اهداف و رويكرد غرب به پرتاب ماهواره و برنامه موشكي ايران- گفتگو با جواد حیران نیا

کارشناس مسائل خاورمیانه

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

واژگان کلیدی: پرتاب ماهواره ، ایران ، قطعنامه،  شورای امنیت ،جواد حیران نیا، خاورمیانه

ایران اخیرا ماهواره ظفر را به فضا پرتاب کرد که این ماهواره در مدار قرار نگرفت. اما كشورهای غربی با استناد به قطعنامه 2231 شورای امنیت مدعی هستند که برنامه موشکی ایران و پرتاب ماهواره از سوی ایران مغایر این قطعنامه است. این در حالی است که در این قطعنامه از ایران خواسته شده موشک با قابلیت حمل کلاهک هسته ای تولید نکند. در ادامه گفتگو با «جواد حیران نیا» کارشناس مسائل خاورمیانه را در این خصوص می خوانیم.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: ایران اخیرا ماهواره ظفر را به فضا پرتاب کرد که این ماهواره در مدار قرار نگرفت. آیا ایران به اهدافش از پرتاب ماهواره ظفر رسید؟

اجازه بفرمایید جزئیاتی از پرتاب ماهواره ظفر را مطرح کنم. ماهواره ظفر روز ۲۰ بهمن از پایگاه فضایی سمنان به فضا پرتاب شد که در مرحله اول و دوم که مربوط به جدایِشِ ماهواره از ماهواره بر است عملیات موفقی داشت و در مرحله سوم با کاهش سرعت با وجود آنکه به ارتفاع ۵۴۰ کیلومتری زمین رسید اما به دلیل افت سرعت نتوانست در مدار قرار گیرد و پس از قطع ارتباط تله متری با ماهواره بر از مدار خارج شد و به اقیانوس هند افتاد. زمان پرتاب تا استقرار این ماهواره حدود ۸ دقیقه نیز طول کشید.

بر اساس صحبتهای «مرتضی براری» رئیس سازمان فضایی ایران عملکرد داده های دریافت شده از «ظفر» بر مبنای تست زیرسیستم ها، نشان از سلامت بخش های مختلف ماهواره داشته است. به گفته وی از نظر ایران این یک موفقیت به حساب می آید، چرا که در فاصله ۱۴ دقیقه و ۴۵ ثانیه که زمان پرتاب بود، در ۸ دقیقه نخست، شاهد استخراج «اطلاعات موقعیتی» آن بودیم و در ۶ دقیقه و ۴۵ ثانیه که ماهواره از ماهواره‌بر جدا شد، شاهد استخراج «اطلاعات وضعیتی» ماهواره بودیم. این موضوع نشان دهنده سلامت عملکرد ماهواره است.

باید توجه داشت این ماهواره «ظفر» حدود ۱۵ ثانیه برای تزریق در مدار، زمان کم آورد. اگر این زمان را با پرتاب ماهواره پیام مقایسه کنیم نشان از پیشرفت ایران در این زمینه است چرا که در پرتاب ماهواره «پیام» ۴۰ ثانیه زمان کم آورده بود. همچنین ماهواره موفق شد به ارتفاع مدنظر که ۵۳۵ تا ۵۴۱ کیلومتر از سطح زمین برای پرتاب ماهواره بود، دست یابد که موفقیتی برای پرتاب این ماهواره بود.

همچنین ماهواره تا آخرین لحظات سیگنالهای اطلاعاتی ارسال می کرده است. سازمان فضایی نیز در اطلاعیه ای اعلام کرد با توجه به تحقیقاتی بودن فرآیند پرتاب و تحقق بیش از ۹۵ درصد از اهداف طرح‌ریزی شده، لذا فرآیند پرتاب موفق بوده است.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: دلیل مخالفت کشورهای غربی با پرتاب ماهواره ظفر از سوی ایران چه بود؟

یکی از دلایل اصلی که کشورهای غربی با پرتاب ماهواره از سوی ایران مخالفت می کنند این ادعاست که شباهتهای فنی میان پرتاب ماهواره با موشک قاره پیما است که قابلیت حمل کلاهک هسته ای یا شیمیایی را دارد.

به عبارت دیگر آنها معتقد هستند که تجارب فنی ناشی از «موشک ماهواره بر» می تواند به منظور ساخت موشک قاره پیما مورد استفاده قرار گیرد. برای نمونه وزارت خارجه فرانسه در واکنش به پرتاب ماهواره ظفر اعلام کرد به دلیل آن که برای پرتاب آن از فناوری موشک‌های بالستیک و به ویژه موشک‌های بین قاره‌ای استفاده شده است، آنرا محکوم می کند. همچنین مایک پمپئو وزیر خارجه آمریکا نیز متعاقب پرتاب ماهواره ظفر اعلام کرد ایران قصد دارد با پرتاب موشکهای «ماهواره بر» از آن به لحاظ فنی برای آزمایش موشکهای دارای برد بلند بهره ببرد.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: موضع ایران در این خصوص چیست؟

ایران بارها اعلام کرده برنامه فضایی اش به منظور اهداف علمی و پژوهشی است. اما به رغم اینکه محدودیتی قانونی در این خصوص وجود ندارد ولی کشورهای غربی تفسیری غیر فنی و حقوقی از برنامه فضایی ایران دارند و مدعی هستند ایران درصدد است با آزمایش موشکهای ماهواره بر شبیه سازی آزمایشهای قاره پیما را انجام دهد و نکات فنی مرتبط با موشکهای ماهواره بر را استحصال کند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: میزان شباهت موشکهای ماهواره بر با موشکهای قاره پیما به چه میزان است؟

در این خصوص تفسیرها متفاوت است. اما آنچه از نظر کارشناسان موشکی که اتفاقا در اندیشکده های غربی نیز مشغول به کار هستند بر می آید شباهتها چندان زیاد نیست که بشود ایران را متهم کرد از تجارب فنی ناشی از پرتاب موشکهای ماهواره بر تجاربی برای ساخت موشک قاره پیما کسب کند.

برای نمونه «مایکل المن» کارشناس حوزه دفاع موشکی که در مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک انگلیس(IISS) کار می کند شباهتهای فنی پرتاب ماهوار بر با موشک قاره پیما را اندک می داند. توجه داشته باشیم که اندیشکده کنفرانس امنیتی معروف منامه را در بحرین برگزار می کند و رویکرد ضد ایرانی آن مشهود است. با این وجود کارشناس مطرح موشکی این اندیشکده یعنی آقای المن می گوید «در حالی که ویژگی‌های فنی و کارشناسانه نشان دهنده آن است که ماهواره بر سیمرغ اهداف نظامی را دنبال نمی‌کرده است برخی سعی دارند این اقدام را بهانه‌ای قرار دهند تا ایران را متهم به تخطی از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل کنند.»

به اعتقاد المن با وجود برخی شباهتها در پرتاب ماهواره بر با موشکهای قاره پیما ولی متهم کردن ایران و استفاده ایران از سیمرغ برای راه اندازی ماهواره‌ها به عنوان پوششی برای پنهان کردن گسترش موشک‌های بالستیک قاره‌پیما اشتباه است.

به اعتقاد او اگر ایران تصمیم داشت از سیمرغ برای دستیابی به موشک‌هایی با برد بالا استفاده کند همچنان لازم بود مهندسان آن را از نظر پروازی تست کنند همانطور که موشک‌های بالستیک را بارها پیش از اینکه به عنوان سلاح قابل اعتماد و دقیق به حساب آیند تست می‌کنند. به این دلایل و دلایل دیگری گرایش کشورهای دیگر این بوده است که از تجربیات به دست آمده در موشک بالستیک در ماهواره‌ها استفاده کنند و نه برعکس. گذشته از آن فعالیت‌های انجام گرفته در این زمینه به طور قطع به پیشرفت موشک‌های با برد بلند نمی‌انجامد و سیمرغ نیز استثنا نیست.

باید توجه داشت که موشک‌های ماهواره بر (سه مرحله‌ای) نیز همانند موشک‌های قاره‌پیما در مرحله اول یک موشک از موشکی اصلی جدا شده و در مرحله دوم موشک دیگر نیز جدا شده و در مرحله سوم ماهواره را در مدار مورد نظر قرار می‌دهد؛ درست شبیه یک موشک با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای. با این تفاوت که موشک با قابلیت حمل کلاهک، سپس وارد جو زمین می‌شود و بمب هسته‌ای را به هدف پرتاب می‌کند. یعنی کلاهک هسته‌ای باید سالم از جو زمین خارج شود و سالم نیز به جو زمین بازگردد.

بر این اساس به لحاظ فنی تولید موشک‌های قاره‌پیما که به منظور حمل کلاهک هسته‌ای است به لحاظ فنی کاری دشوارتر از موشک‌های ماهواره بر است.

برای مثال محموله‌های موشک بالستیک باید بتوانند فشار ورود دوباره به زمین و بالا رفتن دمای سیستم حفاظت حرارتی-مکانیکی را تحمل کنند. ماهواره‌برها از جمله سیمرغ محموله‌هایی دارند که برای انجام عملیات در فضا می‌مانند و در نتیجه احتیاجی به تحمل چالش‌های ورود دوباره به زمین را ندارند.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: آیا در خصوص بحث موشکی مانند سازمان انرژی اتمی، نهادی برای راستی آزمایی وجود دارد؟

هیچ نهاد بین‌المللی برای راستی آزمایی دفاعی بودن یا نبودن موشک‌ها وجود ندارد. در خصوص موضوع موشکی فقط دو معاهده جهانی وجود دارد، رژیم کنترل فناوری موشکی (MTCR) و معاهده لاهه در مورد جلوگیری از گسترش موشک‌های بالستیک (HCoC) که مجموعه‌ای داوطلبانه از اقدامات شفاف سازی و اعتمادسازی هستند.

اگر به قطعنامه 2231 شورای امنیت که ملاک مخالفت کشورهای غربی با برنامه موشکی ایران است نیز دقت کنیم در آن «نوع» موشک قید نشده است و تنها «اهداف» موشک مورد توجه قرار گرفته است. به بیان دیگر قطعنامه ۲۲۳۱، موشک‌های ایران را نه بر اساس «ویژگی های فنی» موشک بلکه بنا به «هدف» آنها ممنوع می‌کند – بنا بر اینکه آیا برای حمل سلاح هسته‌ای در نظر گرفته شده‌اند یا نه.

این قطعنامه از ایران می‌خواهد («Call upon») از توسعه موشک‌هایی با هدف حمل کلاهک هسته ای اجتناب کند. در خصوص عبارت «Call upon» نیز باید توجه داشت که این واژه به لحاظ حقوقی الزام‌آور نیست.

مرکز بین المللی مطالعات صلح: با توجه به موارد گفته شده، اهداف غرب از طرح موضوع موشکی ایران چیست و قرار است این موضوع را تا کجا ادامه دهد؟

هدف غرب این است که موضوع موشکی نیز مانند موضوع هسته ای ایران ذیل ساز و کاری که خود تعریف می کند قرار گیرد. برجام در واقع اولین گام آنها برای حل و فصل یک موضوع یعنی هسته ای بود. همه کشورهای اروپایی طرف برجام و آمریکا بارها اعلام کرده اند که موضوع موشکی ایران نیز باید ذیل یک توافق قرار گیرد تا امکان رصد آن وجود داشته باشد.

اخیرا نیز کشورهای اروپایی طرف برجام یعنی فرانسه، آلمان و انگلیس صراحتاً اعلام کرده اند که برجام باید گسترش پیدا کند و موضوع موشکی و سیاست منطقه ای ایران نیز ذیل برجام قرار گیرد. انگلیس حتی اعلام کرده که با برجام باید خداحافظی کرد و «توافق ترامپ» باید جایگزین برجام شود تا مسائل حل و فصل شود.

این موضوع در حالی است که ایران داوطلبانه از آزمایش موشکهای با برد بیش از 2 هزار کیلومتر اجتناب کرده است. همچنین عربستان موشکهای با برد بلند دارد و اسرائیل نیز دارای بمب هسته ای است. ایران هم اعلام کرده زمانی که هیچ تهدید موشکی در منطقه وجود نداشته باشد برنامه موشکی خود را کنار می گذارد.

فشارها به برنامه موشکی ایران در حالی است که عربستان اخیراً از کارخانه تولید موشک رونمایی کرد. ضمن اینکه این کشور تکنولوژی پیشرفته هسته ای از آمریکا و به صورت غیر قانونی خریداری کرده است. چرا که همکاری هسته ای آمریکا با طرف خارجی باید بر اساس توافق 123 و با تصویب کنگره باشد که عملاً این اتفاق نیفتاده است. از سوی دیگر نیز آژانس بین المللی انرژی اتمی نیز با توجه به وارد کردن تجهیزات حساس هسته ای از سوی عربستان باید مکانیسم نظارتی و توافقات با این کشور را تغییر بدهد تا بتواند نظارت بیشتر و دقیق تری بر برنامه هسته ای ریاض داشته باشد که تاکنون چنین امری رخ نداده و بعید است با حمایت دولت ترامپ چنین امری میسر هم بشود.

منظور این است در چنین فضایی به ایران فشار آورده می شود که برنامه موشکی خود را متوقف کند که نشان از استاندارد دوگانه کشورهای غربی دارد.