کارشناس آفریقا
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح – IPSC
اگر به گذشته نگاه آنکارا به قاره سیاه توجه داشته باشم باید گفت ترکیه درسده های گذشته به عنوان امپراتوری عثمانی حضور پررنگ در شمال آفریقا (مصر، لیبی، تونس، الجزایر و مراکش) و شاخ آفریقا (سودان، اریتره و سومالی) داشت و بسیاری از کشورهای کنونی شمال آفریقا بخشی از قلمرو عثمانی را تشکیل می‌دادند. اما توجه و نگاه دوباره ترکیه به آفریقا در دهه 1990 و دوران مسعود ایلماز نخست وزیر وقت ترکیه با سیاست درهای باز به سوی آفریقا با هدف توسعه روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با کشورهای آفریقایی مد نظر قرار جلب شد. گفتگوی زیر به بررسی وضعیت کنونی حضور و نفوذ ترکیه در کشورهای آفریقایی می‌پردازد.
واژگان کلیدی: آینده، ترکیه، قاره آفریقا
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: علل حضور ترکیه درآفریقا چیست؟
ترکیه با توجه به نداشتن نفت برای کسب درآمد ارزی مجبور است در کشورهای مختلف حضور داشته باشد و با اجرای طرح‌های عمرانی، برق، مسکن و خدمات و … درآمدهای خود را در این زمینه افزایش دهد. ترکیه در دوره عثمانی حضور گسترده‌ای در شمال آفریقا داشته است؛ لذا امیدوار است بتوانند بار دیگر حضور فرهنگی، سیاسی و امنیتی خود را در منطقه همانند گذشته داشته باشند. همچنین نوعی گرایش در دولت ترکیه موجب شده است تا نوعی عثمانی گرایی مدنظر باشد و تلاش شود تا رابطه خوبی با همه کشورهایی که زمانی جزو امپراتوری عثمانی بوده است داشته باشند. مسئله دیگر این است در دولت حزب عدالت و توسعه در ترکیه، اردوغان رابطه خوبی با دیگر شعبات اخوان در سراسر جهان به‌ویژه آفریقا داشته است. هرچند کشورهایی که دارای حزبی اخوانی هستند بسیار محدود هستند، اما ترکیه تلاش کرده از طریق افرادی با گرایش اخوانی که خانواده اخوان تلقی می‌شوند در آفریقا حضور داشته باشد. در این حال با آغاز جریان بیداری در کشورهای شمال آفریقا گروه اخوان در مصر، لیبی، تونس و … وارد صحنه شد. دراین‌بین هرچند ترکیه قبل از بیداری اسلامی در این منطقه حضور پیدا کردند، اما ترکیه از سال ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۵ در جریان تحولات بیداری اسلامی در شمال آفریقا در مصر رابطه خود را با حضور آقای مرسی گسترش داد و در لیبی به‌گونه‌ای جدید حضور اقتصادی خود را توسعه داد. در تونس نیز از طریق حزب آقای الغنوشی فعالیت‌های خود را تسریع کرد، اما با بلافاصله با کودتا در مصر و کاهش جایگاه گروه‌های اخوانی در شمال آفریقا (موقعیتی را که تصور می‌کرد از طریق مختلف اخوان در شمال آفریقا به دست آورده است) از دست داد. حتی حساسیت‌ها و تضادها نسبت به موقعیت ترکیه در این منطقه افزایش پیدا کرد. چراکه این گمان را ایجاد کرد که حضور ترکیه می‌تواند به روی کار آمدن مجدد اخوان المسلمین کمک کند. حال‌آنکه ترکیه قبل از آن سعی می‌کرد تحت رویکرد همکاری ترکیه با آفریقا سران آفریقایی را به ترکیه دعوت کند، طرح‌های اقتصادی مختلفی را به‌خصوص در کشوری نفت‌خیز آفریقا و با درآمدهای بالای نفت اجرا کند یا برای پیشبرد سیاست‌های کسب محبوبیت در کشورهای فقیر و دچار قحطی و کمک‌رسانی کرده و یا قدرت نرم و موقعیت خود را در شرق و شمال آفریقا را افزایش دهد.
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: از نگاه ترکیه اولویت‌بندی حضور در کدام کشورهای اسلامی بیشتر مدنظر است؟
کشورهای آفریقایی را باید به دودسته کشورهای مسلمان و کشورهای غیرمسلمان تقسیم کرد. مسلماً ترکیه در زمان اردوغان که گرایش‌های اسلامی و همچنین نگاه اسلامی به کشوری منطقه زیاد مدنظر بود تعلقاتی را برای گسترش حضور خود در کشورهای اسلامی آفریقا بیشتر دارد. بااین‌حال این کشورها نیز به دودسته تقسیم می‌شود کشوری که دارای درآمد خوبی بوده و قابلیت برای پرداخت هزینه‌های مربوط به صدور کالا و خدمات مهندسی و … هستند و کشورهای دیگر.
در حال حاضر شرایط اخیر ترکیه با وضعیت مشکلات اقتصادی کنونی خود خیلی علاقه‌مند نیست با کشورهای فقیر اسلامی منطقه کار کند. توجه ترکیه بیشتر سرمایه‌گذاری در کشورهای دارای ثبات و توان اقتصادی است. همچنین در حال حاضر ترکیه به افزایش حضور اقتصادی پیگیری اکتفا نکرده است باوجود نیاز به صادرات و ارزی و صادرات کالا و خدمات به کشورهای منطقه، همواره تلاش می‌کند روابط فرهنگی و … با کشورهای اسلامی داشته باشد و همچنان ابتکار عمل را در اجرای طرح‌ها و به اجرا در منطقه اقتصادی در این کشور را در دست داشته باشد.
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: برتری‌های رویکرد خارجی ترکیه نسبت به ایران و همچنین عربستان در قاره آفریقا چیست؟
برتری‌های ترکیه بیشتر به اجرای طرح‌های اقتصادی و به‌کارگیری بخش خصوصی در کشورهای قاره آفریقاست. بخش خصوصی ترکیه به دلیل تجارب گسترده در کشورهای بدون نفت تجربه زیادی دارد؛ اما ایران و عربستان فاقد بخش خصوصی فعال و پیشرو در خارج کشور در آفریقا هستند. همچنین انگیزه و تمایل بسیاری برای دستگاه سیاست خارجی ایران و عربستان برای فعالیت‌های آفریقا وجود ندارد. به‌ویژه عربستان در حوزه آموزش وهابی گری و ایجاد مدارس و.. تلاش کرده است. قبلاً ایران به آفریقا نگاهی اقتصادی نداشت و اقتصاد در حوزه سیاست‌های ایران جایگاه بسیار ضعیفی داشت. حال‌آنکه انگیزه‌های اقتصاد در آفریقا در رأس فعالیت‌ها ترکیه قرار دارد و در این عرصه بسیار کوشش کرده است. یکی از ویژگی‌های ترکیه پیگیری بخش سیاست خارجی و دیپلماسی ترکیه در مورد گسترش روابط اقتصادی است، اما در وزارت خارجه ایران تمایل به فعالیت و پیگیری موفقیت چندانی نداشته است و بسیار ضعیف عمل کرده است.
مرکز بین‌المللی مطالعات صلح: آینده حضور ترکیه در قاره آفریقا چگونه می‌بینید؟
باید توجه داشت که در بررسی جایگاه ترکیه در سطح بین‌الملل جزو اعضای ناتو است و جزو کشورهای غیر متعهد نیست. از طرف دیگر نیز بعضی از کشورهایی که ضدآمریکایی و در چهارچوب شرقی به جهان نگاه می‌کردند به ترکیه به‌عنوان دوست و کشور جهان‌سومی نگاه نمی‌کند. اما کشورهای آفریقایی که دوست غرب بوده‌اند نگاه خوبی به ترکیه داشته‌اند لذا همگرایی بیشتری را با ترکیه منطقه دارند. گذشته از این
تلاش برای زنده کردن دوران عثمانی در قاره آفریقا، وجود گروه اخوان در کشورهای اسلامی بسترهای لازمی را برای حضور اقتصادی و زیربنایی ترکیه فراهم کرده است. در همین راستا در آینده زیربنا و بسترها لازمی برای حضور در آفریقا وجود دارد. این در حالی است که رقابت بسیار زیادی با ترکیه در آفریقا وجود دارد و کشور صنعتی و نیمه‌صنعتی بسیاری به آفریقا آمده‌اند. در این میان ترکیه می‌تواند با بازارهای بکر، مواد و کالای خوب و متغیر اسلامی و عدم سابقه استعماری از بسیاری از رقبای خود در آفریقا جلوتر باشد.
