رویکرد ازبکستان به طالبان؛ فرصت ها و تهدیدات

By ipsc

مرداد 3, 1401

اشتراک

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح– IPSC

سرعتی که طالبان با آن در اوایل تابستان سال 2021 افغانستان را فتح و پایتخت کابل را تصرف کردند بدون اینکه با مقاومت قابل توجهی مواجه شوند، برای همسایگان آسیای مرکزی افغانستان غافلگیر کننده بود. با این حال ازبکستان از جمله کشورهای بود که قبلا با نمایندگان شاخه سیاست خارجی طالبان تماس های داشت. ازبکستان منافع اقتصادی قوی در افغانستان دارد که به تجارت و توسعه زیرساخت ها برای حمل و نقل کالا و انرژی از طریق افغانستان مرتبط است. برای ازبکستان پروژه های مربوطه توسعه خط آهن مزار شریف- کابل- پیشاور، به خصوص شبکه برق ازبکستان-افغانستان از اهمیت بالایی برخوردار است. چراکه ازبکستان از اهرم برق برای کنترل افغانستان می تواند استفاده کند.

به طور مثال در زمانی که طالبان از تاشکند خواست تا هواپیماهای نظامی متعلق به افغانستان را بازپس دهد تحویل برق از ازبکستان به طور ناگهانی متوقف شده بود. لازم به ذکر است 60 درصد برق وارداتی به افغانستان از ازبکستان تامین می شود. ازبکستان در سال 2019 قراردادی را با شرکت DABS امضا کرد تا سالانه 6 میلیارد کیلووات ساعت برق برای یک دوره 10 ساله به افغانستان و پاکستان ترانزیت کند(1). در عین حال، دولت ازبکستان با طالبان به تفاهم رسیده که همکاری های متقابل مستلزم ثبات در مرزهای دو کشور باشد و تاشکند به دلیل همکاری های اقتصادی-تجاری اطمینان دارد که طالبان به وعده خود عمل خواهند کرد و از سرریز احتمالی ستیزه جویان اسلام گرا، چه از درون صفوف خود و چه از سوی گروه های جهادی رقیب(از جمله داعش)، جلوگیری خواهند کرد. شکی نیست ازبکستان نگران هزاران شبه نظامی است که ظاهراً در سراسر مرز جنوبی خود در افغانستان جمع شده اند.

البته در گفتمان سیاست خارجی ازبکستان، ارجاع به تاریخ فراملی، اشتراکات فرهنگی و ارزش های مشترک، همگی نقش مهمی در حمایت از منافع عمل گرایانه این کشور در همکاری با طالبان دارد. همچنین اهمیت زیادی به سنت های حقوقی مسلمانان و اعتقادات الهیات اساسی که مسلمانان سنی آسیای مرکزی و طالبان به طور مشترک دارند، داده شده است. در واقع روایات حقوقی مورد بحث به شاخه «ماتریدیه» مکتب حقوقی حنفی بازمی گردد. این شاخه در قرن دهم در سمرقند (ازبکستان امروزی) سرچشمه گرفت و دانش دینی آسیای مرکزی را به طور قطعی شکل داد. برای مثال، در سخنرانی‌های یک واعظ مشهور ازبکستانی، طالبان را متحدان طبیعی ازبکستان می‌داند و طالبان را با «باسماچی ها»- جنگجویان چریک مسلمانی که پس از فتح بلشویک ها بر آسیای مرکزی علیه بلشویک ها جنگیدند- مقایسه کرده است. به طور کلی، سخنرانی‌های مذهبی از یک روایت آشنا پیروی می‌کنند: طالبان نیز مانند باسمچی‌ها، یک چیز را می‌خواستند و آن آزادسازی کشور از دست قدرت‌های اشغالگر غربی بود. با این حال از یک سو در ازبکستان مردم از تقویت اسلام‌گرایان افراطی می ترسند که می تواند بار دیگر با ظهور طالبان تقویت شود و مهمتر از همه جهادگران ازبک جذب داعش(ISKP) شوند(2). البته همکاری ضمنی افراط گرایان اسلامی ازبک با داعش را می توان در حمله راکتی به پایگاه نظامی ازبکستان در 18 آوریل2022 که از خاک افغانستان انجام شد مشاهده کرد که البته به گفته مسئولان ازبک، موشک ها نتوانستند از مرز عبور کنند(3).

از سوی دیگر با توجه به تجزیه و تحلیل نظرات در مورد مقالات و ویدیوها در کانال های خبری محبوب ازبکستان از ماه می 2021 تا ژانویه 2022 نشان می دهد که بسیاری از کاربران ازبکی نه تنها از تسلط طالبان استقبال می کنند بلکه حتی آنها را به عنوان یک الگو برای کشور خود می بینند. موضوع مکرر بحث ها در شبکه های اجتماعی، روایت مبارزه غرب (به ویژه آمریکا) علیه مسلمانان است که در محافل اسلام گرایان محبوبیت دارد و به دست گرفتن قدرت توسط طالبان به عنوان یک پیروزی مهم تلقی می شود. از سوی دیگر کاربران ازبکی به دستورهای سختگیرانه پوشش برای زنان که توسط طالبان معرفی شده است، همچنین ممنوعیت مواد مخدر و محرک ها، غیرقانونی کردن موسیقی و رقص، و تنبیه بدنی برای نقض هنجارهای قانونی طالبان اشاره می کنند. در حالی که پوشش بدن زنان عمدتاً توسط کاربران مرد حمایت می شود و معمولاً توسط زنان مورد انتقاد قرار می گیرد، چنین سوگیری در نظرات مربوط به سایر قوانین طالبان مشهود نیست. اکثر کاربران مجازات های سخت و نمایش عمومی افراد اعدام شده را ابزاری موثر در مبارزه با جرم و جنایت و فساد می دانند که باید در ازبکستان نیز اعمال شود. این وضعیت تا حد زیادی می تواند دولت سکولار ازبکستان را با چالش های مواجه کند(4).

با این حال ازبکستان اعلام کرده است پیش از به رسمیت شناختن کشور تحت حاکمیت طالبان، همراه با جامعه جهانی حرکت خواهد کرد(5). از نظر ازبکستان درگیری بیشتر با طالبان یعنی جنگ داخلی دیگر، خون بیشتر، فقر، رنج، تهدید برای همسایگان و جامعه بین المللی است از این رو تاشکند کمیته ای را برای لابی کردن برای افزایش کمک به افغانستان به ایالات متحده امریکا فرستاد. به گفته ایرگاشف- فرستاده ویژه میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان- مقامات طالبان متوجه شده اند که برای ارتقاء شرایط زندگی مردم خود، باید یک مشارکت کاری با غرب ایجاد کنند. در نتیجه، آنها مایل به مشارکت در پروژه های زیربنایی هستند و ازبکستان از متحدان غربی خود می خواهد به آنها کمک کنند(6). به هر حال روابط ازبکستان و طالبان پیچیده تر از آن چیزی است که به نظر می رسد.

ازبکستان کشوری محصور در خشکی، رویکرد تجاری را در قبال طالبان اتخاذ کرده است، زیرا شرکت‌هایی در جمهوری آسیای مرکزی به دنبال راهی برای رسیدن به بنادر در پاکستان و ایران هستند. مرکز این تلاش مرکز باری «ترمذ» است، یک مرکز تدارکاتی که پنج سال پیش برای هماهنگی تجارت فرامرزی، عمدتاً به مزارشریف در شمال افغانستان افتتاح شد. از سوی دیگر یکی از مهم ترین راه های ارتباطی افغانستان با جهان خارج، گذرگاه مرزی «حیرتان» با ازبکستان است. اکثر شرکت های درگیر در تجارت بین دو کشور از اتباع افغان که ویزای ازبکستان دارند به عنوان راننده استفاده می کنند. با این حال، رانندگان افغان از ترس اینکه طالبان اجازه بازگشت به ازبکستان را نخواهند داد، تمایلی به عبور از افغانستان ندارند و این مسئله باعث تاخیر در روند صادرات و واردات شده است، بنابراین تجارت تا حدی کاهش یافته است(7). این در حالیست که رئیس گمرک دولت طالبان در «حیرتان» ادعای تاخیر را رد کرد و ادعا نمود که کالاها با سرعت بیشتری از گمرک عبور می کنند(8). لازم به ذکر است، تجارت بین دو کشور ازبکستان و افغانستان در سال 2020 بالغ بر 776 میلیون دلار بود و قبل از تسلط طالبان، برنامه‌هایی برای افزایش آن به 2 میلیارد دلار تا سال 2023 وجود داشت. اما به گفته کارکنان گمرک مرزی با توجه به شرایط حاکم در منطقه از حجم صادرات و واردات تا حد زیادی کاسته شده است(9).

جمع بندی

خیزش بزرگ تروریسم جهادی با محوریت داعش خراسان و همکاری بخشی از طالبان با سلول های خفته شبه نظامیان افراطی حزب اسلامی ترکستان و سایر گروه ها برای ازبکستان که ادامه حیات سیاسی خود را در گرو ثبات مرزی و مهار فرهنگ خشونت آمیز دینی می داند بسیار نگران کننده است که البته حضور قدرت های غربی در قالب پایگاه های نظامی در خاک این کشور نیز تاثیری در کاهش فعالیت های بنیادگرایان مذهبی نخواهد داشت. بدین ترتیب به نظر می رسد با توجه به نگرانی های امنیتی در افغانستان و اختلافات داخلی طالبان بر سر تقسیم قدرت، ازبکستان در سال های پیش رو میزبان تعداد بیشتری از اردوگاه ها و مراکز آموزشی برای تندروهای اسلامی بخصوص در «درَه فرغانه» خواهد بود که می تواند امنیت منطقه ای را تهدید نماید که تنها راه برون رفت از این بحران در تعاملات و مشارکت اقتصادی-امنیتی-سیاسی چند جانبه کشورهای منطقه خلاصه می شود.

کلید واژگان: ازبکستان، طالبان، افغانستان, آسیای مرکزی, داعش خراسان,مریم وریج کاظمی

1-https://eurasianet.org/tajikistan-uzbekistan-make-deals-with-taliban-but-watch-border-warily

2-https://www.swp-berlin.org/en/publication/central-asias-muslims-and-the-taliban

3-https://www.intellinews.com/iskp-attack-on-uzbekistan-was-launched-but-rockets-failed-to-cross-border-say-taliban-242181/?source=uzbekistan

4-https://www.swp-berlin.org/en/publication/central-asias-muslims-and-the-taliban

5-https://www.republicworld.com/world-news/rest-of-the-world-news/uzbekistan-refuses-to-recognise-taliban-regime-in-afghanistan-decries-ruthless-atrocities-articleshow.html

6-https://www.khaama.com/uzbekistan-to-cooperate-with-the-taliban-but-recognize-them-only-in-concert-with-the-international-community67893

7-https://www.arabnews.com/node/2009776