ترکیه و آینده حضور حزب اسلامی ترکستان در سوریه

دکتر مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

در سطح داخلی ترکیه از بحران داخلی سوریه به عنوان بهانه ای برای سرکوب حقوق کُردهای ساکن ترکیه و محدود کردن نمایندگی پارلمانی آنها برای ایجاد اصلاحات در قانون اساسی در سال 2017 استفاده کرد و از نظر سیاست خارجی، عملیات نظامی ترکیه در سوریه منجر به تنش فزاینده روابط با ایالات متحده امریکا و دیگر قدرتها شد. همچنین دخالت آنکارا در سوریه به ترکیه اهرم جدیدی بر اتحادیه اروپا در زمینه مدیریت جریان پناهجویان داده است. به هر حال حل مسئله پناهندگان سوری یکی از اولویت ها و محرک های اصلی سیاست های آنکارا در قبال سوریه و اتحادیه اروپا بوده است.

به اعتقاد برخی از کارشناسان، استراتژی هایی که ترکیه در سوریه به کار گرفت، وجهه و نقش بین المللی این کشور را تقویت کرد و توانست جایگاه قابل قبولی را برای ترکیه بر سر میز مذاکره با روسیه و ایالات متحده آمریکا تضمین نماید. ویژگی‌های جدید و تجدیدنظرطلبانه سیاست خارجی ترکیه شامل مداخلات نظامی در خارج از کشور، مداخله سیاسی و استفاده از نیروهای نیابتی برای پیشبرد اهداف ژئوپلیتیک آنکارا در نظر گرفته می شود و از این رو ترکیه از سوریه به عنوان یک نمونه آموزشی استفاده کرده است. چرا که بدون درگیری در سوریه، جهان شاهد حضور نیروهای ترکیه در صحرای لیبی یا هواپیماهای بدون سرنشین ترکیه در آسمان قره باغ کوهستانی نبود. تحت این شرایط ترکیه به استفاده از این ابزارها برای تقویت موقعیت خود در عرصه بین المللی ادامه می دهد(1) و به دنبال تبدیل مناطق رقابتی (مانند کریدور زنگزور و پروژه جاده توسعه) به مناطق همکاری با ایران و برداشتن گام‌های بیشتری در مبارزه با احزاب کُردی از جمله سازمان «پ‌ک‌ک» خواهد بود(2) که در نهایت می تواند به تقویت سازمان کشورهای ترک یا «شورای ترک»(OTS) بیانجامد. 

برای ترکیه خروج آسان از سوریه وجود ندارد. چرا که آنکارا به دنبال آن است که هرگونه ترتیبات جدید احتمالی تضمین نماید که تعادل شکننده در استان ادلب متزلزل نشود، و بخشی از پناهندگان سوری به سوریه بازگردند و از همه مهمتر از خودمختاری کُردها جلوگیری شود(3). در این راستا یکی از مهمترین ابزارهای ترکیه می تواند استفاده از کارت حزب اسلامی ترکستان باشد.

حزب اسلامی ترکستان (TIP)، یک جنبش جهادی عمدتا اویغور، درگیر در جنگ داخلی سوریه است که مدت‌ها در مناطق قبیله‌ای پاکستان فعال بوده و روابط نزدیکی با القاعده و امارت اسلامی افغانستان (طالبان) دارد. مانیفست حزب اسلامی ترکستان عمدتا بر استقلال استان سین کیانگ تاکید دارد. اما این گروه توانسته هسته های  خود را تقویت نماید و با به راه انداختن جنگ در خارج از کشور، وجهه بین‌المللی خود را ارتقاء دهد و به یک سازمان جهادی بین المللی تبدیل شود. لازم به ذکر است اویغورها، به ویژه افراد ترک تبار از استان سین کیانگ در شمال غربی چین، به بخش قابل توجهی از گروه‌های جهادی فعال جهانی تبدیل شده‌اند و درصدد جلب حمایت در سراسر جهان اسلام هستند(4).

با این حال ترکیه به جنگجویان اویغور مشخصا حزب اسلامی ترکستان اجازه عبور امن به سوریه داده است. ورود این گروه به سوریه -که طبق آمارها 1000 تا 3000 جنگجوی حزب اسلامی ترکستان در سوریه حضور داشتند(5)- به ویژه به آن اجازه داد تا با طیفی از جنبش‌های جهادی تحت رهبری جبهه فتح الشام، ارتباط برقرار کنند. از سوی دیگر از «همبستگی قومی ترک با ترکمن‌های سوریه» به عنوان وسیله‌ای نام برده می‌شود که از طریق آن حزب اسلامی ترکستان ممکن است در مناطقی شمالی سوریه حضور خود را تثبیت نماید.

در این میان موضع ترکیه در مورد حزب اسلامی ترکستان از اهمیت اساسی برخوردار است. از قرن هجدهم ترکیه با برجسته کردن برند «نیاکان باستانی ملت ترک» به عنوان پناهگاه امنی برای اویغورهای فراری از چین عمل کرده است، و از این رو سابقه طولانی در پناه دادن به جدایی طلبان مدافع استقلال ترکستان شرقی دارد. ارائه مزایایی مانند «حمایت مالی، مسکن و شهروندی» به مهاجران سین‌کیانگ محیطی را فراهم کرد که در آن جنبش‌های جدایی‌طلب بتوانند آزادانه عمل کنند. ترکیه تلاش دارد تا خود را در حوزه پان ترکیسم تثبیت کند و نقش رهبری را برای اتحاد کشورهای ترک زبان بازی نماید. در این راستا رجب طیب اردوغان، ترکستان شرقی را مهد تاریخ، تمدن و فرهنگ ترک توصیف کرد و در اوایل ریاست جمهوری، واکنش چین به شورش های اورومچی در ژوئن 2009 را به نسل کشی تشبیه کرده بود. اگرچه در حال حاضر با افزایش سرمایه گذاری چین و فروش تسلیحات، همچنین تحت فشار فزاینده چین برای اتخاذ موضعی سخت در قبال جدایی طلبی اویغور، ترکیه نسبت به چین رفتار محتاطانه تری دارد و ظاهرا در حال کاهش حمایت خود از حزب اسلامی ترکستان است، اما شواهد صورت مسئله ای دیگر را برجسته می نماید(6).

چشم انداز

ترکیه به شدت آرمان تشکیل «شورای ترک» را پیگیری می کند و یکی از مهمترین موانع بر سر راه آن، احزاب و گروههای مشخصا کُرد هستند که هدف مشابهی(کردستان بزرگ) را دنبال می کنند. از این رو به نظر می رسد بر طبق استراتژی مهار، ترکیه از حزب اسلامی ترکستان شاخه سوریه با مشارکت ترکمن‌های مسلمان محلی یا بزرگترین جناح نظامی آنها یعنی تیپ‌های ترکمن سوریه، در جهت اتحادهای عملیاتی خود بهره برداری نماید. 

اگرچه کارشناسان این احتمال را می دهند که جنگجویان خارجی مستقر در مناطق درگیر غالبا از طریق تحولات محلی یا تشدید فشارهای نظامی، تضعیف می شوند. اما در این مورد خاص ترکیه جهت تعهد به اهداف ژئواستراتژیک خود و اقدامی قاطع علیه گروهها و احزاب کُرد و دیگر رقبای خود، تمایل دارد فضای بیشتری را برای تثبیت حضور حزب اسلامی ترکستان و شاخه های احتمالی منشعب از آن در سوریه به خصوص مناطق شمالی ایجاد نماید. البته این تمایلات بیشتر ناشی از نگرانی‌های امنیتی است. اگرچه آسیب اقتصادی و هزینه های انسانی این بازی هم می تواند حضور حزب اسلامی ترکستان شاخه سوریه را متزلزل نماید و روابط ترکیه را با کشورهای منطقه تحت تاثیر تبعات منفی قرار دهد. با این حال ترکیه ترجیحات سیاسی-امنیتی را در اولویت قرار خواهد داد. از این رو در سال های پیش رو با توجه به رقابت پنهان ترکیه و فدراسیون روسیه همچنین تغییرات شدید ژئوپلیتیکی در منطقه، حزب اسلامی ترکستان شاخه سوریه ابزار موثری برای ارتقاء نفوذ سیاسی-امنیتی ترکیه در سوریه به شمار می آید که در تشدید درگیری هسته ای بین گروهها و احزاب مختلف قومی-مذهبی به نفع اهداف ترکیه مشارکت خواهد داشت.

کلید واژگان: سوریه، ترکیه، حزب اسلامی ترکستان، مریم وریج کاظمی

منابع

1-https://carnegieendowment.org/research/2021/09/how-syria-changed-turkeys-foreign-policy?lang=en&center=europe

2-https://www.setav.org/en/where-is-turkish-foreign-policy-headed-in-2024/

3-https://www.fpri.org/article/2023/06/erdogans-syria-policy-continuation-of-the-status-quo

4https://www.researchgate.net/publication/321220045_Uighur_Foreign_Fighters_An_Underexamined_Jihadist_Challenge

5https://www.mfa.gov.cn/eng/wjb_663304/zwjg_665342/zwbd_665378/202202/t20220210_10640688.html

6-https://www.frstrategie.org/en/publications/notes/war-and-opportunity-turkistan-islamic-party-syrian-conflict-2017

مسئولیت محتوای همه مطالب سایت برعهده نویسندگان است و لزوما بیانگر دیدگاه‌های مرکز بین‌المللی مطالعات صلح نیست.