سیما رفسنجانی نژاد
مرکز بین المللی مطالعات صلح -IPSC
بیان رخداد
نگرانی از «گسترش هستهای» در حال نزدیک شدن به نقطه اوج است و اگر روندهای خطرناک کنونی متوقف و معکوس نشوند، دیری نخواهد پایید که شمار کشورهای دارای سلاح هستهای به سرعت افزایش یافته و احتمال دستیابی «تروریست‌ها» به جنگ‌افزارهای هستهای بالا خواهد رفت. سنگ بنای نظام منع گسترش تسلیحات هستهای، معاهده ان.پی.تی است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که نهادی بین‌المللی و مسئول اجرای پادمان‌ها به منظور تضمین ایجاد تأسیسات و مواد هستهای فقط برای اهداف صلح‌آمیز است در حال حاضر فاقد منابع کافی و اختیارات لازم برای اجرای کارآمد این مأموریت است. در شرایط فعلی، ان.پی.تی و پادمان نمی‌تواند زمینه‌های محدودسازی هستهای را به وجود آورد و جهان در معرض مسئله تکثر هستهای است. بر این اساس در نشستی دوروزه ای که با عنوان امنیت هسته ای در سئول پایتخت کره جنوبی در26 و 27 مارس سال 2012 (روزهای هفتم و هشتم فروردین سال 1391) برگزار شد رهبران 53 کشور جهان و نمایندگان چهار نهاد بین المللی (دبیرکل سازمان ملل، رئیس آژانس بین المللی انرژی اتمی، رئیس اتحادیه اروپا، رئیس اینترپل) در آن شرکت کردند تا درباره موضوعات مربوط به امنیت هسته ای در دنیا باهم به بحث و تبادل نظر بپردازند. در این اجلاس مساله امنیت هسته ای به ویژه پس از فاجعه هسته ای فوكوشیما در مارس 2011 مورد بررسی قرار گرفت.
تحلیل رخداد
انديشه برگزاري امنيت هسته اي و آينده امن توسط باراک اوباما رئيس جمهور آمريکا در نخستين نشست هسته اي در سال 2010 ميلادي در واشنگتن مطرح شد. نخستین نشست بین المللی هسته ای در واشنگتن در سال 2010 با حضور چهل کشور جهان برگزار شد. نشست امنیت هسته ای واشنگتن در ایجاد اجماع بر سر این قضیه که تروریسم هستهای یک خطر جدی برای همه ملتهاست موفق بود اما اعلامیه نشست واشنگتن مبهم و غیرالزام آور است. همزمان با اجلاس واشنگتن، در تهران نیز نشستی در مورد خلع سلاح و با عنوان «انرژی هستهای برای همه و سلاح هستهای برای هیچکس» برگزار گردید که کاملا در برابر و مقابل برنامه و اقدامات هستهای آمریکا قرار داشت و پاسخی واضح و به‌موقع به اجلاس پر سرو صدای واشنگتن بود و در واقع با برپایی آن، خط‌کشی‌های سیاسی بین دو قطب جهانی انجام شد. آمریکا در اجلاس واشنگتن بر عدم اشاعه هستهای تأکید ورزید و ایران در نشست تهران از لزوم خلع سلاح هستهای در سطح جهان سخن گفت. از نشست امنیت هستهای 2010 تاکنون حوادث زیادی اتفاق افتاده است که ضرورت توجه به مسئله امنیت هستهای را بیشتر کرده که از جمله فاجعه هستهای فوکوشیما، افزایش تمایل منطقه خاورمیانه برای دسترسی به انرژی هستهای و عدم وجود قوانین سخت گیرانه را می شود نام برد[1].
هدف اعلام شده نشست سئول به گفته سازمان دهندگان آن، بررسي آمادگي کشورهاي شرکت کننده به منظور چاره انديشي براي تروريسم هسته اي و جلوگيري از رسيدن مواد هسته اي به گروههاي تروريستي و آگاه سازي براي حمايت و تقويت امنيت هسته اي با استفاده از ابتکارهاي بين المللي بود. همچنين شرکت کنندگان در اين نشست، طرحهاي کاري براي امنيت هسته اي، تقويت نظام امنيت انرژي هسته اي، لزوم تشديد مجازاتهاي مالي براي جلوگيري از گسترش سلاحهاي کشتار جمعي، مبارزه با تروريسم هسته اي و همچنين برقراري نظام قضايي در بخش هسته اي را پس از سال 2014ميلادي بررسی کردند. لی میونگ باک رئیس جمهوری کره جنوبی در مراسم گشایش این اجلاس با اشاره به این که هزار و ششصد تن اورانیوم با غنی سازی بالا و پانصد تن پلوتونیوم برای تولید حدود یکصد و بیست و شش هزار و پانصد نوع سلاح هستهای در جهان انبار شده است، به حداقل رساندن و در نهایت حذف همه مواد هستهای که به خوبی محافظت نشده‌اند را راه حل اصولی مقابله با تروریسم هستهای دانست. رئیس جمهوری کره جنوبی گفت سران جهان مسئول هستند صلح و امنیت بشری را در سراسر جهان حفظ کنند بنابراین آنها باید از همه امکانات موجود برای جلوگیری از دستیابی تروریست‌ها به ابزار هستهای استفاده کنند[2]. مانموهان سينگ، نخست‌وزير هند نيز هشدار داد كه تا وقتي تروريست‌ها درصدد دستيابي به مواد و فن‌آوري‌هاي هسته‌يي باشند خطر تروريسم هسته‌يي وجود دارد و بهترين ضمانت براي امنيت هسته‌اي، جهاني عاري از تسليحات هسته‌يي است.
فاجعه هستهای فوکوشیما
نیروگاه هستهای فوكوشیما در11 مارس 2011 بر اثر زلزله 9 ریشتری و امواج 13 متری سونامی كه پس از زلزله رخ داد، دچار حادثه گرديد و چندين انفجار در رآكتورهاي مختلف آن روي داد. در همان زمان و به دنبال تخریب نیروگاه، ژنراتورهای اضطراری به كارافتادند تا 3 رآكتور هستهای نیروگاه را خنك و از انفجار و ذوب‌شدن آنها جلوگیری كنند. با وجود تمام تلاش‌ها و استفاده از اپراتورها و به‌كارگیری آب دریا و اسیدبوریك برای خنك‌شدن هسته اصلی نیروگاه و كاهش حرارت و جلوگیری از ذوب‌شدن رآكتورها، مقامات ژاپنی با ناامیدی در ماه می اعلام كردند كه رآكتورهای نیروگاه فوكوشیما ذوب شده و از بین رفته‌اند. نادانسته‌‌ها در مورد نتایج حادثه تأسیسات اتمی فوکوشیما بیش از دانسته‌هاست. اینکه چه تعداد از مردم در اثر مواد رادیو اکتیو بیمار شده و یا از بین خواهند رفت نا‌معلوم است. در مطالعاتی تازه، دانشمندان آمریكایی در دانشگاه كالیفرنیا اعلام كرده‌اند كه به دنبال زلزله و سونامی مهیب در ژاپن و فاجعه انفجار هستهای نیروگاه فوكوشیما، میزان مواد رادیواكتیو در اتمسفر و جو آسمان كالیفرنیا افزایش یافته است. براساس این مطالعات و اندازه‌گیری‌های انجام‌شده، شواهدی دال بر افزایش مواد رادیواكتیو كه احتمالا بر اثر نشت از رآكتورهای نیروگاه فوكوشیما بوده است را یافته‌اند. ژاپن یکی از بهترین و مطمئن‌ترین تأسیسات انرژی اتمی را ساخته بود. برای مثال اطراف تأسیسات «فوکوشیما» یک دیوار ۱۰ متری وجود داشت ولی مقدار آب و امواج سونامی بیشتر و بلند‌تر بود. تأسیسات انرژی اتمی بسیار پیچیده است. پیش بینی کامل تمام اشکالاتی که می‌تواند در اثر حوادث طبیعی و یا سهل انگاری کارکنان پیش آید تقریباً غیر ممکن است. در نتیجه زمانی که بهر دلیلی یک راکتور انرژی اتمی از کار بیافتد، جلوگیری از پخش مواد رادیواکتیو حتی از عهده کشور پیشرفته‌ای مانند ژاپن خارج بود. مواد رادیو اکتیو بلافاصله در آب، زمین، فضا، مواد خوراکی، کشاورزی، حیوانات و انسان نفوذ میکند. طبیعتاً هر اندازه مقدار این مواد بیشتر و افراد به محل حادثه نزدیک‌تر باشند، خطر بزرگ‌تر و مهم‌تر است. حتی اگر بتوان بسرعت جلوی انتشار مواد رادیو اکتیو را گرفت، مقداری که در فضا پخش شده است صدمات آنی و دراز مدت دارد.
افزایش اشتیاق در خاورمیانه برای دسترسی به انرژی هستهای
در حالی كه علاقه به انرژی هسته ای در سطح جهانی رو به کاهش است، این اشتیاق در خاورمیانه تقویت شده است. بنابر گزارش سازمان بین المللی انرژی اتمی، در پی فاجعه فوکوشیما آغاز احداث راکتورهای جدید از 16 عدد در سال 2010 به تنها سه عدد در سال گذشته کاهش پیدا کرده که دو عدد از آنها در پاکستان و دیگری در هند بوده است. همچنین طی سال گذشته میلادی 13 راکتور رسما به کار خود پایان دادند که آلمان و ژاپن به ترتیب با هشت و چهار راکتور بیشترین سهم را به خود اختصاص دادند. با این وجود، کشورهای بسیاری به ویژه در آسیا همچنان مسیر استفاده از انرژی هسته ای را دنبال کرده و تا پایان سال 2011 تعداد 64 راکتور در حال ساخت بود. در كل ۸۵ درصد كشورهای خلیج فارس علاقه خود را به نیروی هسته ای اعلام كرده اند. این میزان در آمریكای جنوبی ۱۵ و در آفریقا ۲۰ درصد است. در بهمن1390 و همزمان با سفر نخست وزير چين به عربستان سعودي، خبري در رسانه‌هاي اين كشور منتشر شد كه از همكاري هسته‌اي رياض با پكن حكايت داشت. عواملی که در افزایش تقاضا برای استفاده از این انرژی موثر هستند مانند افزایش تقاضا برای انرژی، نگرانی درباره تغییرات آب و هوایی، امنیت تامین انرژی و بی ثباتی در بازار سوخت های فسیلی همچنان وجود داشته و پس از حادثه فوکوشیما نیز تغییر نکرده اند. پیش بینی می شود چین و هند همچنان بیشترین میزان توسعه در این زمینه را به خود اختصاص داده و روسیه نیز در پی آنها قرار گیرد.
هراس از حفظ امنیت مواد هسته ای
هراس از حفظ امنیت مواد هسته ای در جمهوری های اتحاد جماهیر شوروی سابق، پاكستان، كره شمالی، هند و… یكی از محورهای گفت و گو در نشست سئول بود. بر اساس برآورد گروه موسوم به «ابتكار خطر هسته ای» كه دفتر آن در واشنگتن است، هم اینك 32 كشور جهان مواد اتمی در اختیار دارند كه می تواند در ساخت بمب اتمی از آنها استفاده شود. بعضی از این كشورها قوانین سختگیرانه ای برای كنترل مواد اتمی خود دارند، اما برخی دیگر مانند جمهوری های شوروی سابق فاقد چنین مقررات پیچیده ای هستند و همین، نگرانی از احتمال دستیابی تروریست ها به مواد اتمی را افزایش می دهد.
«بان كی مون» دبیركل سازمان ملل به عنوان نمونه ای ملموس از خطر انتشار مواد اتمی می گوید: مثلا پاكستان حجم اندكی از مواد اتمی را در اختیار دارد و بر همان مقدار هم كنترل شدیدی اعمال می كند، اما سوابق فساد دولتی و ارتباط فكری برخی از مقام های آن كشور با تندروهای مذهبی، همواره نگرانی كارشناسان اتمی را برانگیخته است. همچنین با وجود تاكیدهای هندوستان مبنی بر امن بودن مواد اتمی آن كشور، گروه ابتكار خطر هسته ای، هند را در ردیف پنج كشور جهان قرار داده است كه از بیشترین خطر در این زمینه برخور دارند. ابتكار خطر هسته ای، خواستار تشدید مقررات امنیتی و شفافیت بیشتر دولت هند شده است. گروه یاد شده به عنوان نمونه به دو مورد حادثه اتمی هند در سال های اخیر اشاره می كند كه طی آنها مواد رادیو اكتیو از آزمایشگاه یك دانشگاه و از یك بیمارستان دور ریخته شد و در نهایت سر از یك فروشگاه مواد اوراق در آورد. در موردی دیگر كه باعث نگرانی ناظران شد، یك گروه تبهكار در كشور مولداوی در اروپای شرقی به تازگی تلاش كرد تا اورانیوم غنی شده تا مرز مورد استفاده برای سلاح را به خریدارانی در شمال آفریقا بفروشد. گفته می شود هنوز یك كیلو گرم اورانیوم غنی شده از آن محموله در دست تبهكاران است و احتمالا در كشوری دیگر نگهداری می شود. بررسی هایی كه در این زمینه انجام شد، از وجود بازار سیاه مواد اتمی در كشورهای شوروی سابق حكایت داشت. دبیرکل سازمان ملل تاكید می كند كه روسیه در 15 سال اخیر گام های خوبی برای افزایش امنیت مواد اتمی خود برداشته است، اما این كشور همچنان بیشترین مواد اتمی و نیز بیشترین پناهگاه ها و ساختمان ها را در جهان داراست[3].
با توجه به این موضوعات شرکت کنندگان در نشست سئول طرحهاي کاري براي امنيت هسته اي، تقويت نظام امنيت انرژي هسته اي، لزوم تشديد مجازاتهاي مالي براي جلوگيري از گسترش سلاحهاي کشتار جمعي، مبارزه با تروريسم هسته اي و همچنين برقراري نظام قضايي در بخش هسته اي را پس از سال 2014ميلادي مطرح کردند. کشورهای شرکت کننده در نشست امنیت هستهای سئول از ابتکار اندونزی در مورد اجرای قانونگذاری ملی در مورد امنیت هسته ای استقبال کردند. اجرای قانونگزاری ملی در مورد امنیت هسته ای به دولتها کمک میکند تا در راستای فرایندهای قانونی بین المللی به تصویب قوانین ملی در این زمینه بپردازند. لي ميونگ باك، رييس‌جمهور كره جنوبي دستاورد اصلي اين نشست را گام‌هايي براي كاهش اورانيوم با غناي بالا و پلوتونيوم دانست كه براي جلوگيري از تروريسم هسته‌يي الزامي است. رييس‌جمهور كره جنوبي تاكيد كرد كه كشورهاي حاضر در اين نشست موافقت كردند برنامه‌ها و طرحهاي خود را براي كاهش اورانيوم با غناي بالا تا پايان سال ميلادي آينده ارائه كنند. او اعلام كرد كه اين توافق‌نامه‌‌ها بسيار ارزشمند بودند، زيرا كشورها داوطلبانه موافقت كردند زرادخانه‌هاي‌شان را كاهش دهند[4].
دورنمای رخداد
رهبران حاضر در این نشست با صدور بیانیه نهایی گفتند که تروریسم هسته ای خطری جدی برای جهان به شمار می رود. آنان وعده کردند که برای مبارزه با این پدیده با جدیت تمام، اقدامات عملی را روی دست می گیرند. با اینكه نشست سئول، گامی مثبت به جلو بود، بسیاری هنوز نسبت به كارایی آن در دست یابی به هدف های تعیین شده تا سال 2014 تردید دارند. اگرچه آمریکا و کره جنوبی به عنوان میزبان این اجلاس از جمله اهداف مهم این نشست را جلوگیری از احتمال دسترسی گروههای تروریستی به سلاح هسته ای و به حداقل رساندن استفاده از مواد هسته ای اعلام کرده اند اما بسیاری از فعالان سیاسی، تهدید واقعی و نابود کننده جهان را در شرایط کنونی، وجود بیش از 20 هزار کلاهک اتمی نزد کشورهای دارنده سلاح هسته ای عنوان می کنند. زرادخانه هسته ای این کشورها تهدیدی جدی علیه صلح و امنیت جهانی به شمار می رود. بيانيه سئول هيچ گونه هدفي را در این باره مشخص نكرد و از نظر حقوقي قدرت ملزم كننده‌اي براي متقاعد كردن ساير كشورها به كاهش مواد هسته‌يي‌شان نداشت. اين نشست بايد به قول‌هاي داوطلبانه كشورهاي شركت كننده براي پيروي از اين بيانيه متكي باشد. يكي ديگر از نقاط ضعف اين بيانيه اين است كه هيچ مكانيزم مشخصي را براي راستي‌آزمايي تعهدات هر يك از كشورهاي شركت كننده ارائه نمي‌كند. رهبران دنیا معتقدند تا زمانی که سلاح‌های هستهای باقی هستند، تلاش برای ایمن، امن و کارآمد نگه‌داشتن زرادخانه‌های هستهای موجود و ابتکار امن کردن ذخایر مواد هستهای باید ادامه یابد و از تجارب غیرقانونی هستهای و احتمال دستیابی گروه های تروریستی چون القاعده باید جلوگیری شود.
