تحولات سیاست داخلی و خارجی ارمنستان

دکتر مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

ارمنستان از زمان جنگ در سال 2020، وضعیت تقریباً آشفته ای را در سیاست داخلی و خارجی تجربه کرده است. حمله نظامی جمهوری آذربایجان در سپتامبر 2022 همراه با تصرف بخش‌هایی از مناطق مرزی ارمنستان در منطقه قره‌باغ کوهستانی که نیروهای حافظ صلح روسیه در آن مستقر هستند، توافق آتش‌بس نوامبر 2020 را نقض کرد و در نتیجه دو قطبی‌سازی سیاسی را در این کشور تشدید نمود. واکنش دولت به تجاوز آذربایجان خشم عمومی را برانگیخت و ارمنستان را وارد بحران دیگری کرد که می تواند ثبات سیاسی آن را به خطر اندازد. ارمنستان اکنون با چالش های حیاتی در دفاع از قلمرو سرزمینی اش مواجه است.

در طول دو سه سال اخیر مخالفان سیاست های دولت بارها به خیابان آمدند و ضمن سازماندهی تظاهرات ضد دولتی، خیابان و جاده ها را در پایتخت مسدود نمودند. اما علیرغم تلاش های صورت گرفته اجرای برنامه اصلاحات و توسعه به طرز محسوسی کاهش پیدا کرده است که ادامه این روند می تواند مجددا درگیرها را تشدید نماید(1).

شکست در جنگ 2020 قره باغ کوهستانی، تهاجم جمهوری آذربایجان به ارمنستان در سال 2021 و 2022 و اشغال تا 200 کیلومتر مربع از خاک این کشور، محاصره قره باغ کوهستانی و به دنبال آن تسلط نظامی و جابجایی اجباری ارامنه در سپتامبر 2023، بخش های زیادی از جامعه ارمنستان را تحت تاثیر تبعات منفی خود قرار داده است و بسیاری از مردم ارمنستان از  نامشخص بودن سرنوشت این کشور و ضررهای پی در پی آن در چهار سال اخیر در روابط با جمهوری آذربایجان خسته و به تنگ آمده اند.

لازم به ذکر است روابط بین باکو و ایروان از سال 1991، زمانی که ارتش ارمنستان قره باغ، سرزمینی که در سطح بین المللی به عنوان بخشی از آذربایجان به رسمیت شناخته شده است، و هفت منطقه مجاور آن را اشغال کرد، پرتنش باقی مانده است. بخش اعظم خاک ارمنستان طی یک جنگ 44 روزه در پاییز 2020 توسط آذربایجان آزاد شد و در سپتامبر گذشته، آذربایجان در پی عملیات ضد تروریستی که منجر به تسلیم نیروهای تجزیه طلب در منطقه شد، حاکمیت کامل خود را در  قره باغ برقرار کرد(2).

از سوی دیگر در جامعه ارمنستان درباره روند تحدید حدود و مرزبندی که در مارس 2024 در منطقه تاووش اعلام شد نارضایتی های وجود دارد. طبق نظرسنجی منتشر شده توسط سازمان MPG در اوایل آوریل 2024، 80 درصد پاسخ دهندگان مخالف این روند بودند. تصمیم دولت برای کنار گذاشتن موضوع قره باغ کوهستانی از ارتباطات و روایات دولت و حذف بخش هایی از مناقشه قره باغ کوهستانی از صفحات وب رسمی دفتر رئیس جمهور و وزارت امور خارجه ارمنستان احتمالا به این نارضایتی ها دامن زده است. لفاظی قاطعانه رئیس جمهور علی اف، که تهدید کرده است در صورتی که ارمنستان تصمیم بگیرد خواسته های آذربایجان را اجرا نکند، از مشت آهنین علیه این کشور در هر زمان استفاده خواهد کرد، و البته فهرست روزافزون خواسته های او تنها باعث افزایش پرسش ها و نگرانی ها در میان جمعیت ارمنی شده است. بنابراین، تنش‌های پنهان در میان بخشی از جمعیت وجود دارد و آنها فقط به یک جرقه نیاز دارند تا مجددا سازماندهی شوند. از این رو به نظر می رسد تنها راه جلوگیری از بحران در آینده این است که آذربایجان از اولتیماتوم‌های حداکثری خود دست بردارد، و به آنچه که در سال‌های 2020-2023 به دست آورده راضی باشد و گام‌های واقعی را برای برقراری صلح با همسایه‌اش بردارد(3).

لازم به ذکر است برای سال‌ها، روسیه تنها ضامن امنیت ارمنستان به شمار می آمد، اما از دست دادن قره باغ باعث تغییر نگرش نسبت به مسکو شده است. در یک نظرسنجی که چند ماه قبل انجام شد حدود، 40 درصد از پاسخ دهندگان روسیه را به عنوان یک تهدید معرفی کردند. این کشور پس از آذربایجان با 86 درصد، و ترکیه با 82 درصد، سومین کشور خطرناک برای ارمنی ها شناخته می شود.

در میان این ناامیدی و خشم از روسیه، دولتمردان ارمنستان به دنبال روابط نزدیک‌تر با اتحادیه اروپا، مطابق با خواسته‌های کنونی اکثر ارامنه هستند. با این حال، جالب به نظر می رسد در حالی که ارمنستان تماس های نظامی با روسیه را کاهش داده است، اما همچنان از مزایای روابط اقتصادی با این کشور بهره می برد. اگرچه پاشینیان عضویت ارمنستان در سازمان پیمان امنیت جمعی، -یک ائتلاف امنیتی تحت رهبری مسکو را متوقف کرده است-، اما او کماکان در اجلاس سران اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رهبری روسیه شرکت داشته است(4).

از سوی دیگر با این حال که ارمنستان، یکی از جمهوری‌های شوروی سابق محسوب می شود اما همواره آمادگی خود را مبنی بر گسترش روابط با ایالات متحده در سطوح مختلف مشارکت استراتژیک در زمینه های مختلف نشان داده است. ایروان به نقش واشنگتن در برقراری صلح در قفقاز جنوبی اهمیت می دهد و از آن استقبال می کند. اما آنچه که مشخص است به طور کلی، قفقاز جنوبی جزو اولویت های کنونی سیاست خارجی ایالات متحده امریکا نیست(5). علاوه بر این، بعید است که ایالات متحده به خاطر ارمنستان با آذربایجان و حامیان آن در ترکیه وارد تقابل شود.

 بی شک ایالات متحده به تضعیف مواضع روسیه در همه جهات علاقه مند است. از این رو به نظر می رسد طرفین به مسیر جنگ سرد بازگشته اند. قفقاز جنوبی یکی از این مسیرهاست، اما نقطه کانونی آن نیست. به ویژه از نقطه نظر تغییرات در نظم جهانی در حال حاضر جهت اصلی اوکراین است، و این بسیار مهم است که هر دو طرف آماده جنگ بر علیه اهداف و منافع یکدیگر هستند. قفقاز جنوبی یک میدان جنگ ثانویه است. به همین دلیل است که هم روسیه و هم غرب قصد ندارند در اینجا خطر کنند. 

البته در سال های پیش رو ممکن است ارمنستان به دلیل تمایلات روسیه شرایط پیچیده تری را تجربه کند، زیرا دورنمای خروج از قره باغ کوهستانی غریزه ژئوپلیتیکی روسیه را برای تثبیت حضورش در این منطقه تشدید خواهد کرد. که در این راستا یکی از فرصت‌های منحصر به فرد برای اجرای آن، «کریدور زنگزور» و به‌طور دقیق‌تر کنترل بر آن مسیر استراتژیک است. موضوعی که مطرح شد می تواند یکی از بهترین راهها برای بازگشت قاطعانه روسیه به قفقاز جنوبی باشد. بی شک روسیه به هرگونه حمله جدید جمهوری آذربایجان به ارمنستان با حداکثر ابزار دیپلماتیک و سیاسی واکنش نشان خواهد داد، اما هرگز حمایت نظامی نخواهد کرد.

کلید واژگان: ارمنستان، روسیه، امریکا، آذربایجان، جنگ و تنش، مریم وریج کاظمی

1-https://bti-project.org/en/reports/country-report/ARM

2-https://www.commonspace.eu/opinion/opinion-anatomy-current-protests-armenia

3-https://carnegieendowment.org/russia-eurasia/politika/2024/06/armenia-protests-pashinyan?lang=en

4-https://www.civilnet.am/en/news/763323/armenia-in-2024-navigating-uncertainty-amid-regional-challenges

5-https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/armenian-prime-minister-states-need-of-new-constitution-for-his-nation/3267349