بررسی نشست سه جانبه ایران- روسیه-ترکیه 

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

«ولادیمیر پوتین» در تهران علاوه بر دیدار با مقامات ارشد حکومت ایران، اولین دیدار رو در رو خود را پس از جنگ اوکراین با «اردوغان» رئیس جمهور ترکیه- یکی از رهبران ناتو-، برگزار کرد. این دیدار تنها چند روز پس از بازگشت رئیس جمهور ایالات متحده امریکا «جو بایدن» از خاورمیانه صورت پذیرفته است. بایدن از اسرائیل و کشورهای عربی بخصوص عربستان سعودی خواست تا نفوذ روسیه، چین و ایران را که با عقب‌نشینی ایالات متحده امریکا از منطقه گسترش یافته است، کنترل نمایند. لازم به ذکر است جنگ اوکراین علاوه بر اینکه روابط روسیه با بازیگران انرژی در خاورمیانه از جمله ایران را تغییر داد(1)، ردپای رو به گسترش مسکو در خاورمیانه نیز علاقه مجددی را برای باز کردن پارادوکس روابط روسیه و ایران ایجاد کرده است(2).

به هر حال ایران مایل به تقویت روابط استراتژیک با روسیه در برابر بلوک نوظهور عربی-اسرائیلی با حمایت ایالات متحده امریکا است که می تواند موازنه قدرت خاورمیانه را از ایران دورتر کند. ایران و روسیه با توجه به ژئوپلیتیک کنونی دلایل روشنی برای دوستی و همکاری دارند زیرا علاوه بر مشکلات مشترک تحریم های اقتصادی غرب، گسترش ناتو را یک تهدید جدی برای ثبات و امنیت کشورهای مستقل در مناطق مختلف می دانند.

در این راستا رهبر ایران خواستار همکاری طولانی‌مدت ایران و روسیه شد و اظهار داشت که دو کشور باید در برابر فریب غرب هوشیار باشند و کشورها باید در هنگام تجارت کالاها از ارزهای ملی خود استفاده نمایند و همچنین دلار آمریکا باید به تدریج از چرخه تجارت جهانی حذف شود. دمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین نیز گفت: «پیمان جامع همکاری راهبردی» بین روسیه و ایران در دست اقدام است. این در حالیست که پیش از ورود پوتین به ایران، شرکت ملی نفت ایران و شرکت گازپروم روسیه تفاهم نامه ای به ارزش حدود 40 میلیارد دلار امضا کردند.  ضمن اینکه به گفته جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی، مقامات روسی در ماه گذشته دو بار از ایران بازدید کردند تا هواپیماهای بدون سرنشین ایرانی از جمله «شاهد-191 »و «شاهد-129» را مشاهده کنند، هر دو پهپاد تا حدودی شبیه به پهپادهای «پردیتور» آمریکایی هستند. آنچه که مشخص است به طور سنتی، ایران را به عنوان مشتری تسلیحات روسی می‌دانند، نه برعکس. اگرچه طی سال‌های اخیر ایران تعدادی سیستم‌های روسی از جمله پدافند هوایی اس-300 و زیردریایی‌های کلاس کیلو و همچنین تانک، هلیکوپتر و خودروهای زرهی از روسیه خریداری کرده است اما اکنون، به نظر می رسد، روسیه نیازمند تسلیحات ایران باشد.

به هر حال این دومین سفر پوتین به خارج از روسیه از زمان حمله به اوکراین در فوریه و اولین سفر خارج از اتحاد جماهیر شوروی سابق است. این نشست سه جانبه دارای اهمیت استراتژیک برای روسیه، ایران و برای رقیب مشترک آنها یعنی ایالات متحده امریکا است. سفر پوتین به تهران، پیامی قوی به غرب درباره برنامه های مسکو برای ایجاد روابط استراتژیک نزدیک تر با ایران، چین و هند در مواجهه با تحریم های غرب ارسال می کند. همچنین برای مخاطبان داخلی پوتین نیز معنایی نمادین دارد و قدرت بین‌المللی روسیه را به رخ می‌کشد اما به عقیده جان کربی، سخنگوی پیشین شورای امنیت ملی ایالات متحده امریکا، سفر پوتین به ایران نشان دهنده میزان انزوای فزاینده پوتین و روسیه است(3).

از سوی دیگر روسای جمهور روسیه، ایران و ترکیه در جریان مذاکرات سه جانبه خود، در مورد مناقشه یک دهه در سوریه بحث کردند، جایی که ایران و روسیه از دولت بشار اسد، رئیس جمهور سوریه حمایت می کنند، در حالی که ترکیه از جناح های مخالف مسلح حمایت می کند. آنکارا از روسیه و ایران انتظار دارد در این جنگ از ترکیه حمایت کنند و افزود که مناطق «تل رفعت» و «منبج» – جایی که ترکیه گفته است قصد دارد نیروهایش را بفرستد – به «بستر تروریسم» تبدیل شده است. اردوغان بر اقدام ترکیه برای عقب راندن جنگجویان کُرد سوری مورد حمایت ایالات متحده از مرزهایش متمرکز شد و تهدیدات قبلی در مورد حمله نظامی جدید در شمال سوریه را دنبال کرد. این عملیات برنامه ریزی شده بخشی از تلاش های ترکیه برای ایجاد منطقه امن در امتداد مرز خود با سوریه است که بازگشت داوطلبانه آوارگان سوری را تشویق می کند. همچنین روسیه، ترکیه و ایران تلاش‌ها برای کاهش خشونت در سوریه را مورد ارزیابی قرار دادند، جایی که ترکیه تهدید کرده است که عملیات نظامی بیشتری را برای گسترش مناطق امن در عمق 30 کیلومتری در امتداد مرز آغاز می‌کند. البته مسکو و تهران با چنین اقدامی از سوی ترکیه مخالف هستند. در این راستا رهبر ایران در دیداری جداگانه با اردوغان، به شدت نسبت به تهاجم برنامه‌ریزی شده ترکیه هشدار داد(4). ایران معتقد است حفظ تمامیت ارضی سوریه بسیار مهم می باشد و هرگونه حمله نظامی در شمال سوریه قطعا به ترکیه، سوریه و کل منطقه آسیب خواهد رساند و به نفع تروریست ها خواهد بود. با این حال پوتین در پایان گفت‌وگوها اعلام کرد که به تلاش‌ها برای عادی‌سازی اوضاع در سوریه پس از یک دهه درگیری ادامه می دهند(5).

از سوی دیگر، اردوغان، سومین رئیس‌جمهور این نشست سه جانبه که این هفته در تهران برگزار شد، از همان ابتدا به دنبال تبدیل جنگ در آن سوی دریای سیاه به نفع منافع خود بوده است. ترکیه به اوکراین تسلیحات فروخته است، از جمله پهپادهای «بایراکتار» که در روزهای اولیه جنگ تلفاتی به نیروهای روسیه وارد کرد. اما اردوغان مانند شرکای خود در ناتو از تحریم روسیه خودداری کرده و روابط دیپلماتیک خود را با هر دو طرف حفظ می کند. ترکیه که با تورم سرسام آور و کاهش سریع ارزش پول دست و پنجه نرم می کند، به بازار روسیه متکی است. ترکیه همچنین نشان داده است که می تواند برای دشمنان روسیه دردسر ایجاد کند. این کشور در ابتدا با ورود فنلاند و سوئد به ناتو مخالفت و این دو کشور شمال اروپا را به حمایت از شبه نظامیان کُرد متهم کرد.

به هر حال، گمان می رود اردوغان در حال برنامه ریزی برای حمله نظامی جدید به سوریه در ماه های آینده برای تصاحب اراضی از نیروهای کُرد باشد. روسیه با هر گونه عملیاتی مخالف است، اما با توجه به کاهش نفوذ خود در سوریه و اهرم فشار ترکیه در اوکراین، احتمالاً در صورت حمله ترکیه به شدت عقب نشینی نخواهد کرد. هم اینک اوکراین به یک اولویت وجودی برای روسیه تبدیل شده است و سوریه در حال حاضر اولویت بالایی برای مسکو ندارد.

جنبه دیگری از مذاکرات ترکیه و روسیه وجود دارد که ممکن است برای جهان اهمیت بیشتری داشته باشد. ترکیه که ورودی جنوبی دریای سیاه را کنترل می کند، در حال مذاکره با اوکراین و روسیه برای تسهیل حمل و نقل غلات از طریق دریا است و به طور بالقوه به محاصره مخربی که منجر به بحران گرسنگی جهانی شده است، پایان می دهد. ضمن اینکه غلات اوکراینی برای کاهش بحران جهانی غذا ترکیه حائز اهمیت است. این در حالیست که مقامات سازمان ملل، روسیه، اوکراین و ترکیه به توافقی آزمایشی بر سر برخی از مسائل رسیده بودند تا صادرات 22 میلیون تن غلات و سایر محصولات کشاورزی که در بنادر دریای سیاه اوکراین دپو شده بودند، تضمین شود. دستیابی به این توافق گامی بزرگ در جهت کاهش بحران غذایی است که قیمت کالاهای استراتژیک مانند گندم و جو را افزایش داده است. بنا بر گزارش‌ها توافق قریب‌الوقوع است، اگرچه با توجه به مین‌ها و نبردهای جاری در دریا، مشخص نیست که آیا حمل و نقل می‌تواند به حالت عادی از سر گرفته شود، حتی اگر همه طرف‌ها توافق کنند(6).

جمع بندی

نشست سه جانبه روسیه، ایران و ترکیه بیش از آنکه صرفا یک دیدار مرسوم مقامات عالی رتبه بر سر مسائل اقتصادی-امنیتی-سیاسی باشد، نشان دهنده تشکیل یک مثلث استراتژیک منطقه ای است. هر سه این کشورها به دلایل ژئوپلیتیک برای نظم بین الملل حائز اهمیت میباشد که با خروج ضمنی ایالات متحده امریکا از منطقه خاورمیانه بزرگ – که به جای جابجایی روندهای ژئوپلیتیک منطقه ای انجامیده- در حال ساختار سازی برای برنامه های اقتصادی –تجاری-امنیتی خود هستند. به نظر می رسد این نشست سه جانبه قبل از آنکه تلاشی برای هژمون خواهی طرفین باشد ضمن حفظ توازن قدرت و پیگیری سیاست های منطقه ای، تحول نوینی را در استراتژی های اقتصادی منطقه ای(مباحث ژئواکونومی) ایجاد خواهد کرد که می تواند با همکاری های مشترک بین سه کشور، بحران های امنیتی را با ابزارهای اقتصادی-تجاری تضعیف نماید.

کلید واژگان: روسیه, ایران,ترکیه, اوکراین,سوریه,روابط, تجارت, جنگ, مریم وریج کاظمی

1- https://www.mei.edu/events/will-war-ukraine-push-iran-and-russia-compete

2- https://www.lse.ac.uk/research/research-for-the-world/politics/russia-and-iran-a-strategic-alliance-or-something-more

3- https://www.cnbc.com/2022/07/21/putins-trip-to-iran-shows-russias-desperation-us-institute-of-peace.html

4-https://www.reuters.com/world/putin-visits-iran-first-trip-outside-former-ussr-since-ukraine-war-2022-07-18

5-https://www.politico.com/news/2022/07/19/putin-russia-iran-ukraine-00046646

6- https://www.grid.news/story/global/2022/07/19/why-vladimir-putin-is-going-to-iran/