مریم خالقی نژاد
پژوهشگر مسائل خاورميانه
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
اگرچه عراق و ترکیه در گذشته روابط باثبات و خوبی داشته اند اما در سالهای اخیر که مهمترین مسائل عراق تبدیل به مسائل امنیتی و سیاسی و سپس اقتصادی شده است تا کنون روابط این دو کشور در وضعیتی عاری از ثبات قرار داشته و تحت تاثیرات تحولات مختلف قرار گرفته بود.
ترکیه همیشه در پی تلاش برای ایجاد دوره جدیدی از روابط با عراق بوده است تا بتواند اهداف سه ضلعی خود را در عراق که عبارتند از آب، انرژی و حزب کارگران کردستان مدیریت کند و از این طریق جای خود را در منطقه بیشتر و قدرت خود را افزایش دهد. در مقابل عراق نیز تمایل زیادی به ارتباط با ترکیه از جهت منافع ملی خود و سپس پل ارتباطی با دیگر کشورها را داشته است.
در طول سالیان گذشته روابط ترکیه و عراق با پررنگ بودن در عرصه اقتصاد دارای مراحل صعود و سقوط زیادی بوده است و اولین سراشیبی مهم این روابط در سال های اخیر را می توان با روی کار امدن نوری مالکی همزمان دانست. اگرچه در زمان حیدر عبادی روابط به سمت مراحل بهتری پیش میرفت ولی با برخی اقدامات ایران و برخی کشورهای دیگر از جهت مقابله با داعش تا حدودی تمرکز از روابط با ترکیه متوجه برخی کشورهای دیگر شد و بار دیگر روابط تا حدی فروکش کرد و آنکارا تلاش خود را بیشتر در جهت ارتباطات نظامی تا اقتصادی نسبت به عراق تخصیص داد. دوره بعدی به زمان روی کار آمدن برهم صالح برمی گردد که بار دیگر چراغ سبز میان این دو کشور روشن شد و امکان همکاری بیشتر فراهم گردید.
در این بین کردستان عراق نیز از اهمیت ویژه ای برخوردار است چرا که منطقه اقلیم بیش از بخشهای عربی عراق تمایل به روابط با ترکیه دارد و روابط تاریخی آنها به صورت چند لایه ای هست که به عنوان یک روزنه ای برای نفوذ ترکیه در مناطق عربی عراق است که در روابط طرفین نقطه مثبت محسوب میشود. باید در نظر داشت که کردستان عراق نیز در پی مکانیزم مثبت و روابط بهتر با غرب میباشد که نتایج آن می تواند بر قسمتهای عربی عراق نیز تاثیر داشته باشد اما پس از پاکسازی نسبی عراق از داعش و به خصوص در سال جدید سپری کردن برخی چالشهای سیاسی خارجی و به خصوص داخلی مانند تغییر مداوم سکانداران از جمله نخست وزیران عراق ، اکنون با روی کار آمدن نخست وزیر جدید یعنی مصطفی کاظمی باز شدن دریچه جدیدی از تحولات را در روابط دو کشور انتظار می رود همانطور که طبق اخبارهای مختلف اعلام شده در تماس تلفنی اردوغان با مصطفی کاظمی هر دو طرف خواهان از سرگیری و تقویت روابط به خصوص در عرصه سرمایه گذاری و حرکات تجاری هستند لذا طرفین تمایل خود را به برخی اقدامات برای روانتر سازی مسیر اعلام داشته اند.
اما در این بین رویکرد عراق به ترکیه بسیار مهم است چرا که اکنون به نظر می رسد عراق که مسائل مهمی از قبیل داعش و برخی مسائل امنیتی خود را تا حدودی پشت سر گذاشته است نیاز به یک روابط اقتصادی خوب با کشورهای نزدیک دارد که بتواند به مشکلات اقتصادی خود رسیدگی نماید . بنابراین از همین جهت است که می بینیم عراق چرخشی به سمت برخی دیگر از کشورها همچون ترکیه را در ماههای کنونی پس از روی کار آمدن مصطفی کاظمی داشته است.
مهمترین مشکلات داخلی عراق اکنون نوسانات قیمت نفت و سپس فساد داخلی و اعتراض های مردمی است که منجر شده است سیاست و امنیت عراق را بیش از عوامل خارجی درگیر نماید. با این اوصاف و طبق تجربه چند ماه گذشته در جابجایی پست های نخست وزیری و عدم اتخاذ درست برخی تصمیمات از جهت مقابله با مشکلات داخلی به نظر می رسد این کابینه بیش از ماه های گذشته به مساله اقتصادی و روابط با کشورهای مورد نظر مانند ترکیه بپردازد تا در وهله اول مسائل داخلی را حل و تنش های داخلی را مدیریت نماید و سپس به مسائل دیگر مانند امنیت و سیاست و یا رقابت ایران و آمریکا در عراق بپردازد. از طرفی هم به نظر می رسد طبق تجربیات سیاسی مصطفی کاظمی ایشان روشی متعادل و تعادل گرا را در روابط خود پیش ببرد.
اما احتمال دیگر آن است که اگر اختلافات امنیتی در عراق که بیشتر ناشی از عوامل خارجی است بیشتر شود شاید بار دیگر هم شاهد کمتر شدن توجه عراق به ترکیه از جهت روابط اقتصادی باشیم و این کابینه نیز تلاش کند تا بیشتر به کشورهایی مشترک در خصوص مسائل امنیتی و سیاسی بپردازد.
در مقابل ترکیه نیز همانطور که پیشتر گفته شد در پی استفاده از این تغییر کابینه در جهت وارد شدن دوباره خود به معادلات منطقه ای و همسایگی عراق بر آمده است تا بار دیگر قدرت خود را در عراق از سر بگیرد و تبدیل به یکی از متحدان اقتصادی و صدرنشین روابط تجاری گردد، لذا شاهد استقبال خوب دولت اردوغان از کابینه مصطفی کاظمی و پیشنهاد و تمایل به همکاری اقتصادی و تجاری و سپس نظامی با دولت عراق و کمک به توسعه و عمران و پیشرفت این کشور هستیم.
در کل طبق شرایط موجود و اقدامات روزها و ماه های اخیر انتظار می رود که هر دو کشور از این فرصت به مثابه پلی برای بهتر و زودتر رسیدن به مقاصد خود استفاده نمایند اما نباید در این تحلیل از فرصت ها و چالش ها و یا موانع موجود چشم پوشی کرد که در خصوص روابط ترکیه و عراق باید به دو مورد مهم اشاره کرد
اولین مورد به مثابه فرصتی برای این روابط به خصوص برای ترکیه تلقی می شود که عبارت است از نیاز اقتصادی عراق در حل مسائل داخلی و قدرت یافتن برای حل مسائل امنیتی و سیاسی و کاهش برخی وابستگی ها به کشورهای دیگر در جهت حل مشکلات سیاسی و امنیتی این کشور
دومین مورد که به مثابه یک مانع در از سرگیری و تقویت این روابط می تواند ذکر شود عبارت است از مسائل سیاسی و امنیتی و احتمال فعالیت و از سرگیری فعالیت دوباره داعش و نیاز عراق به تمرکز بر این مورد و وابستگی به دیگر کشورها و از سوی دیگر عدم رسیدن به اجماعی در مورد اختلافات مانند اختلافات آبی و برخی سدهای احداثی( مانند سد ایلیسو) که مورد اختلاف دو کشور است نیز می تواند در صورت عدم رسیدن به توافق منجر به تاثیرات منفی در روابط گردد.
واژگان کلیدی:روابط ,ترکیه , عراق , کابینه, مصطفی کاظمی ,تقویت ,تضعیف ,مریم خالقی نژاد
