تنش مرزی قرقیزستان و تاجیکستان

مریم وریج کاظمی 

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

مرز مارپیچ دو کشور تاجیکستان و قرقیزستان اغلب منطقه ای پرتنش است(1). البته تنش در مرز قرقیزستان و تاجیکستان که حدود 40 درصد آن از زمان استقلال دو کشور کماکان مشخص نشده، چیز جدیدی نیست(2). در تازه ترین اقدام خشونت آمیز مرزی، مرزبانان قرقیزستان و تاجیکستان درگیر شدند که گفته می شود با مسدود کردن بزرگراه استراتژیک قرقیزستان توسط سربازان تاجیک آغاز شد(3).

کمیته امنیت ملی تاجیکستان در بیانیه ای اعلام کرد که در نتیجه درگیری اخیر10 نفر از طرف تاجیکستان زخمی شدند که از این تعداد 6 نفر نظامی و 4 نفر غیر نظامی بودند. وزارت بهداشت قرقیزستان  نیز اعلام کرد حداقل 11 نفر از شهروندان این کشور به دلیل جراحات تحت درمان هستند. ضمن اینکه نزدیک به 1500 شهروند قرقیزستان از روستاهای نزدیک محل درگیری در تقاطع استان سغد و استان باتکن(بادکند)  در جنوب غربی قرقیزستان تخلیه شدند.

مقامات قرقیزستان تاکید داشتند شهروندان تاجیک جاده ای را بین مرکز استان باتکن(بادکند) و روستای ایسفانا قرقیزستان مسدود کرده اند. مرزبانان از هر دو طرف موفق شدند راه را باز کنند، اما پس از آن درگیری آغاز شد. در اولین درگیری در منطقه لیلک قرقیزستان، یک مرزبان تاجیک زخمی شده است. اندکی پس از آن، در همان منطقه، یک نگهبان قرقیزی در آتش‌سوزی جداگانه به شدت مجروح گردید(4). تاجیکستان، قرقیزستان را به توزیع اطلاعات نادرست به منظور پنهان کردن اقدامات غیرقانونی خود متهم می کند و قرقیزستان نیز تاجیکستان را به تحریف اطلاعات متهم کرده و اعلام نمود« این مرزبانان تاجیک بودند که اخیراً از پهپادها برای اهداف شناسایی استفاده کردند». کمیته امنیت ملی قرقیزستان گفت: «این نگران کننده است که طرف تاجیکی به جای تقویت بخش مرزی خود با افغانستان، جایی که حدود 8000 شبه نظامی سازمان های تروریستی تجمع کردند، مصمم است درگیری ها را در مرز قرقیزستان تشدید کند»(5).

 با تداوم درگیری و تنش های مرزی بین دو کشور، «استانیسلاو زاس»، دبیرکل سازمان پیمان امنیت جمعی به رهبری روسیه خواستار آتش‌بس فوری در مرزها شد و اعلام کرد«سازمان پیمان امنیت جمعی، که هر دو کشور عضو آن هستند، آماده کمک به حل مناقشه است»(6).

لازم به ذکر است، جوامع مرزی قرقیزستان و تاجیکستان به طور منظم بر سر منابع آبی و زمین(اراضی حاصلخیز کشاورزی) با هم در ستیز و جنگ هستند که اغلب مرزبانان وارد چنین درگیری های می شوند. منطقه اطراف واروخ تاجیکستان، یک منطقه محاصره شده توسط قلمرو قرقیزستان، نقطه عطف کلیدی در ایجاد درگیری های مرزی است. این در حالیست که تقریباً نیمی از مرز 970 کیلومتری (600 مایل) تاجیکستان با قرقیزستان مورد مناقشه است و پیشرفت در تعیین حدود در سال‌های اخیر انجام نشده است. ضمن اینکه مرز بین دو کشور میزبان پایگاه های نظامی روسیه نیز هست (7).

با این حال، به نظر می رسد که محرک اصلی تنش های اخیر، اختلاف بر سر نصب دوربین های نظارتی در یک نقطه توزیع آب در روستای کوک تاش در نزدیکی واروخ بوده است. در سال 2015 درگیری هایی در همین منطقه بر سر راه و کانال مسدود شده رخ داده بود. لازم به ذکر است بین واروخ و بقیه تاجیکستان، روستای آق سای، یک جاده و یک رودخانه قرار دارد که اغلب جرقه هایی برای افزایش تنش ها در طول سال های اخیر بوده است. به عنوان مثال، در سال 2019، ساخت جاده در نزدیکی آق سای به درگیری منجر شد که در آن دو شهروند تاجیک با شلیک گلوله کشته شدند. آنچه که مشخص است، درگیری‌ها در نزدیکی واروخ آغاز می شود و به سایر نقاط در امتداد مرز قرقیزستان و تاجیکستان گسترش می یابد.

پیش بینی می شود با توجه به تاریخچه تنش و جنگ در این مناطق، احتمال درگیری‌ها در آینده زیاد است و احتمال تشدید غیرعمدی نیز جدی است و شرایط موجود با توجه به جمعیت های محلی با نارضایتی های طولانی مدت علیه همسایگان خود که برای دسترسی به منابع محدود، از جمله آب، رقابت می کنند، تغییر نخواهد کرد(8).

آسیای مرکزی با جمعیتی 66میلیونی ،90درصد از آب مورد نیاز خود را از دو رودخانه آمودریا و سیردریا تامین می کند. هر دو حوضه رودخانه های مذکور، تحت کنترل کشورهای بالادست یعنی تاجیکستان و قرقیزستان قرار دارند. قرقیزستان و تاجیکستان با احداث سدهای متعدد بر روی رودهای آمودریا وسیردریا امیدوارند مانند دیگر کشورهای منطقه برخوردار از انرژی فسیلی بتواند انرژی برق آبی خود را به افغانستان و پاکستان صادر کنند. این در حالیست که تاجیکستان و قرقیزستان در زمستانهای سرد کمبود برق را تجربه می کنند و ازبکستان در تابستان کم آبی را. قرقیزستان و تاجیکستان برای رفع معضل انرژی قصد دارند سدهای بیشتری بسازند «سد روگان» تاجیکستان با ارتفاع 335متر بلندترین سد در جهان تبدیل خواهد شد و سد «کامبرا» در قرقیزستان ارتفاع تقریبی275 خواهد داشت. ازبکستان به شدت مخالف احداث این سدهاست چون می تواند خشکسالی را برای ازبکستان رقم بزند و پرشدن کامل این سدها هشت سال به طول خواهد انجامید که این به معنی بی آبی در ازبکستان است.

در منطقه آسیای مرکزی وابستگی زیاد به منابع آب در مناطق مرزی نقش مهمی برای این درگیری ایفا می کند و انگیزه برای شروع رفتارهای خشونت آمیز بین کشورهای منطقه می شود. به طور مثال، درگیری های برای دسترسی و استفاده از منابع طبیعی بین مناطق مرزی قرقیزستان و تاجیکستان در سال های 2004 تا 2015 رخ داده است از این نوع می باشد. در طی این سالها بیش از 70 حادثه در مناطق مرزی توسط رسانه های محلی گزارش شده است. برخی از حادثه ها مثل «جنگ زردآلو» در 2004 هنگامی که چندین درخت زردآلو در منطقه مورد مناقشه توسط کشاورزان تاجیک کاشته شد باعث تنش در میان ساکنان مرزی قرقیزستان شد و قرقیزها تمام آن درختان را از بین بردند. یکی دیگر از حادثه ها «جنگ کتمن» در سال2014 بود که ساکنان مرزی با استفاده از ابزار باغبانی و سنگ می جنگیدند. غالباً جوامع مرزی قرقیزستان و تاجیکستان جاده های یکدیگر را مسدود کرده و یا آب را در طول دوره آبیاری قطع می کردند که درگیری را افزایش می دهد(9).

به نظر می رسد با توجه به تحدید حدود نشدن مرزهای بین دو کشور قرقیزستان و تاجیکستان، پتانسیل درگیری و خشونت مرزی کماکان وجود داشته باشد و تسری یافتن درگیری های بین این دو کشور به سایر کشورهای منطقه آسیای مرکزی که همگی از بحران کم آبی تحت فشار قرار دارند، خشونت های بی سابقه ای را نوید دهد که البته با وجود شرایط خاص در افغانستان و حضور گروه های افراط گرای اسلامی در مناطق مختلف تاجیکستان بخصوص مناطقی با اقلیت های قومی-مذهبی، شرایط برای آغاز درگیری های فرقه ای نیز هموار گردد.

کلید واژگان: تاجیکستان, قرقیزستان, آسیای مرکزی, آب, تنش و درگیری, مریم وریج کاظمی

1. https://www.usnews.com/news/world/articles/2022-01-27/reports-6-wounded-in-kyrgyzstan-tajikistan-border-clash
2. https://thediplomat.com/2021/06/what-happened-at-the-kyrgyz-tajik-border/
3. https://www.euractiv.com/section/central-asia/news/guards-clash-again-on-kyrgyz-tajik-border-ceasefire-falters
4. https://www.usnews.com/news/world/articles/2022-04-12/kyrgyzstan-tajikistan-agree-to-pull-back-some-forces-after-border-clashes-interfax
5. https://www.france24.com/en/live-news/20220128-kyrgyzstan-tajikistan-agree-ceasefire-after-clashes-kill-two
6. https://www.reuters.com/world/asia-pacific/guards-clash-again-kyrgyz-tajik-border-no-casualties-reported-2022-01-27
7. https://www.aljazeera.com/news/2022/1/28/guards-clash-again-on-kyrgyz-tajik-border-ceasefire-falters
8. https://thediplomat.com/2021/05/violent-clashes-at-the-troublesome-kyrgyzstan-tajikistan-border/

9-مریم وریج کاظمی، تنش های ژئوپلیتیک آب در آسیای مرکزی و تاثیر آن بر امنیت ایران، 1399، قابل دسترسی در سایت مرکز بین المللی مطالعات صلح: https://peace-ipsc.org/fa