دکتر حسن بهشتی پور
کارشناس مسائل اوراسیا
گذشته روابط ازبکستان و تاجیکستان
روابط ازبکستان و تاجیکستان را باید در سه مرحله بررسی کرد. روابط تاجیکستان و ازبکستان از دوره شوروی سابق به دلیل اختلافات تاریخی که وجود داشته است، تحت تاثیر این واقعیت بوده است که تاشکند به دلیل روابط نزدیک تری با مسکو اصولاً خود را رهبر منطقه آسیای مرکزی می پنداشت. از این رو تاجیکستان و قرقیزستان تحت فشار سیاستی که از سوی دولت تاشکند اعمال می شد بودند. از موضوعات مهم دیگر هم بحث شهرهای سمرقند و بخارا هست که علارغم داشتن اکثریت تاجیک در این دو شهر، اما در حوزه جغرافیایی ازبکستان قرار گرفته بود و این خود مشکلی را بوجود آورده بود که بعد از فروپاشی شوروی هم در چارچوب سرزمین ازبکستان باقی ماند. تاجیکستان این موضوع را مطرح می کرد که ازبکستان سعی دارد؛ دو شهر تاریخی سمرقند و بخارا را ازبک سازی و به تدریج زبان تاجیکی اهالی این دو شهر را به زبان ازبکی تغییر دهند، همچنین با گسترش مهاجران ازبک در این مناطق بافت جمعیتی و قومی این دو شهر را تغییر دهند.
بعد از فروپاشی شوری مسئله‌ی مهم تأمین سوخت گاز تاجیکستان و سهمیه آب ازبکستان از رودخانه هایی هست که سرچشمه‌ی این رودخانه‌ها در تاجیکستان هست. تاجیکستان در فصل های بهار و تابستان که فصل پرآب هست، قادر به تأمین برق مصرفی داخلی خود به دلیل وجود سدهایی بر روی رودخانه‌ها بود؛ اما مشکل تاجیکستان در فصل های پائیز و زمستان به دلیل انجماد سطح رودخانه‌ها این کشور برای تأمین سوخت خود نیازمند وارد کردن گاز بیشتری از کشور ازبکستان می‌شد. متقابلاً ازبکها هم در تقسیم آبها که از تاجیکستان سرچشمه می گیرند، اعتراض داشتند، بویژه در مورد سد بزرگ راغون (که روسها پروژهی آنرا در تاجیکستان اجرایی کردند) ازبکها معتقد بودند که این سد عامل کاهش سهم آب ازبکستان در پائین دست هست و مشکل ساز میشود.
استدلال تاجیکستان در این رابطه اینگونه بود که اگر ازبکستان در نرخ گاز صادراتی تخفیف قائل شود، تا تاجیکستان در فصلهای پائیز و زمستان دچار مشکل نشود، متقابلا تاجیکستان در سهمیه‌ی آب برای ازبکستان سهم بیشتری در نظر خواهد گرفت، اما در رابطه با این موضوع توافقی حاصل نشد. چراکه ازبکستان همچنان انتظار داشت که سهم گاز خود را به قیمت گران بفروشد ولی تاجیکستان آب بیشتری در اختیارشان قرار بدهد. به هر حال اهمیت موضوع آب در این منطقه همچنان به قوت خود باقیست، بعد ها که دو پروژهی سدی که شامل پروژهی سنگ توده1 و سنگ توده2 بود( فرآیند ساخت پروژهی سنگ توده 2 توسط ایران اجرا شد)، دولت ازبکستان برای ممانعت از اجرای این پروژه واگن‌های که از خاک ازبکستان به مقصد تاجیکستان عبور می کردند توسط دولت ازبکستان متوقف شدند، این خود باعث ایجاد مشکلات اساسی شد. در رابطه با این مسئله ایران از کشور تاجیکستان حمایت نمود و در این راستا؛ در ساخت پروژه سنگ توده2، ایران حمایت بیشتری به تاجیکستان کرد. بویژه با احداث تونل انزاب (که بعدها به تونل استقلال معروف شد) خط ارتباطی شمال و جنوب تاجیکستان را کوتاه کرد و از وابستگی این کشور به ازبکستان کاسته شد. البته پروژهی بزرگتری که توسط چینی‌ها انجام شد تا در کنار همین تونل از میزان اتکای تاجیکستان به ازبکستان به مراتب بیشتر کاسته شد. به هرحال این موضوعات همه تحت تأثیر سیاست‌های کریم اف رئیس جمهور سابق ازبکستان بود.
پس از درگذشت ایشان و جانشینی میرضیایف تلاش شد که سیاست خارجی این کشور و مناسبات دو کشور رو به بهبودی رود. در همین راستا اکنون شاهد بهبودی مناسبات این دو کشور هستیم. از طرف دیگر دولت تاجیکستان هم باتوجه به مشکلات داخلی از یک طرف و فشار دولت روسیه از طرف دیگر باعث شد که تلاش بیشتری برای بهبود روابط با همسایه خود کند. به نظر من این خواست دوطرفه موجب شده است که دو طرف بتوانند بعد از 19 سال که فضای سرد و تنش آمیز میان دو کشور حکم فرما بود، روابط عادی شود. البته قبل از این 19 سال روابط این دو کشور چندان دوستانه نبود اما در طی مدت 19 سال اخیر فضای سردتر و متشنجی میان دو کشور برقرار بود. مسئله مهمتر دیگری که هست؛ در واقع این دو کشور تحت تأثیر تحولات یکدیگر بوِیژه موضوعات افراط گرایی و تروریسم که نیازمند همکاری بیشتر این دوکشور با یکدیگر هست.
نکته‌ی دیگری قابل ذکر این است که هر دو کشور تحت تأثیر سیاست‌های دولت روسیه هست و روسیه از اختلافات میان این دو کشور برای کسب امتیاز بیشتر از هر دو کشور نهایت استفاده را می‌برد، بنابراین بهبود روابط تاجیکستان و ازبکستان باعث میشود که دست هر دو کشور در مناسبات با روسیه بازتر باشد. البته به این معنا نیست که در حال حاضر روسیه از بهبود مناسبات این دوکشور مخالف باشد، اما به این واقعیت مربوط می شود که روسیه همیشه تلاش دارد که در تحولات منطقه حرف آخر را بزند و بی‌شک نزدیک سازی روابط تاجیکستان و ازبکستان در بلندمدت تحت تأثیر روابط این دو کشور با روسیه خواهد بود.
بهبود روابط تاجیکستان و ازبکستان و بازیگران منطقه ای
گسترش روابط ازبکستان و تاجیکستان نه تنها به ضرر ایران نیست بلکه ایران باید از بهبود روابط کشورهای آسیای مرکزی استقبال کند، یعنی به میزان گسترش روابط، همکاری و مناسبات میان کشورهای آسیای مرکزی مسلماً باعث افزایش و بهبود مناسبات ایران با این پنچ کشور آسیای مرکزی خواهد بود و ایران می‌تواند روابط خود بدون وجود اختلاف میان این کشورها بهبود و توسعه بخشد. برعکس با حل معضلات میان این کشورها بستر گسترش روابط بدون دخالت نیروهای فرامنطقه‌ای بیشتر فراهم میشود. بنابراین به نفع ایران هست که از توسعه مناسبات ازبکستان و تاجیکستان استقبال کند. اما به موازات این ایران باید تلاش کند اکنون سردی روابط خود را با تاجیکستان از یک طرف و از طرف دیگر مشکلات روابط خود را با ازبکستان که طی 25 که ادامه داشته حل و فصل کند. به عقیده‌ی من این مسئله قابل حل هست و بهبود مناسبات این دو کشور هیچ صدمه‌ی به مجموعه روابط ایران با این دو کشور نخواهد داشت. همچنین ترکیه یکی دیگر از بازیگران منطقه هست که از توسعه روابط تاجیکستان و ازبکستان استقبال می‌کند و بعید به نظر می‌رسد که این موضوع به زیان ترکیه باشد بلکه بلعکس بهبودی این روابط عاملی برای بهترشدن زمینه‌ی فعالیت بیشتر ترکیه در منطقه خواهد بود. همچنین هند و چین که دو بازیگر مهم دیگر در آسیای مرکزی هستند آنها هم احتمالاً از بهبودی روابط میان ازبکستان و تاجیکستان استقبال خواهند کرد و مشکلی با حل وفصل اختلافات ازبکستان و تاجیکستان نخواهند داشت.
آینده‌ی روابط تاجیکستان و ازبکستان
در مورد آینده‌ی روابط تاجیکستان و ازبکستان باید گفت که این دو کشور با هم همسایه هستند و در انتخاب همسایگی انتخابی ندارند و مجبور به حفظ روابط با یکدیگر هستند. در این بین روند بهبودی روابط بین دو کشور در آینده ادامه پیدا خواهد کرد، اما مسئله‌ی آب هنوز به قوت خود باقیست و باید راه‌حلی برای این مشکل در کنار مشکلات صادرات گاز ایجاد شود و بدون توجه به صادرات گاز از ازبکستان به تاجیکستان با تعیین نرخ مناسب مسئله آب هم حل نخواهد شد. اکنون در دوره ریاست جمهوری ضیایف بسترهای برای بهبودی روابط و همچنین رفع موانعی که در گذشته سر راه مناسبات این دو کشور بوجود آمده است برطرف شود تا روابط این دو کشور روبه بهبود رود.
واژگان کلیدی: روابط، ازبکستان ، تاجیکستان ، مرحله، بهبود روابط ،آینده
