ابعاد و سطوح مداخله در بحران ژئوپلیتیکی قره‌باغ، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره ۶۹.

۱۳- دانکوس هلن کارر،۱۳۶۶،مترجم،غلامعلی سیار، امپراتوری فروپاشیده،تهران،انتشارات نشر نو .

۱۴- کولایی،الهه ، ۱۳۷۶،سیاست و حکومت در روسیه، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه .

۱۵- ردانکوس،هلن کار،۱۳۷۰،مترجم،عباس آگاهی،تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

۱۶- اسمیت،گراهام،۱۳۷۵،گروه مترجمان،ملیت‌های شوروی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

۱۷- اولام،آدام ب.،۱۳۶۸،مترجم،علیرضا طیب،سیاست و حکومت در شوروی،تهران: نشر قومس.

۱۸- گلدنبرگ،سوزان،۱۳۷۵،مترجم،بهرام امیر احمدی،بحران قفقاز شمالی: غرور ملت‌های کوچک قفقاز و نا به سامانی‌های دوران پس از شوروی،فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز. شماره ۱۵. 

۱۹- افشردی،محمد حسین،۱۳۸۱،ژئوپلیتیک قفقاز و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران،انتشارات دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی 

۲۰- تراب زاده،منیژه تراب زاده،۱۳۷۳،ماهیت تحولات در آسیای مرکزی و قفقاز، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه، چاپ اول، صفحۀ ۳۸۲ 

۲۱- جلائی پور،حمید رضا،۱۳۷۶، نیروی ناسیونالیسم: کنترل و رهایی آن در شوروی سابق. فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال ششم، دوره سوم، شماره ۲۰،صفحۀ۴۹

https://artsakhlib.am/2018/06/06/տեղեկատու-լղհ-վարչատարածքային-միավո/“47 68.xls – Census” (PDF). 

۲۲- کتاب سبز ارمنستان، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، چاپ اول، بهار ۱۳۸۸ .

۲۳- صدری علی بابالو،صیاد،۱۳۹۳،عملکرد سازمان امنیت و همکاری اروپا در مناقشه قره باغ بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان،مطالعات اوراسیای مرکزی،دوره۸، شماره۱، ص۸۵- ۱۰۶.

۲۴- بررسی وضعیت سیاسی،اجتماعی،اقتصادی منطقه قره باغ،پایگاه خبری-تحلیلی حقایق قفقاز،۱۳۹۵.

25- Human Rights Watch (1994). Azerbaijan: Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh. New York. ISBN 1-56432-142-8 

26-Armenian Revolutionary Federation –Dashnaktsutyun.commonspace.eu. Retrieved 25,2013

27- Huge Gems، (2010). The Clash of Civilizations: The Debate. Council on Foreign Relations. p.17. ISBN 978-0-87609-436-5 

28- Eastern Europe, Russia and Central Asia. London: Europa Publications. 2002. p. 77. ISBN 978-1-85743-137-7 

29- Truscott, Peter (1997). Russia First: Breaking with the West. London: Tauris Publ. p. 74. ISBN 978-1-86064-199-2 

30- Benson, Brett V. (2012). Constructing International Security: Alliances, Deterrence, and Moral Hazard. Cambridge: Cambridge University Press. p. 67. ISBN 978-1-107-02724-4 

31- Strategic impact. Bucharest: Romanian National Defence University “Carol I” Centre for Defence and Security Strategic Studies. 2010. p. 35. 

32- Balayev, Bahruz (2013). The Right to Self-Determination in the South Caucasus: Nagorno Karabakh in Context. Lexington Books. p. 70. ISBN 978-0-7391-7828-7 

33- Taarnby, Michael (2008). The Mujahedin in Nagorno-Karabakh: A Case Study in the Evolution of Global Jihad. Real Instituto Elcano. 

34-Dekmejian, Richard Hrair; Simonian, Hovann H. (2003). Troubled Waters: The Geopolitics of the Caspian Region. p. 125. ISBN 978-1-86064-922-6 

35- Azadian, Edmond Y. (1999). History on the Move: Views, Interviews and Essays on Armenian Issues. Wayne State University Press. p. 173. ISBN 978-0-8143-2916-0

36- Data On Oncological Deceases in 1990-1991, Bulletin of the Oncological Center of the NKR (Nagorno Karabakh Republic) Ministry of Health, Stepanakert, 1992.

37- Atlas of the Azerbaijani Soviet Socialist Republic, Central Department of Geodesy and Cartography under the Council of Ministers of the USSR, Moscow, 1979, p.5; Izvestiya Newspaper, April 1, 1961, p.2; Statistical Digest “Health Care of the USSR”, Moscow, 1960, p.25; Boziyan Kh., ‘Humans Should Live Longer’, Azerbaijani State Publishing House, Baku, 1971, pp.17-21, 56

38- Nagorno-Karabakh:‘There is no going back for us’,by Thomas Cromwell on DiplomaticTraffic.com

39- Statistical Yearbook of Nagorno-Karabakh 2002-2007, National Statistical Service of Nagorno-