مریم وریج کاظمی
پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
کشورها اسیر شرایط جغرافیای خود هستند و نیاز شدید جمعیت و صنعت به منابع طبیعی توانسته راه را برای دخالت و تهاجم به سرزمینهای غنی از ثروتهای طبیعی هموار سازد. هم اینک خاورنزدیک بزرگ در اولویت قدرتهای جهانی است چراکه موتور محرکه کارخانجات کشورهای صنعتی از این منطقه روشن میشود و ایران به عنوان استراتژیک ترین کشور این منطقه هم به لحاظ ثروتهای طبیعی – انسانی و هم تاثیرگذاری بر مسائل هویت اسلامی-فرهنگی، نظام امنیتی در منطقه را به شدت تحت کنترل خود دارد از این رو ژئوپلیتیک ایران بیش از هژمون قدرتهای جهانی خواهد توانست شکل گیری نظم در مدیریت رقابتهای که بر اساس عدم توازن منافع و ارزشهاست را در منطقه مورد نظر متاثر نماید. ژئوپلیتیک ایران سرمایه لازم را برای ایجاد چنین توازنی میان منافع ملی و جهانی دارا می باشد از این رو پدافند غیرعامل ضمانت های لازم را با هدف افزایش ضریب ثبات ملی-منطقه ای و کمک به شکل گرفتن نظم جدید امنیتی برای یک همزیستی متعادل و مسالمت آمیز هموار می سازد.
واژه پدافند به عنوان یک اصطلاح گویا برای دفاع در ادبیات امروز تعریف شد و در یک دید کلان به دو بخش پدافند عامل و غیرعامل تعریف گردید. در این راستا پدافند غیرعامل با توجه به خوی تجاوزگرانه ،زیاده طلبانه و سیری ناپذیر استعمار جهانی تبدیل به یک اصل مهم حیاتی و بسیار تعیین کننده گردیده است. امروزه با پیشرفت تکنولوژی و پیچیدگی در نوع تسلیحات بکارگیری شده و بر سرعت جنگ و اثرات مخرب و نامطلوب آن به شدت افزوده شده و چنانچه کشوری نتواند در طرح ریزی و اجرای موفق این نوع از پدافند به گونه ای که هرگونه تفکر سلطه طلبانه را خنثی نماید عمل کند به طور قطع حیات سیاسی، اقتصادی و.. خود را به مخاطره انداخته و زمینه اضمحلال خویش را فراهم آورده است.
با این تفاسیر پدافند غیرعامل به مجموعه اقداماتی اطلاق می گردد که مستلزم به کارگیری جنگ افزار نبوده و با اجرای آن می توان از وارد شدن خسارات مالی و تجیهزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد.از اقدامات اساسی و عمده در پدافند غیرعامل می توان به موارد زیر اشاره کرد:
1-قابلیت بقاء:(توانایی نیروهای مسلح و جوامع غیرنظامی یک کشور به نحوی که در مقابل حمله استقامت کنند).
2-پراکندگی:(گسترش،باز و پخش نمودن و تمرکز زدایی نیروها،تجهیزات،تاسیسات یا فعالیت های خودی به منظور تقلیل آسیب پذیری آنها در مقابل عملیات دشمن به طوری که مجموعه ای از آنها هدف واحدی را تشکیل ندهند).
3-تفرقه و جابجایی: (جداسازی،گسترش افراد،تجهیزات و فعالیت های خودی از محل استقرار اصلی به محل دیگر به منظور تقلیلی آسیب پذیری،کاهش خسارات و تلفات می باشد).
4-فریب:(انحراف ذهن دشمن از اهداف حقیقتی و مهم به سمت اهداف کاذب و کم اهمیت می باشد).
5-آسیب پذیری:(میزان خسارت و صدمات ناشی از عوامل و پدیده های بالقوه و یا بالفعل خسارت را نسبت به نیروی انسانی،تجهیزات و تاسیسات با شدت صفر تا صد در صد).
6-مراکز حیاتی:(مراکزی هستند که در صورت انهدام کل یا قسمتی از انها موجب بروز بحران اسیب و صدمات جد و مخاطره امیز در نظام سیاسی هدایت کنترل و فرماندهی تولدی و اقتصاید پشتیبانی ارتباطی و مواصلاتی اجتماع دفاعی با سطح تاثیرگذار سراسری در کشور گردد).
7-استتار و اختفاء: (استفاده صحیح از عوارض طبیعی و مصنوعی زمین می باشد که حفاظت در برابر دید دشمن را تامین می نماید و استتار امکان کشف یا شناسایی نیروها تجهیزات و تاسیسات و فعالیت ها را تقلیل می دهد).
8-استحکامات: (ایجاد هرگونه حفاظی که در مقابل اصابت مستقیم بمب راکت موشک گلوله توپخانه و یا ترکش آنها مقاومت نموده و مانع صدمه رسیدن به نفرات تجهیزات و یا تاسیسات گردیده و اثرات ترکش و موج انفجار را به طور نسبی خنثی نماید).
9-مکان یابی:(در این موضوع انتخاب محل مناسب مدنظر است و تا انجا که ایجاد تاسیسات حیاتی و حساس در دشت های مسطح یا نسبتا هموار اجتناب کرد.ایجاد تاسیسات حیاتی در کنار بزرگراه جاده های اصلی کنار سواحل دریا رودخانه ها و نزدیدکی به مرزها موجب سهولت شناسایی و هدف یابی اسان انها توسط دشمن می گردد).
نقش استراتژی پدافند غیرعامل در افق1404 ایران بسیار کلیدی می باشد چراکه با ابزارآلات پدافند غیرعامل کشوری امن، مستقل، مقتدر با سامان دفاعی مبتنی بر بازدارندگی همه جانبه و پیوستگی مردم و حکومت ،الهام بخش فعال و موثر در جهان اسلام و تاثیرگذار بر همگرایی اسلامی و منطقه ای بر اساس تعالیم اسلامی برنامه ریزی شده است از این رو پدافند غیرعامل حائز ویژگی های زیر خواهد بود:
- توانمند در تامین حداکثر ایمنی و پایداری و به حداقل رساندن آسیب پذیری زیرساخت ها مرتبط در مقابل تهدیدات دشمن.
- قادر به ایفای نقش اساسی در حراست و حفظ استقلال تمامیت ارضی و سرمایه های ملی در چرخه نظام دفاعی امنیتی کشور و دارای قابلیت بهره مندی از توانایی ها و ظرفیت های نیروی های داوطلب مردمی و بسیج برای پدافند غیرعامل و مدیریت بحران ناشی از جنگ و دفاع غیرنظامی.
- دست یافتن به نظام جامع درتمامی حوزه ها برخوردار از نظام یکپارچه هماهنگ و کارآمد با قابلیت تعامل سازنده با دولت نیروهای مسلح و مردم در زمینه اعمال تدابیر دفاعی امنیتی در بخش های مختلفو نهادینه شدن با نظام تولید، مدیریت دانش و فناوری بومی و موقعیت ممتاز در سطح منطقه و برخودار از آمایش سرزمین مناسب متکی به ویژگی های جغرافیای جمعیتی- فرهنگی و اصول دفاع غیرعامل در حوزه های مختلف با رعایت توزیع و پراکندگی موزون سرمایه ها و فعالیت ها در عرصه ایمن جغرافیا.
با کاستن نقاط ضعف پدافند غیرعامل در محیط خارجیراه برای پی ریزی استراتژی های نوین به منظور پیوستگی ژئوپلیتیکی حوزه های مشترک اقتصادی-انرژیک مشخص خواهد شد این ضعفها عبارتند از:
- وجود تهدیدات نظامی ایالات متحده امریکا علیه ایران،تکنولوژی برتر امریکا و غرب بعنوان عامل برتری ساز تهدید در سیستمهای شناسائی از راه دور و مراقبت و کنترل اطلاعات و توانایی بکارگیری سیستم های بین المللی در شروع تهاجم.
- محاصره و تحریم اقتصادی و تکنولوژیک ایران،حضور نظامی تهدیدگران در نقاط پیرامونی ایران بویژه عراق، افغانستان، خلیج فارس، آذربایجان و ترکیه و استفاده از سلاح های هوشمند و قدرت جنگ از راه دور. و در نهایت تمرکز ایالات متحده و غرب بر جنگ اطلاعاتی و نرم با حداکثر بهره برداری از ابزارها و فضای بین الملل و فن آوری های نوین و رشد چشمگیر تهدیدات نرم و آسیب پذیری در این حوزه.
در استراتژی دفاعی –امنیتی ضرورت تقویت جایگاه کشورها از طریق پرداختن به موضوعات پدافند غیرعامل نه تنها درگیری بین کشورها کنترل میشود بلکه هرگونه ناامنی محیطی ناشی از فرسایش زیست بوم ها را که ناشی از عملکرد منفی انسانها و مصرف گرایی می باشد را در صورت بروز حادثه مدیریت می نماید، از این رو پدافند غیرعامل بخش جدای ناپذیر امنیت دولت –ملتها در قرن بیست و یک به حساب می آید.با این تفاسیر پیاده سازی اهداف مورد نظر پدافند غیرعامل در برنامه های کلان کشور به منظور بالا بردن وزن ژئوپلیتیکی ایران یک راه حل سیاسی-نظامی قابل قبول برای گسترش همکاری و تعامل میان بازیگران منطقه ای و جهانی است.
کلید واژگان:پدافند غیرعامل،ژئوپلیتیک،ایران،امنیت،مریم وریج کاظمی.
