کامران کرمی
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد
شورای مشورتی عربستان سعودی در بیانیه‌ای اعلام کرد که مشارکت زنان در انتخابات تصویب شده است و وزارت امور شهری و روستایی بایستی اقدامات لازم برای مشارکت زنان در انتخابات را فراهم کند. موافقت آل سعود با مشارکت زنان در انتخابات در حالی صورت می‌گیرد که زنان سعودی در روزهای اخیر اعتراضاتی در چند شهر عربستان از جمله مکه و مدینه به محرومیت خود از مشارکت در انتخابات برگزار کردند. در آوریل گذشته فعالان زن سعودی مقابل شماری از مراکز انتخاباتی در منطقه شرقی عربستان، جده و ریاض تجمع و تظاهرات کردند و خواستار حق رای خود شدند. از سوی دیگر تصویر شاهزاده عادله دختر پادشاه عربستان که با ظاهری جدید و بدون برقع که حجاب قدیمی زنان این كشور است در سایت‌ها و شبكه‌های تلویزیونی ظاهر شده، موجب امیدواری زنان عربستان شده است. این در حالی است كه این مساله موجب خشم برخی شده است. این شاهزاده عربستانی همچنین ابراز امیدواری كرده است كه مساله ممنوعیت رانندگی زنان حل شود. در همین ارتباط شماری از زنان سعودی در شبکه اجتماعی فیس‌بوک به محرومیت خود از رانندگی اعتراض کردند و خواستار آزادی زنان در رانندگی شده‌اند؛ با اعلام این بیانه اکنون سوالی که مطرح می شود این است که آیا موانع موجود بر سر راه زنان در عربستان برچیده خواهد شد و بهار عربی برای زنان عربستان ارمغانی خواهد داشت؟ از این رو وضعیت و محدودیت های زنان در این کشور مورد بررسی قرار می گیرد و در پایان دورنماها و سناریوهای احتمالی فراروی، ذکر خواهد شد.
تحلیل رخداد
عربستان کشوری است که به لحاظ سیاسی حائز جایگاه خاصی در منطقهی خاورمیانه است. این کشور با توجه به درآمد بالاى حاصل از صادرات نفت و جایگاه نفتی در اوپک، عضویت در گروه 20، احساس قیمومیت داشتن بر اکثر کشورهاى عربى و همچنین نقش آفرینى در مسائل منطقه خاورمیانه یکی از کشورهایی است که در طى سال هاى اخیر به سختى تن به اصلاحات داده است و این مسئله بخصوص در امور مربوط به زنان بیشتر به چشم مى خورد. مسئله برابری حقوق زن و مرد در کشور عربستان یکی از مسائلی است که در سال های اخیر توجه رسانه‌های بین المللی را به خود جلب کرده و باعث شده تا گزارش های زیادی از وضعیت زنان این کشور منتشر شود. بویژه با رشد دسترسی به اینترنت، اکنون زنان عربستانی دنیای متفاوت از جامعه بسته و سنتی خود مشاهده می کنند. همین مسئله باعث شده تا مسئله حق رای و اعطای حق رانندگی به یکی از چالش‌های اساسی مسئله حقوق زنان در عربستان تبدیل شود. عربستان از جمله جوامعی است که سیطره سنت با تعصب و برداشت های سلفی از دین پیوند خورده و نیمی از افراد جامعه را که زنان هستند از هرگونه حضور اجتماعی، مشارکت شهروندی و حقوق سیاسی محروم نموده است. در این کشور به لحاظ حاکمیت فرهنگ اسلامی و سنن خاص ملی، جهانبینی ویژهای نسبت به زن وجود دارد. اگر وضعیت زنان در عربستان را با وضعیت عمومی زنان در دیگر کشورها همچون نقشهای اجتماعی، مشارکت سیاسی و … مقایسه کنیم، متوجه این مسئله خواهیم شد که حضور زنان در عربستان بسیار کمرنگ میباشد. این امر میتواند ناشی از عوامل متعدد و گوناگونی از جمله فرهنگ سیاسی سنتی و قبیلهای، نظام باورها و اعتقادات و همچنین نظام سیاسی این کشور باشد. بعضی از این امور توسط جامعه پذیرفته شده و در بعضی موارد هر گونه ساختار شکنی منجر به هیاهوئی در درون یا بیرون می شود، که نمونهی آن را در رانندگی زنان و رسانه ای شدن این قضیه دیدیم. براساس گزارش خانه آزادی در سال 2010 در عربستان سعودی، با زنان به عنوان اعضای یکسان جامعه رفتار نمی شود و قوانین متعدد تبعیض آمیزی برعلیه آنها وجود دارد. به آنان تا انتخابات شهرداریهای سال 2005 حق رای داده نشد، آنان حق رانندگی با اتوموبیل را ندارند، به خاطر قوانین و سنتهای موجود، زنان سعودی نمی توانند در داخل و خارج کشور بدون مردان مسافرت کنند. زنان از حق حضانت نسبت به فرزندانشان برخوردار نمی باشند. بعلاوه زنان سعودی دسترسی به حیطه هایی که توسط مردان نمایندگی می شود را ندارند. دختران در عربستان سعودی به طور کلی از نیمی از ارث نسبت به برادرانشان برخوردار می باشند. و شهادت یک مرد برابر با دو زن می باشد. هر چند این وضعیت زنان کمابیش در بیشتر کشورهای منطقه مشاهده می شود.
همچنین بر اساس گزارش سال 2010 خانه آزادی، پیرامون وضعیت زنان در عربستان سعودی، زنان بشدت از خشونت خانگي، بي سوادي گسترده و امكانات نامناسب بهداشتي در رنجند. براساس قوانين و سنت های موجود، زنان در زندگي روزمره محدوديت هاي بسياري دارند. اين گزارش كه بخشي از آن به وضعيت زنان در عربستان اختصاص دارد، زنان اين كشور را قربانيان سيستماتيك و فراگير تبعيض در همه عرصه هاي زندگي اجتماعي معرفي كرده است. كميته حذف تبعيض عليه زنان از دولت عربستان خواسته تا قدم هاي محكمي بسوي برابري جنسي و پايان دادن به خشونت عليه زنان بردارد و سريعا به قيموميت مردان در جامعه، كه شديدا آزادي هاي اوليه زنان را محدود مي كند، پايان دهد. از سویی دیگر یکی از عرصههایی که زنان این کشور از رسیدن به آن محرومند، نداشتن فرصت برابر برای ایفای نقش در عرصههای اجتماعی، اقتصادی و بخصوص مشارکت سیاسی است و این باعث شده تا زنان همچنان به عنوان جنس دوم در جامعه به کارکردهای سنتی و از قبل تعریف شدهی خود بپردازند. در این کشور استخدام زنان ممنوع میباشد، پلیس مذهبی مسئول به کار بستن قوانین مربوط به زنان در این جامعه است. فرهنگ مبتنی بر عرف ها و سنت های قبیلگی که خود را در تعدد زوجات و تعدد فرزندان، نشان می دهد، به عنوان یک سنت پسندیده شناخته می شود که طرفداران زیادی دارد و جوامع دینی و اجتماعی رواج استمرار این سنت را به شکلهای مختلف تشویق میکنند. این وضعیت در اکثریت خانوادههای سعودی دیده میشود و موجب کاهش شدید فعالیتهای اجتماعی و سیاسی زنان شده است. چرا که زنان را در کارکردهای تعریف شده ی سنتی خود فرو می گذارد و با حقوق انسانی و شهروندی همچون حق تصمیم گیری، پیگیری مطالبات، مشارکت اجتماعی و فعالیت های گوناگون در تضاد است.
دورنمای رخداد
در آن عده از کشورهای خاورمیانه که توسعه با نگاه به ملاحظات جنسیتی، توجه به نیازهای خاص زنان و الزام به مشارکت زنان در روند توسعه و مشارکت سیاسی صورت گرفته، نتایج بهتری حاصل شده است. در عین حال که کلیت جامعه از این مسأله سود برده، وضعیت زنان نیز از جنبه ی تأمین برابری جنسیتی و حقوق انسانی بهتر و مطلوبتر است. بررسی وضعیت زنان در عربستان نشان میدهد، که زنان در این کشور از امکان مشارکت گسترده در زمینههای اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی برخوردار نیستند. سرمایهگذاری در بخشهای اجتماعی سطح آموزش و بهداشت زنان را بسیار بهبود بخشیده، اما این پیشرفتهای برجسته هنوز نتیجهی مورد انتظار را در اشتغال و رشد اقتصادی و به تبع آن مشارکت سیاسی به بار نیاورده است. ناتوانی سیستم در استفاده ی بیشتر از زنان دارای تحصیلات عالی شکوفایی عمومی را پایین نگه داشته و توانایی تولیدکنندگان را برای رقابت در برابر کشورهایی که استفادهی کامل از سرمایهی انسانی خود به عمل میآورند،محدود ساخته است. اگر زنان این کشور همانند دیگر مناطق جهان بتوانند نقشی فعالانه در عرصهی اقتصادی ایفا کنند و ظرفیتهای خود را در این زمینه مورد بهرهبرداری قرار دهند، در بلند مدت موجب آماده شدن بسترهای لازم برای مشارکت در عرصههای سیاسی و شکلگیری گروهها و انجمن های مربوط به زنان می شود، که زمینههای دگرگونی اجتماعی را در این کشور به وجود خواهد آورد.گروههای طرفدار زنان باید دستور کار تغییر در عربستان را در اختیار بگیرند و تضمین کنند که مسائل جنسیتی همزمان با اصلاحات اقتصادی و اجتماعی مورد توجه قرار میگیرند.
می توان گفت که واقعیت این است که امروز عربستان براساس الگوهای حکومتی یک حکومت سنتی را تجربه می کند که شیخوخیت و پیر سالاری در آن حاکم است و تداوم قدرت در خانواده حاکم در میان برادران موید این مساله است. شورای مشورتی عربستان که مظهر دموکراسی مردانه در عربستان است، هنوز نمایندگانش حق مصاحبه با رسانه ها را ندارند و تابعی از قدرت پادشاه است. درست است که در ترکیب آن افرادی فرهیخته، تحصیلکرده و تکنوکرات و بروکرات حضور دارند اما بیش از اینکه مظهر اراده عمومی باشند، مظهر ارادت و وفاداری اند. مملکت در حیطه ی قدرت شاهزادگانی است که بر اساس حسب و نسب به قدرت رسیده اند و مجالی برای انسانهای بدون قبیله و طایفه نیست. از اینرو با ارزیابی آنچه که در متن گذشت، و در پاسخ به سوال طرح شده، می توان چنین گفت که هر چند توجه به تغییراتی که در خاورمیانه در حال وقوع است و همچنین موج اثر گذار جهانی شدن و انقلاب ارتباطات، ظهور شبکه های اجتماعی و نفوذ جنبش های اثر گذار و با کمک انقلاب رسانه ای و اینترنتی، می تواند آگاهی فزاینده زنان از حقوق و نقش خود در عرصه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را فراهم آورد، اما انتظار نقش و جایگاه برای زنان در سرزمینی که بخش اعظم مردان آن نیز از دایره قدرت و مشارکت بدور هستند، محتمل به نظر نمی رسد و اعطای مجوز برای حضور در انتخابات شهرداری ها، نمی تواند حضور اجتماعی زنان را در عربستان قوام دهد و موانع و مشکلات موجود بر سر راه آنها را حل کند.
