زهرا شریف زاده
دانشجوی دکتری روابط بین الملل دانشگاه آزاد اسلامی واحد شاهرود
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
چکیده
با شروع تحولات خاورمیانه و بحرانهای شکلگرفته از سال 2011 در این منطقه بیشتر کشورهای عربی به ویژه عراق و سوریه را در نوردید. لذا با گذشت چند سال و ویرانیهای به جا مانده از اقدامات آنها بالاخره دولت عراق توانست به کمک کشورهای همسایه از جمله ایران بحران اخیر را مدیریت کند و یا از بین ببرد. لذا امروزه بحران جدیدی در این کشور آغاز و منجر به تظاهراتهای گستردهای در این کشور شده است. این پژوهش با هدف بررسی زمینه های فرهنگی بحران در عراق به روش توصیفی تحلیلی انجام شده و اطلاعات لازم را از مقالات و منابع اینترنتی جمع آوری کرده است. لذا سوال این است که، مهمترین زمینههای فرهنگی در عراق که منجر به بحران اخیر در این کشور شده است چیست؟ فرضیه کار که از مبانی نظریه تئوری واقع گرایانه انتخاب عقلائی استفاده میشود بیان میدارد، شکافت مذهبی،خفقان و کاهش فعالیت سینما و تئاتر، شکافت قومی و زبانی، فرهنگ اسلامگرایی به ویژه مراسمات اربعین که دولتهای منطقه مخالف آن هستند همچنین عدم کنترل رسانه توسط دولت عراق و سواستفاده کشورهای دیگر از آنها مهم ترین عوامل فرهنگی ایجاد بحران عراق هستند.
مقدمه
روند سیاسی عراق از طیف رنگارنگی از بازیگرانی تشکیل می شود که یک سر آن دنبال تجزیه کشور و سر دیگر آن ملیگرایان تندرویی هستندکه معمولا مسیرکوچکترین مشکلات کشور را به بن بست هدایت میکنند، بطوریکه از ابتدا۲۰۰۳میلادی که با سقوط رژیم بعثی نظام جدید بنیان گذاشته شده، تشکیل دولت در ۳ دوره ۲۰۱۰، ۲۰۱۴ و ۲۰۱۶ به سختی و در بدترین شرایط محقق شده است. این جریان ها در بسیاری از ایام سال، با خارج کردن نیروهای خود از دولت و پارلمان، کار نظام اداری را در بن بست قرار داده و بعضا متوقف ساخته اند که این از عوامل اصلی نارضایتی هاست. اما در بعد دیگر که باعث تنش های اخیر در عراق شده است دیگرمسائلی نیز دخالت داشتند. که خارج از مباحث مذکور میباشند. این پژوهش با هدف بررسی زمینه های فرهنگی بحران در عراق به روش توصیفی تحلیلی انجام شده و اطلاعات لازم را از مقالات و منابع اینترنتی جمع آوری کرده است. لذا سوال این است که، مهمترین زمینه های فرهنگی در عراق که منجر به بحران اخیر در این کشور شده است چیست؟ فرضیه کار که از مبانی نظریه تئوری واقع گرایانه انتخاب عقلائی استفاده میشود بیان میدارد، شکافت مذهبی، شکافت قومی و زبانی، فرهنگ اسلامگرایی به ویژه مراسمات اربعین که دولتهای منطقه مخالف آن هستند و همچنین عدم کنترل رسانه توسط دولت عراق و سواستفاده کشورهای دیگر از آنها مهمترین عوامل ایجاد کننده بحران عراق هستند.
چارچوب نظری
اولین بار توسط جیمزکلمن تشریح شد.بر اساس این نظریه، جامعه مجموعه ای از افراد است که کنش عقلانی دارند. این کنش عقلانی معطوف به هدف و مبتنی بر عقلانیت ابزاری(اراده + نفع فردی + به حداکثررساندن سود) است. بنابراین افراد آگاه، مختار و هدف مند در هر شرایطی به دنبال افزایش سود خود هستند و دست به انتخاب هایی میزنند که متضمن سود و منفعت بیشتری برای شان باشد.بر طبق اینتئوری، بحث سیاسی امنیت و عدم اطمینان صرف نسبت به بقا نیز از جمله عواملی است که در کنار بحث یغماگری حاکمان، فریب توده مردم و اقدامات انجام شده توسط حکام و نخبگان برای حفظ یا کسب قدرت بعنوان عوامل اصلی مطرح میشود. در قالب این نظریه بحرانهای موجود در جهان در سطح خرد و شرایط اجتماعی و فرهنگی و شکافتهای موجود در هر دولت و یا کشور که باعث ایجاد آن بحران شده است مورد بررسی قرار میگیرد(Kafmann,2006: 66-68).
-مهمترین زمینه های فرهنگی بحران اخیر عراق
1-شکافت مذهبی
بعد از سقوط صدام در عراق و حمله آمریکا به این کشور شکافتهای مذهبی بین جامعه به نحو قابل چشمگیری توسعه پیداکرد که در زمان بحران عراق برخی از آنها به صفوف داعش پیوستند و برخی نیز رودروی آنها قرار گرفتند.امروزه با از بین رفتن و یاحداقل کاهش تنشهای قبلی در عراق در نتیجه تحرکات داعش، این شکافت مذهبی-فرهنگی در این کشور به قوت خود نه تنها باقیمانده بلکه دو چندان شده است. به گونه ای که ایزدیها و یا مسیحیانی که در زمان داعش مورد هجوم این نیروهای تروریستی قرار گرفتند، آنها این اقدامات را در نتیجه همراهی نیروهای اهل تسنن و جامعه اهل تسنن میپندارند. امروزه دولت عراق در این صدد است که این آشتی ملی و یا صلح همه جانبه را در داخل کشور همگانی کنند. چراکه مردم در عراق امروزه به دنبال رسیدن به منافع مذهبی و قومی خود هستند و در این صدد برآمده اندکه خود را در مقابل سایر مذاهب قوی کنند که باردیگر مورد هجوم آنها قرار نگیرند. لذا این مسئله با وجود فسادهای اداری در دولت عراق که مانع از تصمیمگیری جدی در این مورد شده است، باعث افزایش تنشها و تظاهرات های امروزی در این کشور شد. چراکه عمده تظاهراتها از طرف اهل شیعيان کشور در حال رخ دادن است. و دولت شیعه در عراق از سال 2006 فشارهای زیادی را علیه اهل تسنن روا داشته و این مسئله به نوبه خود باعث شده است که اهل تسنن از اعتماد به نفس قابل توجهی برخوردار نباشند و اعتراضات خود را در قالب همکاری کردن با نیروهای تروریستی در زمان بحران نشان دهند. زیرا مقاماتی که با اهل تسنن گرایش داشتند را از کاربرکنارکردند و این مسئله باعث نارضایتی اهل تسنن و ضدیت آنها با اهل تشیع شده است(Alaca, 2019).
2-شکافت قومی-زبانی
شکاف اجتماعی دیگر عراق از نوع قومی- زبانی است؛ دولت های درگیراین تضاد، بیش از فعالیتهای توسعه انسانی، هزینه های خود را برای برقراری نظم داخلی و سرکوب شورشیان صرف میکنند؛ الگو منازعه آنها نیز بیشتر جنگ داخلی است (موثقی، 1388: 320-321). مفهوم قومیت، وجوهی مانند نام، سرزمین، فضاهای زیستی، رسوم و ارزش ها و احساس مشترک را دربرمیگیرد (مهری کارنامی، 1388:)؛ همچنین وابستگیهایی نزدیک، میان ملت و زبان وجوددارند. زبان، صرف وجود واژه ها نیست؛ هر واژه دارای باری خاص از تداعی معانی است که با احساسات پیونددارد و اندیشه را برمیانگیزد؛ قفل تداعی های این احساسات و اندیشه ها را باید با کلید زبان بازکرد(عالم، 1386: 155 – 156).
در عراق این زبانها و قومیتها در نقاط مختلف کشور به شکل مختلط زندگی میکنند که با توجه به شکافت مذکور باعث ایجاد تنشهای قابل توجهی نظیر جنگ کرد و عرب در منطقه کرکوک در ادوار گوناگون شده است. جلوه آشکار این شکاف، منازعات کردها و اعراب است. صرف ایجاد عراق به معنینفی آرزوی کردها برای تشکیل کشور مستقل بود؛ بنابراین ملیگرایی کرد و ملیگرایی عراقی از ابتدا در تضاد با هم بودند. عملکرد موفق اعراب سنی در محدودکردن حوزه مانورکردهادر زمینه های فرهنگی، زبانی و تمرکززدایی، کردها را به یکی از منابع بیثباتی و خشونت تبدیل کرد(درخشه و ملکی، 1393: 97- 98). لذا شکافتهای مذکور امروزه باعث شده است که به صورت تظاهراتهای گسترده خود را نشان دهند. و این شکافت باعث شده است که اتحاد قوی به منظور روی کارآمدن یک دولت مقتدر به منظور بررسی و مدیریت مشکلات اجتماعی ایجادنشود(Hamdi al-Khashali et al, 2019).
3-مراسمات مذهبی نظیر اربعین
نزدیکی به راهپیمایی اربعین که علی رغم میل دشمنان مردم ایران و عراق، موجی از وحدت و همدلی را با خود به همراه می آورد یکی از دلایل برپایی تظاهرات ها و بحران اخیر بود به نحوی که ناآرامی در شهرهای مختلف باعث تاخیر در برپایی مواکب حسینی و عدم استقبال از زوار امام حسینعلیه السلام شود. لذا مقامات دو کشورایران و عراق به منظور برگزاری باشکوه این مراسم با هم دیدارکردند. تظاهراتهای عراق که امروزه در تقابل با فساد و سایر مسائل در اینکشورآغاز شده بود به سمتی سوق پیداکرده بود که به وسیله کشورهای منطقهای در صدد استفاده ابزاری از مرامسم اربعین به منظورر سیدن به منافع خود برآمدند. کشورهای منطقه نظیر عربستان نیز به منظور برهم زدن این مسئله و یا مراسم مذهبی تلاش کردندکه تظاهراتهای جرقه زده در عراق را توسعه دهد(Saadoun, 2019).تلقی آمریکا، رژیم صهیونیستی و عربستان این است که اگر مراسم اربعین به این شکل ادامه پیداکند به یک حرکت جهانی تبدیل خواهد شد و محور مقاومت تقویت خواهد شد و به همین دلیل از سال‌گذشته تاکنون براساس گزارش‌های موجود، عوامل آمریکا و عربستان و رژیم صهیونیستی در تلاش بودند تا یکحرکت اعتراضی بابهانه مبارزه با فساد را سازماندهیکنند و به همین دلیل الان بعد از نزدیک به یک سالکه از این تحرکات مشکوک آمریکا، عربستان و رژیم صهیونیستی و عوامل این سه رژیم در عراق برای بحران‌سازی می‌گذرد، در آستانه اربعین به این شکل ظاهر شده و اعتراضات خشونت آمیز را به دنبال داشته و شناسایی‌ها و رصدیکه صورت گرفته این است که اغلب تظاهرکنندگان از طبقات نسبتا مرفه و درحقیقت متوسط جامعه عراقی هستندکه به بهانه مقابله و مبارزه با فساد و رانتخواری و کم‌کاری دولت وارد خیابان شدند.
4-عدم کنترل رسانه
یکی از پیش زمینه های اعتراضات جاری در عراق که از نظر برخی جریان های داخلی و خارجی، بدنبال براندازی نظام است و در این زمینه کارتبلیغاتی گسترده ای شده تا توانسته آن را به یک باور عمومی در میان ناراضیان وضعیت کنونی عراق تبدیل کند.در این میان به نظر میرسدبرخی رسانه های گروه مقاومت در عراق نیز برغم این که پر تعداد هستند اما به جهت ضعف شدید حرفه ای توان تولیدبرنامه های تاثیرگذار و جلب مخاطب را ندارند و در زمین تبلیغاتی دشمن بازی میکنند و به همین دلیل به شبکه های بدون بیننده تبدیل شده اند. برخی شبکه های تلویزیونی حتی شبکه های نزدیک به جبهه مقاومت نیز امروز حین پخش نقطه نظرات شرکت کنندگان در تظاهرات، صحنه هایی را به طور مستقیم مخابره کردند که نشان داد تظاهر کنندگان به علت بیکاری، فساد و ناکارآمدی خواستار استعفای دولت عراق بودند(https://www.irna.ir/news/83530756).این اعتراض ها از همان ابتدا باحمایت دولت و جریانهای سیاسی و دینی مختلف همراه شد و تمامی طرف های سیاسی بر ضرورت پاسخگویی به مطالبات قانونی مردم معترض، مقابله با نفوذی ها به تجمعات مردمی و آرام سازی فضای پر تنش ایجاد شده که میتواند به نوعي برای بازگشت داعش باشد، تاکیدکردند. اما بااین وجود دولت عراق نتوانست این اعتراضات را آنگونه که انتظار می رفت، مهار کند و یکی از دلایل آن را می توان دامن زدن رسانه های معاند نظام عراق درخارج ازمرزهای این کشور دانست(http://tehranbarkhat.ir/index.aspx?pid=99&articleid=241931).
نتیجه گیری
در بحران های اخیر خاورمیانه آنچه بیشتر مورد توجه رسانه ها و کشورهای منطقه ای قرار گرفت تنش بود که در نتیجه فعالیت گروههای تروریستی در عراق و سوریه ایجاد شد. عراق امروزی بعد از داعش نیز از این بحران در قالب تظاهرات های گسترده توسط توده های مردمی رنج میبرد. فرضیه این پژوهش این بود که شکافت های مذهبی و قومی زبانی و همچنین تلاش کشورهای منطقه ای که مخالف نفوذ و همکاری ایران در عراق هستند، با مراسم با شکوه اربعین باعث شد که تظاهراتهای گستردهای شکل بگیرد. لذا ضمن تایید فرضیه به این نتیجه رسیدیم که کشورهایی که در عرصه نظام بین الملل در صدد توسعه و پیشرفت همه جانبه هستند باید شکافت های فرهنگی و اجتماعی خود را حل کنند و با فاصله بین اقشار مردم و توده های خود را به حداقل ممکن برسانند. چرا که اگر در حوزه فرهنگی کشورها فعالیت خود را توسعه ندهند زمینه نفوذ کشورهای مختلف در احزاب و تودههای اجتماعی خود را فراهم آورده و در برخی مواقع ممکن است باعث شود که به تظاهراتهایی ختم شود که مجبور به سرکوب آنها شوند این موضوع در عراق قابل روئیت و تبیین است. چرا که شکافتهای زبانی و قومی و همچنین شکافت هایی که در زمینه مذهبی در بین اقتشار مختلف وجود دارند باعث شده است که هر کدام از آنها به منظور رسیدن به منافع قومی و یا مذهبی تحرکات خود را توسعه دهند. و در ادامه کشورهای منطقه نظیر عربستان به راحتی در بطن جامعه این کشور نفوذ کرده و آنها را به سمت اهداف خود سوق میدهند.
-Kaufman, Stuart,(2006), symbolic politics or rational choice International security, vol. 30, No. 4.
-AlacaMehmet(2019). “ Why don’t the Sunnis support the protests in Iraq?”. Available in: https://orsam.org.tr/en/why-dont-the-sunnis-support-the-protests-in-iraq.Access on: 25.11.2019
-Hamdi al-Khashali et al(2019). “Death toll rises to 93 in Iraq amid ongoing protests”. Available in:https://edition.cnn.com/2019/10/03/middleeast/iraq-economic-protests-intl/index.html.Access on: 5,October, 2019.
–SaadounMustafa(2019). “ Will Arbaeen observance bring peace or protests in Iraq?”. Available in:https://www.al-monitor.com/pulse/originals/2019/10/iraq-protests-arbaeen.html. Access on:17,October,2019
–https://www.irna.ir/news/83530756
–http://tehranbarkhat.ir/index.aspx?pid=99&articleid=241931
کلید واژه: تاثیر عوامل فرهنگی بر بحران ، عراق، تظاهرات، امنیت
