اسلام ذوالقدرپور
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
نظام جهانی و هندسه قدرت برساخته از ژئوپیلیتک به گونهای است که بازیگران در چرخهای از سه گونه نقش بازیگری: دوست، رقیب و دشمن بسر برده و تغییر نقش میدهند. این چرخه تغییرات بر این اصل استوار شده که بازیگران نظام جهانی، هیچ دوست یا دشمن ابدی ندارند اما منافع ابدی دارند.
نقشیابی هر بازیگر بر اساس انگارهها، آرمانها و سیاستهای اجرایی در بازی قدرت و کنش متقابل با دیگر بازیگران تعریف میگردد. این نقش یابی در برخی مناطق نابسامان ژئوپلیتیکی مانند آسیای جنوب غربی، بسیار متغیر بوده و چرخههای کوتاه مدت و زودگذری دارند.
بازیگران بزرگ در آسیای جنوب غربی مانند: ایران، اسرائیل، ترکیه، عربستان و قدرتهای بزرگ جهانی مانند ایالات متحده امریکا، اتحادیه اروپا، چین و روسیه، هر کدام در چرخهای از نقشهای دوست، رقیب و دشمن برای یکدیگر قرار میگیرند که بر کل منطقه و جهان اثرگذار میباشد.
ایران به عنوان یک قدرت بزرگ آسیای جنوب غربی در نزدیک به 5 دهه گذشته تا قبل از تهاجم اسرائیل به ایران در بهار و تابستان 1404، نقش یک دشمن قدرتمند برای برخی دولتهای منطقه مانند، اسرائیل، عربستان و بلکه ترکیه را داشته که این روند پیامد گسترش عمق راهبردی ایران در سراسر غرب آسیا و شمال آفریقا بود. عمق راهبردی که نفوذ ایران در مناسبات قدرت را فراتر از توان دیگر بازیگران مهم نشان میداد.
دشمنی ایران و اسرائیل در 5 دهه اخیر به عنوان یک مؤلفه از دشمنان همیشگی در تحلیل نظام جهانی مورد استفاده قرار میگرفت تا اینکه سرانجام آتش این دشمنی در 23 خرداد 1404 با تهاجم اسرائیل به ایران، روند دشمنی دیرینه و توازن وحشت که به سود ایران بود را دگرگون کرد. روندی که ایران را از دشمن درجه یک و خطرناک اسرائیل به دشمن درجه دوم این رژیم تبدیل نمود.
چنین چرخشی در سیاستگذاری خارجی اسرائیل که بر اساس دادههای آماری بسیار قوی است، سیاست و امنیت راهبردی اسرائیل را دگرگون کرده، دشمن شماره یک این کشور یعنی ایران در بازتعریفی جدید، به عنوان یک دشمن دست دوم یا رقیب سرسخت توصیف و به جای آن برخی دیگر از قدرتهای منطقهای بهخصوص ترکیه را به جای ایران با عنوان دشمن شماره یک در راهبرد امنیتی جدید خود معرفی میکند.
اگر چه دسترسی به اسناد سیاست راهبری و امنیت ملی اسرائیل بسیار سخت و بلکه امکانناپذیر است، اما مؤلفههای چنین چرخش سیاست و امنیت راهبردی این کشور در برسازی دشمن شماره یک را میتوان در سخنان برخی سیاستمداران و دولتمردان اسرائیلی به خوبی پایش نمود.
بارزترین مؤلفه این چرخش در سخنان آمیخای چیکلی Amichai Chikli وزیر امور مهاجران و مبارزه با یهودستیزی اسرائیل قابل توجه است که به صراحت میگوید:<< دکترین اردوغان بسیار خطرناک است. این دکترین برای اسرائیل بسیار خطرناک است و ما ترکیه اردوغان را به عنوان ایران جدید میبینیم. نه چیزی کمتر از آن. این دکترین برای قبرس و برای یونان بسیار خطرناک است. >>(2025/11/16. www.rfi.fr)
اگر این سخنان وزیر اسرائیلی به اندیشه راهبردی در اسرائیل و کابینه ائتلافی راستگرای حزب لیکود تبدیل گردد، میتواند یک چرخش بزرگ راهبردی در منطقه و به سود ایران باشد که برخی مؤلفههای سودمندی آن را میتوان چنین برشمرد:
یکم – بازتعریف ایران به عنوان یک رقیب: اعلام ترکیه به عنوان ایران جدید از سوی وزیر اسرائیلی، بر انگاره پایان هژمونی ایران در مناسبات قدرت و محدودیت راهبردی ایران در هندسه جدید قدرت منطقهای و جهانی استوار است که میتواند ایران را از دشمن شماره یک به رقیب خطرناک یا رقیب شماره یک اسرائیل و دیگر بازیگران منطقهای دگرگون سازد.
بازنویسی راهبرد امنیتی اسرائیل بر اساس اندیشه ” ترکیه دشمن شماره یک ” به منزله تعریف ایران به عنوان یک دشمن معمولی یا رقیب سرسخت میباشد که سطح رویارویی ایران و اسرائیل از جنگ سخت را به سطح رقابت راهبردی کاهش میدهد.
دوم – تمرکز بر ترکیه به عنوان دشمن و تهدید شماره یک منطقه: برسازی انگاره خطر دولت اردوغان برای اسرائیل، سبب تمرکز اسرائیل و راهبردنویسان این کشور بر ترکیه و ترسیم چشم اندازی جدید در مناسبات قدرت منطقهای بر مبنای دشمنی فراگیر اسرائیل و ترکیه میگردد.
اندیشه ترکیه دشمن شماره یک و برسازی خطر دولت تهاجمی اردوغان در منطقه از سوی اسرائیل میتواند به دیگر بازیگران منطقهای بهویژه دولتهای عربی نیز گسترش یافته و نهتنها فشار دشمنی این کشورها بر ایران را کاهش دهد، بلکه فشاری روزافزون بر ترکیه و اهداف تهاجمی این کشور به عنوان تهدید شماره یک دیگر بازیگران، وارد سازد.
این دشمنی کشورهای منطقه در چارچوب اندیشه عمق راهبردی احمد داوود اوغلو، ترکیه بزرگ و چشم انداز ترکیه 2030 که جلوههای آن در سوریه نمایان شده، قابل فهم و پیگیری است.
سوم – اتحاد سه گانه علیه ترکیه: برتری ترکیه در مناسبات قدرت در سراسر آسیای جنوب غربی و شمال آفریقا، اگر چه علیه منابع و منافع راهبردی ایران عمل نموده و آسیب جبران ناپذیری به عمق راهبردی ایران وارد کرده، اما همین رویکرد تهاجمی ترکیه سبب هراس دیگر بازیگران منطقهای و جهانی مانند اسرائیل، یونان، قبرس و … نیز شده است.
همسویی راهبرد تهاجمی اردوغان و اسرائیل علیه ایران، تنها یک روی سکه ژئوپلیتیک آشوبزای منطقه میباشد که روی دیگر آن تقابل منافع راهبردی اسرائیل و دوستان غربیاش با انگاره ترکیه بزرگ یا همان یوروعثمانی است.
این بخش از سخنان آمیخای چیکلی وزیر اسرائیلی که به صراحت میگوید” دکترین اردوغان برای قبرس و برای یونان بسیار خطرناک است“، مؤلفهای از اتحاد راهبردی اسرائیل، یونان و قبرس علیه سیاست تهاجمی ترکیه دانسته میشود. اتحاد راهبردی که جلوه آن در تهاجم اسرائیل به ایران و بهرهگیری از فرودگاههای نظامی قبرس برای پرواز جنگندههایF 35 اسرائیل برای بمباران ایران گزارش شده است.
چهارم – امکان واگذاری نقش ایران به ترکیه در شام: دگرگونی نقش بازیگران در آنارشی ژئوپلیتیک آسیای جنوب غربی و بازتعریف دوستان، رقیبان و دشمنان در بازی قدرت این منطقه، میتواند یک مزیت نسبی برای ایران قلمداد گردد تا نقش دشمن شماره یک و عضو محور شرارت را به دیگر بازیگر تهاجمی منطقه یعنی ترکیه واگذارد.
آشفتگی فراگیر در آسیای جنوب غربی و کاهش منابع قدرت ایران برای ایفای نقش راهبردی به عنوان دشمن شماره یک اسرائیل و از سوی دیگر حضور تهاجمی فراگیر ترکیه در تمامی چالشها و بحرانهای منطقه، گذار ژئوپلیتیکی ایران از بازیگر دشمن به بازیگر رقیب را امکانپذیر میسازد.
*
چرخه تغییرات ژئوپلیتیکی، دگرگونی نقش و جایگاه بازیگران در چارچوب سه گانه دوست، رقیب و دشمن در کانونهای بحران جهانی مانند آسیای جنوب غربی، چنان سرعت گرفته و پیچیده شده که فهم سیاستها را سختتر کرده است.
قدرتنمایی دولت اردوغان در رویدادهای منطقهای بهویژه جنگهای منطقه از سودان، لیبی، سومالی تا سوریه و … سبب شده تا منطقه در آستانه یک گذار راهبردی ژئوپلیتیک قرار گیرد که این فرآیند گذار را میتوان در اندیشه دولتمردان اسرائیلی به خوبی دید.
جانمایی ترکیه به عنوان یک ایران جدید از سوی اسرائیل که به معنای برسازی ترکیه به عنوان دشمن شماره یک اسرائیل است، سبب تقابل راهبردی اسرائیل و ترکیه میشود.
کاهش نقش ایران از جایگاه دشمن شماره یک به رقیب شماره یک در راهبرد امنیتی اسرائیل، فشار جهانی بر ایران را کمتر و همزمان فشار روزافزونی بر ترکیه وارد میکند. این روند گذار و دگرگونی نقش ایران و ترکیه به بازسازی توان ایران در سایه تمرکز اسرائیل بر ترکیه به عنوان دشمن شماره یک، منجر میگردد.
منابع: