قدرت هیدرو هژمونی چین

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

فلات «تبت» مرتفع ترین و بزرگترین فلات جهان که در ارتفاع متوسط بیش از 4000 متر قرار دارد، با مساحتی بالغ بر 2.5 میلیون کیلومتر مربع بیش از 46000 یخچال طبیعی را در خود جای داده است. این فلات اغلب با نام های سرزمین برفی-یخ، بام جهان، قطب سوم، و برج آبی شناخته می شود. یخچال‌های فلات تبت به عنوان حساب‌ بانکی آب مهمترین رودخانه های آسیا در نظر گرفته می شوند که بسیاری معتقدند چین صندوق‌های امانات(سد و آب بند) بر  روی رودخانه های منطقه می‌سازد چراکه می‌داند این حساب بانکی در حال از بین رفتن و تمام شدن است از این رو می خواهد از آن محافظت کند.

 پیش بینی می شود کسری آب چین تا سال 2050 به 400 میلیارد متر مکعب برسد. چین که از سال 1959 کنترل «تبت» را در اختیار دارد بر تمام رودخانه های این منطقه از جمله «سند»، «برهماپوترا»، «ستلج»، «کارنالی یا گاگرا»، «یانگ تسه»، «رود زرد»، «مکونگ»، «سالوین» که سرچشمه بزرگترین رودهای آسیا هستند کنترل شدید اعمال کرده است. با کنترل این رودخانه ها، چین بر همسایگان پایین دست خود مانند هند، پاکستان، ویتنام، نپال، بنگلادش، میانمار، تایلند، لائوس و کامبوج تسلط پیدا کرده است. به هر حال میلیاردها نفر در کشورهای پایین دست برای امرار معاش خود به این رودخانه‌ها که از تبت سرچشمه می‌گیرند وابسته اند.

با توجه به اینکه در حال حاضر چین بیش از 30000 سد را در خود جای داده است بسیاری از کشورها به ویژه کشورهایی که در مناطق پایین دستی هستند نگرانی های جدی در مورد پیامدهای ژئوپلیتیکی ایجاد سدها دارند چرا که معتقدند چین از آب به عنوان یک سلاح سیاسی برای تحت فشار قرار دادن آنها برای تسلیم و تبعیت در مورد مناقشات مرزی، تجاری و سیاسی استفاده خواهد کرد. 

 این در حالیست که چین پروژه های سدسازی خود را در راستای طرح های انرژی پاک مطرح کرده است. چین با کاهش وابستگی بیش از حد خود به سوخت‌های فسیلی، استراتژی انتقال به انرژی‌های تجدیدپذیر را دنبال می‌کند. تغییر روش تولید انرژی به چالشی بزرگ برای رشد صنعتی و تولیدی این کشور تبدیل شده است. استراتژی‌های انتقال انرژی و تغییر از سیستم‌های تولید برق مبتنی بر انرژی های فسیلی به انرژی‌های تجدیدپذیر در چین تمرکز بر بهره‌برداری از سیستم رودخانه «برهماپوترا» را افزایش داده است و احتمال درگیری بین چین و هند رو به گسترش می رود(1). تحت چنین شرایطی «براهما چلانی» ژئواستراتژیست برجسته هندی از اصطلاح «هیدروهژمونی» برای توضیح فعالیت چین در رودخانه های بالادستی که هند را تحت تاثیر قرار داده است، استفاده کرد(2) به هر حال ظهور و تداوم دیپلماسی آبی و عوامل سیاسی-اجتماعی در منطقه، سیاست های هیدروپلتیک هند با چین را به چالش می کشد(3).

هند، همسایه جنوبی و رقیب منطقه‌ای چین، نگران برنامه‌های اخیر چین برای ساختن یک سد بزرگ بر روی رودخانه «برهماپوترا» است. انتظار می‌رود این ابر سد بسیار بزرگ‌تر از «سد سه دره»«Three Gorges» بزرگترین نیروگاه کنونی جهان باشد. با تکمیل این سد بزرگ، چین اهرم بسیار زیادی بر اقتصاد آب و اکولوژی هند و بنگلادش خواهد داشت و این نگرانی را ایجاد می کند که این سد بزرگ می تواند مشکلات بزرگی را به وجود آورد. این وضعیت با این واقعیت تشدید می‌شود که حوضه «برهماپوترا» که ایالت آروناچال پرادش هند را در بر می‌گیرد، در حال حاضر محل مناقشات ارضی بین هند و چین است که نه تنها نگرانی‌های زیست‌محیطی، بلکه نگرانی‌های امنیتی جدی را در هند برانگیخته است. این در حالیست که عدم وجود معاهده در مورد اشتراک آب یا هیچ ابزار مؤثر و رسمی دیگری برای تفاهم برای مدیریت مشارکتی رودخانه «براهماپوترا» بین دو کشور وجود ندارد (4).

از سوی دیگر در دهه 1990، مجموعه ای از سدهای ساخته شده در امتداد رودخانه «مکونگ» در استان یوننان چین، منبع تنش برای کشورهای پایین دست، به ویژه تایلند و ویتنام بوده است. به طور مثال در سال2021 با کاهش تقریبا 50 درصد از جریان رودخانه «مکونگ» درگیری اقتصادی جدی در تایلند، لائوس و میانمار به وجود آمد. اگرچه تمام کشورهای حوضه «مکونگ» سدهایی ساخته اند، اما سدهای چینی به طور قابل توجهی بزرگتر و پرتعدادتر هستند. به عنوان مثال، 11 سد بزرگ چین بر روی رودخانه «مکونگ»، منجر به خشکسالی مکرر در پایین رودخانه شده است(5). در مجموع، این سدها با کاهش آب، مسدود کردن جریان رسوب و توقف مهاجرت ماهی ها، حوضه رودخانه را تخریب می کنند(6).

چین یکی از قدرت های بزرگ جهان با نرخ رشد اقتصادی بالا به شدت به آب وابسته است. از آنجایی که کمبود آب بر توسعه آن تأثیر می گذارد رفتارهای مربوط به «هیدروهژمون» از این کشور دور از ذهن نخواهد بود(7). ضمن اینکه به علت نبود قوانین و پروتکل های مشخص، چین با کنترل منابع آب به عنوان کشور بالادستی رودخانه ها می تواند توانایی های اقتصادی-تجاری کشورهای جنوب و جنوب شرق آسیا را با محدودیت های فزاینده ای مواجه سازد (8). به هر حال نزدیک به 1.4 میلیارد نفر در کشورهای پایین دستی مانند هند، پاکستان، بنگلادش و میانمار به شدت به آب رودخانه‌هایی وابسته هستند که از مناطق تبت چین سرچشمه می‌گیرند و خطر کاهش مقدار آب با پروژه های نیروگاه برق آبی چین هر دقیقه افزایش می یابد(9).

در چنین شرایط زیست محیطی، اقتصادی و امنیتی آنچه در فلات تبت اتفاق می افتد برای بقیه جهان به ویژه آسیا اهمیت حیاتی دارد. از آنجایی که قاره آسیا در حال حاضر تحت فشار آبی قرار دارد این احتمال وجود دارد که جنوب و جنوب شرق آسیا می توانند به نقطه اشتعال جنگ های آبی در آینده تبدیل شوند. در چنین شرایطی، هژمونی آبی چین مبتنی بر کنترل فلات تبت می‌تواند شرایط اقتصادی و زیست‌محیطی را در این منطقه تحت تاثیر تبعات منفی قرار دهد(10) اگرچه هیدرهژمونی منجر به درگیری شدید بین کشورها نمی شود اما احتمالاً منجر به یک بن بست دیپلماتیک بر سر مسائل مربوط به تقسیم آب خواهد شد(11).

چشم انداز

با توجه به افزایش سرسام آور جمعیت جهان که تخمین می زنند تا سال 2050 به 10 میلیارد نفر و تا سال 2100 به 11.2 میلیارد نفر برسد کمبود آب شیرین حادتر خواهد شد و در این بین هیچ دولتی اجازه نخواهد داد که منابع آبی اش- دریاچه های آب شیرین، رودخانه ها، آب های زیرزمینی و یخچال های طبیعی -به خطر بیفتد. در این راستا چین به عنوان سرچشمه رودهای بزرگ آسیا، قدرت ژئوپلیتیکی زیادی را از طریق هیدروهژمون کسب خواهد کرد و می‌تواند بر سیاست‌ کشورهای که به رودخانه‌های این کشور وابسته هستند، تأثیر بگذارد. بدین ترتیب به نظر می رسد در طی سال های آینده کلید امنیت اقتصادی، اکولوژیکی و ژئوپلیتیکی آسیا در دست چین باشد و تحت این شرایط هیدروهژمون چین به عنوان یک عنصر مهم در سیاست داخلی و خارجی کشورهای پایین دست رودخانه ها نقش مهمی را بازی خواهد کرد.

کلید واژگان: هیدروهژمون, چین, آب, امنیت, هند, مریم وریج کاظمی

1-https://www.livemint.com/

2-https://www.thedailystar.net/opinion/views/news/the-hydro-hegemony-south-asia-3283376

3-http://mainstreamweekly.net/article13227.html

4-https://www.civilsdaily.com/news/medog-dam-brahmaputra-india-threats/

5-https://www.japantimes.co.jp/opinion/2020/12/27/commentary/world-commentary/china-asia-water

6-https://www.iar-gwu.org/print-archive/ikjtfxf3nmqgd0np1ht10mvkfron6n-bykaf-ey3hc-rfbxp

7-https://revistaselectronicas.ujaen.es/index.php/atma/article/view/4437

8- مریم وریج کاظمی(1401)، بررسی هیدروهژمونی چین در کشورهای جنوب و جنوب شرق آسیا، فصلنامه جغرافیا و روابط انسانی، دوره5، شماره2، شماره پیاپی18،

9-https://www.republicworld.com/world-news/china/china-aiming-for-hydro-hegemony-via-construction-of-dam-projects-in-tibet-report-articleshow.html

10-https://www.globalorder.live/post/hydro-hegemony-china-s-plans-for-disrupting-regional-power-balance-in-asia

11-https://www.internationalaffairs.org.au/australianoutlook/hydro-politics-and-hydro-hegemony-in-south-asia