مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
فاطمه عطري سنگري
بیان رخداد
پارلمان قرقیزستان اخیرا لایحه پیشنهادی دولت این کشور درباره تعطیلی پایگاه آمریکایی ماناس در سال ۲۰۱۴ را تصویب کرد. این در حالی بود که این پایگاه در سالهای اخیر به نمادی از رقابت آمریکا و روسیه و نیز دولتهای مختلف قرقیزستان تبدیل شده بود که هر یک به دنبال تسلط بر این پایگاه و یا حداقل خروج طرف مقابل بودند و هر از چندگاهی با پیش کشیدن بحث تعطیل کردن این پایگاه هدف افزایش اجاره بهای آن را در نظر داشتند. اما دولت الماس بیک آتامبایف حداقل تاکنون به همه مباحث فوق پایان داده و به نظر نمی رسد که بار دیگر آمریکا در این کشور آسیای مرکزی جایی داشته باشد. به این ترتیب گمانه زنی ها برای بررسی تقویت جایگاه روسیه در این کشور افزایش یافته و این در حالیست که نشانه های دیگری نیز از بهبود مناسبات مسکو و بیشکک به چشم می خورد. نگاهی به روابط قرقیزستان و روسیه می تواند نشانه هایی از دور شدن از غرب را یادآوری کند. اما اهداف و برنامه های قرقیزستان و روسیه و دورنمای روابط دو کشور امری است که نیاز به بررسی بیشتری دارد.
کلید واژگان: روسیه و قرقیزستان، آسیای مرکزی، تقویت جایگاه روسیه
تحلیل رخداد
همکاری نظامی دو کشور از زمان حکومت عسگر آقایف در سال 2001 آغاز شد که اگرچه روابط نزدیکی با روسیه داشت؛ اما در پرتو تبلیغات آمریکا بر ضد تروریسم هم روسیه و هم بسیاری از کشورهای منطقه با آمریکا همراه شدند. بعد از فروکش کردن تب تروریسم در منطقه نیز این پایگاه کماکان باقی ماند تا اینکه با اعلام خروج نیروهای ناتو از افغانستان زمینه های خروج آمریکا از این پایگاه نیز مهیا شد. این در حالی است که در قرقیزستان 1000 شرکت با این پایگاه مرتبط هستند و بیش از 1000 نفر نیز برای این پایگاه کار می کنند.[1] اما قرقیزستان نیز از این فرصت استفاده کرد و با تغییر شرایط به نفع خود توجه روسیه را جلب کرد. به نحوی که روابط دو کشور به طور پیوسته شرایط بهبودی را تجربه می کند. این وضعیت البته از زمان روی کار آمدن دولت جدید در سال 2011 آغاز شده است و نشان از اهمیت تثبیت و حتی کاستن از بازی قدرتهای بزرگ و حفظ ثبات داخلی برای دولت جدید این کشور را دارد؛ به نحوی که شاید بتوان گفت لااقل قرقیزستان دیگر حاضر به ادامه این بازی خطرناک نیست.
اما قرقیزستان در مورد خروج نیروهای نظامی آمریکا از این کشور با چالشهای اقتصادی نیز مواجه است. زیرا به غیر از 60 میلیون دلاری که بابت اجاره بهای سالانه دریافت می کرد و این مبلغ سه درصد تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می داد، تقریبا 350 میلیون دلار نیز از محل قراردادهای محلی و مرتبط با پایگاه به دست می آورد.[2] با این حال منافع اقتصادی و یا ضعف اقتصاد این کشور فقیر آسیای مرکزی نتوانسته موجب دوام پایگاه ماناس شود. اما قطعا دولت برای جبران این خلاء اقداماتی را در دستور کار دارد که به نظر می رسد بخش عمده ای از آن از طریق نزدیکی بیشتر به روسیه است.
یکی از مهمترین نشانه های این نزدیکی مساله پیوستن قرقیزستان به اتحادیه گمرکی (CU) است. این اتحادیه که در سال 2010 تاسیس شده است، مایل است نوعی فضای اقتصادی شبیه به اتحادیه اروپا ایجاد کند. اگرچه منتقدین معتقدند که روسیه مایل به حفظ هژمونی خود در منطقه از این طریق است. با این حال ظاهرا قرقیزستان با بررسی شرایط و گزینه های موجود؛ حداقل در زمان فعلی به این نتیجه رسیده است و مقامات رسمی می گویند که در سال 2013 گامهای مهمی برای عضویت برداشته می شود. اقتصاد قرقیزستان به چند عامل وابسته است؛ معادن طلا، مهاجران قرقیز در روسیه و سایر کشورهای اتحاد شوروی سابق و در نهایت صنایع پوشاک. در بخش صادرات به جز طلا که همه خریدار آن هستند، همه صادرات این کشور به کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا می رود. بنابراین عضویت در اتحادیه با کاستن از هزینه های تولید محصولاتی که در اینجا برای همسایگان تولید می شود، شرایط را برای تجارت این کشور آسانتر می کند.[3] روسیه نیز بارها منافع اتحادیه گمرکی را برای قرقیزستان گسترده دانسته و اعلام کرده است که قرقیزستان پس از ورود به اتحادیه گمرکی به یک بازار فروش نزدیک به ۲۰۰ میلیون نفری متشکل از: جمعیت روسیه، بلاروس و قزاقستان راه خواهد یافت. به گفته مقامات روسیه، قرقیزستان با استفاده از صادرات برق هفت برابر ارزانتر نسبت به روسیه، می‌تواند پس از ورود به اتحادیه گمرکی بسیاری از مشکلات اقتصادی خود را حل کند.[4]
از سوی دیگر سال گذشته بانک جهانی از قرقیزستان به عنوان سومین کشوری نام برد که وابسته به وجوه ارسالی از خارج به این کشور است؛ (اولین کشور تاجیکستان است) با این محاسبه که پولی که به قرقیزستان بازمی گردد 29 درصد تولید ناخالص داخلی این کشور را تشکیل می دهد. بین پانصد هزار تا یک میلیون قرقیز در خارج از این کشور کار می کنند. این امر نه فقط فشار روسیه برای پیوستن به اتحادیه گمرکی را ممکن می سازد، بلکه حتی این کشورها نیز واقعا به درآمد مزبور احتیاج دارند. همچنین این احتمال وجود دارد که با گذشت زمان روسیه قوانین مهاجرت را سخت تر کرده و شهروندان قرقیزستان نتوانند در این حوزه کار کنند. ولی با پیوستن به اتحادیه می توانند بدون بوروکراسی دشوار در روسیه، بلاروس و قزاقستان کار کنند.[5]
ظاهرا فعلا منافع اقتصادی حاصل از پیوستن قرقیزستان برای سایر کشورهای عضو اندک است و این منفعت قبل از هر چیز غیر اقتصادی است. زیرا تولید ناخالص داخلی قرقیزستان تنها یک پنجم کوچکترین اقتصاد این اتحادیه یعنی بلاروس است.[6] با این حال روسیه تلاش کرده است با دادن امتیازاتی قرقیزستان را به سمت خود جلب کند. در جریان ملاقات سپتامبر گذشته از بیشکک ولادیمیر پوتین موافقت کرد که در وضعیت و شرایط بازپرداخت دو وام مصوب از جانب روسیه برای پرداخت به قرقیزستان که مبلغ کل آن 488 میلیون و نهصد هزار دلار است تجدید نظر کند.[7] اما نمی توان نادیده گرفت که با وجود عضویت در سازمان تجارت جهانی همچنان بزرگ ترین شریک تجاری قرقیزستان، روسیه است که 13 درصد از کل صادرات قرقیزستان و 33 درصد از کل وارداتش از آن است.[8] اگرچه روسیه نیز اخیرا به عضویت سازمان تجارت جهانی درآمده است، اما این نکته که ساختارهای اقتصادی کشورهای منطقه (حتی با وجود عضویت در WTO) با روسیه انسجام زیادی دارد، غیر قابل انکار است.
در چنین شرایطی وضعیت معدن طلای کومتور نیز به گمانه زنی ها در مورد دوری قرقیزستان از غرب و نزدیکی به روسیه دامن زده است. اواخر ماه گذشته میلادی (28 می) مجموعه اعتراضاتی بر علیه شرکت کانادایی سنترا که مدیریت معدن طلای کومتور در قرقیزستان را بر عهده دارد به وقوع پیوست که به مدت چند روز نیز ادامه داشت. قرقیزستان صاحب بزرگترین معادن طلای جهان است و معدن طلای کومتور که در ۶۰ کیلومتری مرز چین و در میان کوه ها واقع شده یکی از ده معدن بزرگ طلای دنیاست که با بیشکک نیز ۳۵۰ کیلومتر فاصله دارد. نزدیک به 12 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور از معدن فوق است.[9] شرکت کانادایی سنترا در ماه های پایانی سال ۱۹۹۶ شروع به استخراج طلا از معدن کومتور کرد و هم اکنون سالانه حدود ۲۰ تن سنگ طلا استخراج می کند. اما در میان مردم این احساس وجود دارد که شرکت سنترا سرمایه های این کشور را چپاول می کند. به علاوه همواره از مشکلات زیست محیطی ناشی از عملکرد این شرکت نیز نارضایتی وجود داشته است و این شرکت نیز آن را رد نمی کند. (استخراج معادن طلا با استفاده از ماده خطرناک سیانید است. اما از سال 2000- 1998 نیز سه مورد ریزش قابل توجه مواد شیمیایی به منابع آب اطراف معدن وجود داشته است). در همین حال برخی نمایندگان مجلس قرقیزستان نیز معتقدند مدیریت این شرکت در پرداخت حقوق به متخصصان و کارگران قرقیز در این معدن در مقایسه با همکاران خارجی تفاوت قائل شده و حقوق کمتری به آنها پرداخت می کند.[10] مهم ترین بخش روابط کانادا و قرقیزستان از طریق معدن کومتور است. اما این روابط اکنون به خاطر تلاش های پی در پی دولت قرقیزستان برای ملی کردن این معدن رو به کاهش است. با این حال برخی تحلیل ها حاکی از آن است که این کشور توان تکنولوژیکی برای ملی کردن این معدن را ندارد و چنانچه شرکت کانادایی مجبور به خروج شود مسلما روسیه جای آن را خواهد گرفت.[11]
دورنمای رخداد:
به نظر می رسد روابط روسیه و قرقیزستان فعلا روندی از توسعه را تجربه می کند و این روند ادامه خواهد داشت. اگرچه با اعلام خروج نیروهای ناتو از افغانستان، آمریکا دلیلی برای ادامه حضور در قرقیزستان نمی دید و خود نیز برای تمدید پایگاه ماناس تلاشی نکرد، اما نمی توان نادیده گرفت که قرقیزستان مایل است با کنار گذاشتن دردسرهای موجود در یک پایگاه نظامی از طریق تبدیل آن به فرودگاهی غیر نظامی و افزایش پروازها به قطبهای اقتصادی منطقه از جمله ترکیه با فرودگاههای منطقه نظیر آلماآتی رقابت نماید. این امر از طریق ارائه خدمات بهتر و ارزانتر میسر است و برای این منظور قرقیزستان با همکاری روسیه در تهیه سوخت ارزان مشارکت می کند.[12]
از طرفی با در نظر گرفتن سایر نشانه ها می توان نفوذ بیشتر روسیه در قرقیزستان را انتظار داشت. روسیه سپتامبر گذشته اجاره نامه پایگاه هوایی خود یعنی «کانت» را در قرقیزستان برای مدت 15 سال تمدید کرد. این کشور همچنین عضو سازمان پیمان امنیت جمعی و شانگهای است که در هر دوی آنها روسیه قدرت بسیاری دارد.[13] خشونت ها، مشکلات مالی و تمایل روسیه نیز سه عامل فشاری هستند که دولت را در نزدیکی بیشتر به روسیه مصمم می کند.
در بحث اتحادیه گمرکی نیز قرقیزستان تمایل زیادی به عضویت دارد و تنها برای صنایع پوشاک و منسوجات نگرانی هایی وجود دارد. این بخش در قرقیزستان بر روی مواد خام وارداتی ارزان از چین تکیه دارد. لباسها در کشور تولید و عمدتا به قزاقستان و روسیه صادر می شوند. ارزش این صنعت حدود یک میلیارد دلار یعنی یک ششم تولید ناخالص داخلی قرقیزستان است. تاثیر عضویت در اتحادیه گمرکی بر روی این بخش نامعلوم است؛ اما ممکن است روند ورود مواد خام از چین را دچار مشکل سازد.[14] اما به هر حال با توجه به تلاشهای روسیه در نزدیکی به بیشکک، هم در بخش پوشاک و هم معادن طلا، چنانچه قرقیزستان به کمک روسیه نیاز داشته باشد، ابایی نخواهد داشت و به نظر می رسد که فعلا عملکرد دو کشور نیز در این راستا است.
در مورد جایگاه آمریکا نیز اگرچه برای اظهارنظر هنوز زود است، اما این کشور و البته ناتو با اهداف خاصی منطقه را ترک کرده اند. آمریکا که خود در ایجاد گروهک تروریستی طالبان دخیل بود و با وعده ریشه کنی طالبان به افغانستان حمله کرد، اکنون در حالی این کشور و پایگاههای منطقه ای خود را ترک می کند که دفتر این گروهک ضد اسلامی در قطر افتتاح شده است و آمریکا نیز ادعای مذاکره با آن را دارد. بنابراین انتظار امنیت در منطقه کماکان در آینده نیز مبهم و دور از دسترس است. از این رو ایران، روسیه، چین، افغانستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی باید حتما برای ایجاد طرحی با اهداف امنیتی در منطقه تلاش کنند و این با مشارکت همه کشورهای منطقه ممکن است.
