فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر روابط بین الملل
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
پس از چند دهه سکوت و توقف، عراق با همکاری مالی و فنی چین، ساخت نخستین رآکتور هسته‌ای خود را آغاز می‌کند؛ خبری که درست در میانه تنش‌های هسته‌ای ایران، حملات نظامی به تأسیسات اتمی و تغییر معادلات قدرت در خاورمیانه منتشر شده است.این حرکت، نه‌تنها گامی بزرگ در بازسازی زیرساخت‌های انرژی عراق، بلکه نشانه‌ای از بازگشت این کشور به رقابت‌های راهبردی منطقه‌ای است. پرسش اینجاست که آیا این پروژه هسته‌ای، آرامش نسبی به منطقه خواهد آورد یا موج تازه‌ای از رقابت و تنش را برخواهد افروخت؟ در بغداد، این خبر با واکنش‌های متفاوتی در میان نیروهای سیاسی و رسانه‌های داخلی مواجه شده است؛ گروه‌هایی آن را فرصتی برای پیشرفت و استقلال انرژی و برخی آن را زمینه‌ساز وابستگی بلندمدت به چین می‌دانند.
–برنامه هسته‌ای عراق:از اوسیراک تا امروز
برنامه هسته‌ای عراق نخستین بار در دهه ۱۹۵۰ آغاز شد، زمانی که سازمان انرژی اتمی عراق (IAEC) در سال ۱۹۵۶ تأسیس گردید.در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی در زیرساخت‌های هسته‌ای انجام شد که برجسته‌ترین آن ساخت رآکتور اوسیراک با همکاری فرانسه بود.این پروژه پیش از آغاز به کار، در سال ۱۹۸۱ در عملیات«اپرا»توسط نیروی هوایی اسرائیل تخریب شد.پس از آن، صدام حسین کوشید توان غنی‌سازی اورانیوم را توسعه دهد، اما جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ باعث هدف قرار گرفتن تأسیسات مشکوک شد.در سال ۱۹۹۷، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی عراق را عاری از سلاح هسته‌ای اعلام کرد، با این حال، دولت آمریکا در ۲۰۰۳ ادعا کرد که عراق دوباره برنامه هسته‌ای را احیا کرده است؛ ادعایی که پس از اشغال این کشور نادرست از آب درآمد (1).
عراق پس از اعلام عاری بودن سه تأسیسات هسته‌ای سابق در نزدیکی بغداد از آلودگی رادیواکتیو، آماده آغاز ساخت اولین رآکتور آموزشی هسته‌ای خود است.این پروژه که با همکاری چین توسعه می‌یابد، گامی مهم در تلاش عراق برای احیای تحقیقات و آموزش هسته‌ای صلح‌آمیز محسوب می‌شود.(2) بر اساس پروژه‌های مشابه اجرا شده توسط چین در کشورهای دیگر، این رآکتور آموزشی احتمالاً از نوع رآکتورهای تحقیقاتی استخر باز با توان تقریبی 10 مگاوات خواهد بود که برای آموزش متخصصان، تولید رادیوایزوتوپ‌های پزشکی و اجرای پروژه‌های تحقیقاتی صلح‌آمیز مناسب است.
–راهبرد و اهداف چین در همکاری هسته‌ای با عراق:پیوند اقتصاد و ژئوپلیتیک
چین از نظر حجم کل انرژی هسته‌ای، مقام اول جهانی را کسب کرده و با ایجاد شبکه‌ای از همکاری‌های منطقه‌ای در خاورمیانه، جایگاه خود را به‌عنوان بازیگری کلیدی در عرصه انرژی هسته‌ای تثبیت کرده است. چین هم‌اکنون ۱۰۲ واحد انرژی هسته‌ای در حال بهره‌برداری، احداث یا دارای مجوز دارد که مجموع ظرفیت تولید آنها به میلیون کیلووات می‌رسد (3).
چین در حال حاضر رویکردی چندبعدی برای گسترش نفوذ در خاورمیانه برگزیده است و همکاری هسته‌ای با عراق بخش مهمی از این راهبرد محسوب می‌شود.با وجود آنکه این طرح به‌ظاهر برای تأمین برق پایدار و توسعه انرژی غیرنظامی معرفی می‌شود، در عمل بخشی از ابتکار«کمربند و جاده»و برنامه پکن برای در اختیار گرفتن بازار نیروگاه‌های هسته‌ای غیرنظامی جهان طی دو دهه آینده است.عراق، به‌عنوان دومین صادرکننده نفت اوپک و دریافت‌کننده سرمایه‌گذاری‌های کلان چینی، نقشی کلیدی در تکمیل زنجیره نفوذ پکن دارد.با ورود به بخش هسته‌ای، چین نه‌تنها نفوذ اقتصادی، بلکه اعتبار ژئوپلیتیک خود را در برابر آمریکا و دیگر قدرت‌ها تثبیت می‌کند (4).
ورود به بخش هسته‌ای برای پکن به معنای تکمیل زنجیره نفوذ در عراق است. در کنار منافع اقتصادی، این اقدام نقش سیاسی پررنگی نیز دارد؛ عراق هنوز حوزه نفوذ سنتی آمریکا محسوب می‌شود و پیوستن چین به پروژه‌ای راهبردی مانند انرژی هسته‌ای نه‌تنها پیام روشنی به واشنگتن مبنی بر توانایی پکن در بازتوزیع قدرت منطقه‌ای است، بلکه می‌تواند موازنه‌ای در برابر نفوذ هسته‌ای آمریکا در امارات و عربستان نیز ایجاد کند. بر اساس اظهارات رسمی و تحلیل‌های منتشرشده توسط وزارت خارجه آمریکا، چین قصد دارد ظرف بیست سال آینده حداقل ۳۵ درصد از بازار جهانی نیروگاه‌های هسته‌ای غیرنظامی را در اختیار گیرد (5) و پروژه عراق بخشی از این هدف‌گذاری است.عراق با زیرساخت‌های فرسوده و وابستگی جدی به واردات برق و گاز (عمدتاً از ایران) نه‌تنها به پیمانکاری که بتواند ظرفیت پایدار تولید برق ایجاد کند نیاز دارد، بلکه آماده پذیرش توافق‌های بلندمدت در این حوزه هم هست. این همکاری همچنین با هدف پر کردن خلأ ناشی از محدودیت‌های روسیه در بازار هسته‌ای خاورمیانه پس از جنگ اوکراین صورت می‌گیرد و به چین امکان می‌دهد در برابر رقبای موجود، تأمین‌کننده سریع، ارزان و سیاسی‌تر باشد(6).
–پیامدها و ملاحظات ژئوپلیتیکی و امنیتی
پروژه هسته‌ای عراق با همکاری چین پیامدهای متنوعی دارد. از منظر منطقه‌ای، می‌تواند رقابت هسته‌ای صلح‌آمیز را تشدید کرده و کشورهای بیشتری را به دنبال فناوری هسته‌ای بکشاند. در سطح بین‌المللی، این روند احتمالاً با فشار و تحریم‌های غرب همراه خواهد شد که ممکن است بغداد را بیش‌ازپیش به سوی پکن سوق دهد. در داخل عراق، این همکاری ضمن ایجاد فرصت برای کاهش وابستگی به انرژی وارداتی، خطر وابستگی مالی و فنی بلندمدت به چین را نیز در پی دارد. نگرانی‌هایی درباره احتمال استفاده دوگانه از فناوری و نقش چین در تعامل با جریان‌های داخلی عراق از جمله موارد حساس این مسیر است.همچنین، واکنش ایران، کشورهای عربی و اسرائیل می‌تواند معادلات را پیچیده‌تر کند و موازنه قدرت منطقه را دستخوش تغییر نماید (7).
–سناریوها و چشم‌انداز آینده
چشم‌انداز همکاری هسته‌ای چین و عراق را می‌توان در قالب چند مسیر محتمل ترسیم کرد.در یک سناریوی خوش‌بینانه، اجرای موفق پروژه می‌تواند وابستگی عراق به چین را افزایش داده و نفوذ پکن را در منطقه گسترش دهد؛ در نتیجه، نقش ایران و آمریکا در معادلات بغداد کاهش می‌یابد. با این حال، احتمال مواجهه پروژه با فشارها و تحریم‌های غرب نیز وجود دارد؛ وضعیتی که ممکن است روند را متوقف کند، اما در عین حال انگیزه بغداد برای توسعه همکاری‌های عمیق‌تر با پکن در حوزه‌های دیگر را تقویت نماید.همزمان، ورود روسیه یا برخی کشورهای اروپایی با هدف ایجاد موازنه در برابر چین، می‌تواند به تشدید رقابت قدرت‌های خارجی در عراق بینجامد و دست دولت بغداد را برای کسب امتیازات بیشتر باز کند.در سناریویی دیگر، هماهنگی سه‌جانبه میان ایران، چین و عراق ممکن است به کاهش تنش‌های منطقه‌ای و تثبیت جایگاه پکن به‌عنوان یک بازیگر بی‌طرف کمک نماید.در مجموع، پروژه هسته‌ای عراق با پشتیبانی چین نقطه عطفی در بازگشت این کشور به عرصه فناوری هسته‌ای محسوب می‌شود و موفقیت آن به مدیریت کارآمد چالش‌های فنی، اقتصادی و امنیتی، پای‌بندی به استانداردهای بین‌المللی و بهره‌برداری هوشمندانه از فرصت‌های ژئوپلیتیک وابسته است؛ مسیری که می‌تواند آینده انرژی و جایگاه منطقه‌ای عراق را به‌شکل بنیادین متحول سازد.
References
- https://amwaj.media/en/article/will-china-help-iraq-revive-nuclear-aspirations
- https://www.newarab.com/news/iraq-build-first-nuclear-training-reactor-china
- https://www.iranjib.ir/shownews/132486/چین–بزرگ‌ترین–تولیدکننده–انرژی–هسته‌ای–دنیا–شد
- https://allarab.news/iraq-is-one-of-chinas-largest-partners-in-belt-and-road-initiative-as-china-expands-middle-east-role
- https://2017-2021.state.gov/competitive-strategy-vis-a-vis-china-the-case-study-of-civil-nuclear-cooperation
- https://cgsr.llnl.gov/sites/cgsr/files/2024-08/2024-05-nuclear-future-of-the-middle-east-workshop-summary.pdf
-
https://www.uscc.gov/sites/default/files/WUTHNOW_final testimony.pdf