جایگاه کنونی شورای همکاری خلیج فارس و ایران در استراتژی چین

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

اگرچه مشارکت استراتژیک جامع(CSP) چین و ایران در سال 2021 پس از پنج سال وقفه امضا شد، اما چنین مشارکتی عمدتاً با هدف عملیاتی کردن طرح کمربند – جاده قبلا با شورای همکاری خلیج فارس در سطوح بالاتر اقتصادی-سیاسی فعال و اجرا شده بود. بدین ترتیب در سطح دوجانبه، چین در سال 2016 با عربستان سعودی و امارات متحده عربی، با قطر در سال 2014، با عراق در سال 2015، و با عمان کویت در سال 2018 مشارکت راهبردی جامع امضا کرد. البته در این منطقه تنها بحرین است که توافقنامه مشارکت با چین ندارد. در مجموع از ژانویه 2022، 20 کشور عربی قراردادهای همکاری با چین تحت طرح کمربند – جاده در زمینه های مختلف انرژی، سرمایه گذاری، تجارت، مالی، زیرساخت ها و فناوری پیشرفته امضا کردند(1).

این در حالیست که ایران و چین مدت ها به دنبال توسعه روابط خود بودند و این مشارکت به عنوان مکانیزمی برای افزایش هماهنگی سیاسی و اقتصادی در نظر گرفته می شد. اما همان گونه ای که مفاد مشارکت استراتژیک در کشورهای عربی خلیج فارس تدریجا عملیاتی شد در ایران، در پنج سال اخیر تحرک کمی وجود داشته است و جزئیات فاش شده از توافقنامه مشارکت 25 ساله با ایران که شامل همکاری در سرمایه‌گذاری اقتصادی، فناوری، سیاسی و امنیتی است و ادعا می شود چین در حال برنامه ریزی برای سرمایه گذاری 400 میلیارد دلاری در ایران طی پنج سال آینده است هنوز توسط چین تأیید نشده که نشان دهنده بی میلی به تعهد شراکت در نظر گرفته می شود اگرچه به نظر می رسد این شراکت  بیشتر در خدمت منافع سیاسی یا استراتژیک ایران است(با توجه به تحریم های غربی ها) تا چین. لذا اگرچه مشارکت چین و ایران قابل توجه است، اما مهم‌تر از قراردادهای مشارکتی نیست که چین با عربستان سعودی یا امارات متحده عربی امضا کرده است. 

از نظر اقتصادی، شکاف قابل توجهی بین رژیم‌های سلطنتی خلیج فارس و ایران در همه شاخص‌ها وجود دارد و مشخصا شورای همکاری خلیج فارس بسیار جلوتر از نظر سرمایه گذاری و قرارداد با چین قرار دارد. شرکت‌های چینی در ایجاد زیرساخت‌های کشورهای منطقه خلیج فارس پیشرفت چشمگیری داشته‌اند و با رشد اقتصادهای دیجیتال خلیج فارس، چین در این بخش نیز سرمایه‌گذاری کرده است. موسسه امریکن انترپرایز (AEI) ارزش مشارکت شرکت های چینی در کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را نسبت به ایران در جایگاه فوق العاده ای قرار داده که نشان دهنده آن است امارات و عربستان سعودی از ایران بهتر عمل کرده اند. این در حالیست که چین بانک های را در همه کشورهای شورای خلیج فارس به غیر از عمان فعال کرده است به طور مثال شعبه بانک کشاورزی چین در دبی به عنوان مرکز تسویه معاملات با یوان چین تعیین شده است که در نتیجه یک قرارداد مبادله ارز بین چین و امارات متحده عربی شکل گرفته که در سال 2012 امضا و در سال 2017 فعال شد. اما در ایران تنها یک بانک چینی(بانک کونلون) فعالیت داشت که در طی دو سال اخیر دامنه فعالیت های تجاری خود را به شدت کاهش داده است. این موضوع مشخصا گویای آن است که ایران از نظر مشارکت در هماهنگی چندجانبه(MENA) و چین از پادشاهی های خلیج فارس عقب افتاده است(2).

با این حال در سفر اخیر«شی جین پینگ» که به دعوت «ملک سلمان»، پادشاه عربستان سعودی صورت گرفت تقویت روابط تاریخی و مشارکت استراتژیک بین دو کشور محور گفتگوهای دو طرف بوده است و فراتر از مسائل مربوط به انرژی انتظار می‌رود دو کشور در مورد نقش بالقوه‌ای که شرکت‌های چینی می توانند در چشم‌انداز «ولیعهد عربستان سعودی» برای تنوع بخشیدن به اقتصاد بدون نفت این کشور ایفا نمایند به تفاهم رسیده باشند از جمله ابرشهر 500 میلیارد دلاری(NEOM)که به شدت به فناوری فوق مدرن بستگی دارد(3).

البته از زمان آغاز روابط چین و عربستان سعودی و در واقع حتی قبل از آن، پادشاهی سعودی تلاش کرده است چین را از ایران دور کند. فرصت های چین در ایران به طور مستقیم به موقعیت جغرافیایی، ذخایر گاز فراوان، بازارهای بکر، فرصت‌های انرژی کم بهره‌برداری شده معطوف است که در این راستا ریاض تا حد زیادی تاکید داشت که می‌تواند خسارات ناشی از قطع روابط چین با ایران را جبران کند(4). به هر حال در سال گذشته، چین به تنهایی 27 درصد از نفت خام صادراتی عربستان سعودی را خریداری کرد. علاوه بر این، چین و عربستان سعودی در حال مذاکره برای پرداخت مبادلات تجاری نفت به «یوان» هستند که اجرای این امر می تواند نقش دلار آمریکا را به عنوان ارز اصلی مورد استفاده در معاملات انرژی تضعیف کند. همچنین قطر نقش مهمی در صادرات گاز به چین دارد(5) بطوریکه در این سال قراردادی به ارزش 60 میلیارد دلار برای خرید گاز طبیعی از قطر امضا کرد(6).

با توجه به اینکه چین چهار استراتژی اصلی را از جمله «استراتژی خروج، استراتژی پیرامونی، طرح کمربند-جاده(BRI) و بانک سرمایه‌گذاری زیربنایی آسیا(AIIB)» اتخاذ کرده که از طریق آنها نفوذ نرم اقتصادی یا ردپای خود را در سراسر جهان گسترش می دهد(7)، از این رو در حال تعمیق روابط اقتصادی-تجاری با پادشاهی‌های شورای همکاری خلیج فارس از طریق مجمع همکاری چین و عرب (CASCF) و توافق‌نامه چین و شورای همکاری خلیج فارس است مکانیزمی که می‌تواند روابط تجاری بین چین و شورای همکاری خلیج فارس را تقویت کند. در این راستا پروژه پارک صنعتی(NSRI) زمینه را برای تجمیع پارک های صنعتی ساخته شده توسط چین در شهرهای کلیدی شورای همکاری خلیج فارس با بنادر منطقه ای برای ایجاد خوشه های تجاری فراهم می کند(8). البته در سال2007 شهر «فوجیان» چین در پروژه سرمایه گذاری با شرکت «آرامکو» عربستان مشارکت داشت و مجتمع های شیمیایی مرتبط با آن در شهر «کوانجو» و «ماوژوا» تاسیس شده بود. لازم به ذکر است آرامکو عربستان سعودی به ویژه شرکت تابعه آن در آسیا، نقش مهمی در ایجاد همکاری بین طرح کمربند- جاده چین و چشم انداز 2030 عربستان داشته است(9).

با توجه به اینکه عربستان سعودی چشم انداز 2030 خود را در طرح(BRI)گنجانده است در چارچوب این طرح این کشور در سال 2019، 12 قرارداد همکاری با چین در چندین حوزه امضا کرد. همچنین طرح(BRI) تا حد زیادی با چشم انداز کویت 2035 مطابقت دارد. بحرین طرح(BRI) را برای چشم انداز اقتصادی 2030 بسیار ضروری می داند و فعالیت های را در این زمینه آغاز کرده است. در راستای طرح(BRI)، امارات متحده عربی در سال 2018، 13 یادداشت تفاهم با چین در بسیاری از زمینه ها امضا کرد و درصدد ایجاد قطب اصلی بین المللی در جاده ابریشم دریایی است. همچنین طرح (BRI) با چشم انداز عمان 2020 مطابقت دارد که در چارچوب آن، چین «بندر دقم» را با مزایای اقتصادی و استراتژیک بزرگ برای عمان در داخل جاده ابریشم دریایی تجهیز کرد(10). 

با تمام این تفاسیر، موقعیت منحصر به فرد خلیج فارس که به مثابه چهارراه بین آسیا، آفریقا و اروپا عمل می نماید، بستری ایده آل را برای گسترش نفوذ دریایی چین در خاورمیانه، آفریقا، آسیا و اروپا به وجود می آورد. علاوه بر این، موقعیت استراتژیک شورای همکاری خلیج فارس می تواند گسترش دریایی چین در اقیانوس هند را تسهیل کند. همچنین، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به «کریدور اقتصادی چین-پاکستان» نزدیک هستند که دارای مزایای ژئوپلیتیکی از جمله تضعیف حضور هند در اقیانوس هند است. ضمن اینکه از طریق این کریدور، چین از فشار ایالات متحده برای مسدود کردن عرضه نفت خلیج فارس به چین از طریق تنگه مالاکا خلاص خواهد شد و تسلط خود بر خطوط استراتژیک انرژی در آسیا را تشدید خواهد کرد. علاوه بر این، موقعیت دریایی شورای همکاری خلیج فارس حضور نظامی چین در آفریقا و خلیج عدن را افزایش می دهد جایی که چین در آن حضور اقتصادی قوی دارد.

چشم انداز 

به نظر می رسد کشورهای شورای همکاری خلیج فارس نسبت به ایران بسیار مصمم تر به تقویت شراکت استراتژیک جامع با چین باشند چرا که دریافتند رابطه ایالات متحده امریکا و مشخصا غرب با آنها صرفا بر منافعی استوار است که بی ثباتی منطقه ای آن را تعیین می کند، موضوعی که به تعمیق نگرانی های استراتژیک و اقتصادی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس می انجامد از این رو استراتژی بزرگ ژئواکونومیک چین(BRI)  می تواند به حفظ ثبات جایگاه کشورهای منطقه خلیج فارس در تحولات کنونی ژئوپلیتیک جهانی کمک نماید. ضمن اینکه چنین شرایطی در صورتی که ایران استراتژی میان مدت و بلند مدت مدون و پایداری-بدون در نظر گرفتن هر جناحی که در دولت قرار گیرد- برای افزایش وزن ژئواکونومیکی-ژئوپلیتیکی خود در منطقه تدوین نکند می تواند محدودیت های ایجاد نماید که در نتیجه آن فرصت های بیشتری را برای همکاری چین با  رقبای ایران یعنی کشورهای شورای همکاری خلیج فارس به وجود آورد. 

کلید واژگان: چین, ایران, خلیج فارس, اقتصاد, تجارت, عربستان, مریم وریج کاظمی

1- Wang Jin ,2022, Xi’s Visit Marks New Era for China-Arab Relations , https://thediplomat.com/2022/12/xis-visit-marks-new-era-for-china-arab-relations

2- Jonathan Fulton,2021, China between Iran and the Gulf Monarchies, https://doi.org/10.1111/mepo.12589

3-https://www.aljazeera.com/news/2022/12/6/chinas-xi-to-visit-saudi-arabia-from-wednesday

4- Benjamin Houghton (2022) China’s Balancing Strategy Between
Saudi Arabia and Iran: The View from Riyadh, Asian Affairs, 53:1, 124-144, DOI:
10.1080/03068374.2022.2029065

5-https://www.mei.edu/publications/all-about-china

6- Emre Aytekin,2022,   China eyeing greater clout in Middle East as US shifts focus towards Asia-Pacific,https://www.aa.com.tr/en/politics/china-eyeing-greater-clout-in-middle-east-as-us-shifts-focus-towards-asia-pacific/2759027

7- Noura Saleh Almujeem,2021, GCC countries’ geoeconomic significance to China’s geopolitical ends, https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/REPS-11-2019-0152/full/html

8- Aghavni Harutyunyan,2021,Chinese belt and road initiative in the countries of the Gulf Cooperation Council, https://doi.org/10.52837/27382702-2021-34.2-07

9- مریم وریج کاظمی،1400، روابط استان های فوجیان و جیانگ سو چین با کشورهای حوزه خلیج فارس، مرکز بین المللی مطالعات صلح:  https://peace-ipsc.org/fa 

10- Noura Saleh Almujeem,2021, GCC countries’ geoeconomic significance to China’s geopolitical ends, https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/REPS-11-2019-0152/full/html