مریم وریج کاظمی
تحلیل گر مسائل ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
ابومحمد الجولانی با نام اصلی احمد حسین الشرع که زندانی سابق در بازداشتگاههای ایالات متحده امریکا در عراق بود به یک باره توانست رهبری القاعده سوریه را به دست گیرد و با گذاشتن نام های متعدد بر گروه شبه نظامی خود در بین افراط گرایان جنگ داخلی سوریه اعتبار کسب نماید. هم اینک شبه نظامیان تحت رهبری محمد الجولانی با نام هیئت التحریرالشام یا به طور مشخص تر دولت نجات سوریه بیشتر قسمتهای استان ادلب را تحت کنترل خود دارند. در این منطقه حدود سه میلیون نفر زندگی می کنند که بیشتر آنها از آوارگان جنگ داخلی سوریه هستند.
فاصله گرفتن الجولانی از جهاد فراملی و تمرکز بر مسائل داخلی سوریه، موجب ایستای تحرکات جنگی غربی ها بر علیه او شد و تا حد زیادی توانست علاوه بر تثبیت موقعیت رهبری در میان ناراضیان ازحکومت مرکزی دمشق، نظر منفی ایالات متحده امریکا را نسبت به استراتژی هیئت تحریر شام تعدیل نماید به طوریکه محمد الجولانی در آخرین مصاحبه خود تاکید داشت که برادران سلفی-جهادی و واشنگتن تنها یک هدف مشترک دارند و آن هم تغییر رژیم در دمشق است، و همین دیدگاه نام آنها را در لیست سیاه گروههای تروریستی کمرنگ کرده است. این در حالیست که محمد جولانی نه تنها سودای رسیدن به دمشق را در سر می پروراند بلکه در یک جاه طلبی که حاصل شیفتگی بیش از حدش به اسامه به لادن بود خود را علاقمند به فتح بیت المقدس نشان می داد.
اما هم اکنون هیئت تحریرشام با خسارات گسترده در قلمرو و پشتیبانی متزلزل در میان قبایل محلی رو به روست و به نظر می رسد جمع آوری کمک های مالی بیش از دنبال کردن مبارزه جهادی برای الجولانی و یارانش امری حیاتی محسوب شود و بروز مشکلات متعدد در استان ادلب بخصوص فشار جمعیت بر آب شرب و اراضی کشاورزی در کنار تنش رو به افزایش قومی–قبیله ای همچنین پاندومی کوئید19، وضعیت را بحرانی تر کرده است و گاها متحدان جهادگر را با نگرانی های روبه رو می سازد. بی شک ایدئولوژی های که اینترنالیزه نشوند از جانب گروههای که از بافت قومی-قبیله ای همگن برخوردار نیستند دستخوش آسیب هویتی می شوند و آشفتگی جهادی که میان شبه نظامیان در سوریه شاهد هستیم در نتیجه این رویداد است، چرا که قدرت زیر یک پرچم قرار دادن گروههای مختلف جهادی که برداشت های خاص خود را از تشکیل یک امارت اسلامی دارند علاوه بر تعهد به آرمان های جهاد اسلامی، به یک تعامل سیاسی هدفمند بر اساس توزیع غنائم پس از توافق نیاز دارد موضوعی که تاریخ آن را مکررا گوشزد می کند. بدین ترتیب، تأمین بودجه کافی برای راضی نگه داشتن متحدان جنگجو، اولویت اصلی محمد الجولانی است که او را مجبور به تغییر لباس رزم به پوشش غربی در مقابل دوربین رسانه ها کرد و تعهد او به حفظ امنیت منافع غربی ها و موضع تهاجمی نسبت به ایران، قطعا روند بودجه خارجی برای بحران زدایی از ادلب را تسریع خواهد کرد. بر این اساس به نظر می رسد محمد الجولانی از قامت یک رهبر نظامی رادیکالی به جایگاه یک کُنشگر مُنفعل سیاسی تنزل درجه داده باشد.
شکی نیست رقابت ژئوپلیتیکی غرب و متحدانش در منطقه بر سر کسب منافع حداکثری از وضعیت بحرانی سوریه است و در اینجا محمد الجولانی با ترک سوگند وفاداری به آرمانهای پدران معنوی سلفی خود و روی برگرداندن از مواضع پیشین اش در خصوص جهادفراملی و مبارزه با هژمون غرب، زمینه را برای ظهور بازیگران جدید تمامیت خواه مساعد می کند که هر یک با ابزار تبلیغاتی مشخص درصدد اجرای دستورالعمل های دیکته شده از سوی کمپانی های چندملیتی در بخش های انرژی و صنعت هستند. به هر حال سوریه از نظر ژئوپلیتیکی-ژئواکونومی برای همسایگانش یک دارایی استراتژیک به شمار می آید که نزدیکی به مراکز انرژی نفت و گاز همچنین سواحل مدیترانه میزان ارزش آن را دو چندان کرده است.
از این رو آنچه که مشخص است عقب نشینی محمد الجولانی از خط مشی ایدئولوژیک اش برای غرب نوعی فرصت سازی جهت بازتولید سلطه برای ادامه کارزار پایدار بر اساس رقابت ژئوپلیتیک در منطقه است تا سیاست رقبای خود یعنی ایران و روسیه در سوریه را مهار و به چالش بکشند. در این میان هر یک از بازیگران اصلی صحنه عملیاتی سوریه سیاست خاص خود را دنبال می کنند از جمله اسرائیل از تمام توانش برای هم مسیر کردن هیئت تحریر شام با سیاست های ضد ایرانی استفاده می کند تا علاوه بر اینکه ایران را از بلندی های اشغال شده جولان دور نگه دارند، متحدان ایران در لبنان را به انزوا بکشاند.از سوی دیگر نقش ترکیه در ایجاد یک ائتلاف بزرگتر در جهت تامین منافع منطقه ای می تواند ساختار تشکیلاتی هیئت تحریرشام را ترمیم کرده و حتی تمرکز عملیاتی این گروه را بیش از پیش منسجم نماید. چراکه ترکیه به دلیل پیوستگی سرزمینی با استان ادلب از بازوی توانمندی برای اجرای بازی های سیاسی-امنیتی برخوردار است.
ترکیه به خوبی آگاه است که آوارگان جنگی مستقر در ادلب همانند انبار مهمات، تهدید طولانی مدت را برای دمشق به وجود خواهند آورد، از این رو ابزار فشار مناسب برای همگام کردن حکومت فعلی سوریه نسبت به انگیزه های جاه طلبانه ترکیه در بسط هژمون ژئوپلیتیکی در ابعاد منطقه ای خواهد بود. این در حالیست که ترکیه در طی سالهای اخیر تلاش مضاعفی را برای نفوذ در فضای پیرامونی اش برای توسعه جنبش نوعثمانیسم پیگیری می نماید. از نظر محمد الجولانی چنین تلاشی از سوی ترکیه می تواند برای بقای تفکرات جهاد گرایانه که به مرور تا حد زیادی از سنت دیرینه سلفی دور شده کمک تبلیغاتی باشد ضمن اینکه گروههای مختلف مخالفان جهادی در سوریه را هم از نظر ایدئولوژی و هم از نظر استراتژی بر روی یک نقطه مشترک یعنی خروج نیروهای مستشاری خارجی به طور مشخص ایران به اجماع برساند.
ضمن اینکه پیام محمد جولانی برای غرب مبنی بر عدم مشارکت ادلب در زمینه سازی برای اجرای جهاد خارجی بر علیه امنیت اروپا و امریکا، نشانگر قطع جهادی جدید هیئت تحریر شام از مواضع رهبران معنوی شان و سوق پیدا کردن به اندیشه های سلفی وارداتی که توسط اتاق های فکر در بعضی از کشورهای اروپایی تغذیه مالی می شوند، است. در این راستا محمد الجولانی در سیاست جدید خود تمرکز جدی تری بر تقویت پروپاگاندای رسانه های اجتماعی دارد تا جنگجویان جوان با انگیزه ملی گرایانه و متعهد به مام وطن را به خدمت گیرد و از طریق آنها بتواند یک جبهه محافظ برای افزایش توانایی قدرت های ذینفع از فضای جغرافیایی و ژئوپلیتیکی سوریه در جهت کنترل عملکرد رقیبان منطقه ای به وجود آورد تا از طریق این خدمت رسانی، شرایط نامساعد اقتصادی منطقه تحت کنترل خود را سامان بخشد و ماندگاری خود را تضمین نماید.
با این تفاسیر به نظر می رسد محمد الجولانی و هیئت التحریر الشام کماکان تهدیدی بلند مدت برای صلح و ثبات در سوریه و فضای پیرامونی آن به شمار می آیند و اگرچه تلاش کردند تا حداقل به لحاظ ظاهری از گرایش های سختگیرانه و محافظه کارانه دوری کنند اما با شکل گیری لایه های پنهان خشونت فرقه ای-مذهبی درون گروهی به دلیل عدم رفع تبعیض های قومی در مناطق تحت نفوذشان دور از ذهن نخواهد بود که جریانات ضد غربی از داخل این گروه شبه نظامی سربرآورند و صفحه شطرنج بازی را به شکل دیگری تغییر دهند.
کلید واژگان: ابو محمد الجولانی, سوریه, هیئت التحریر الشام, افراط گرایی, مریم وریج کاظمی
