آینده بحران قفقاز جنوبی

By ipsc

دی 19, 1402

اشتراک

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلحIPSC-

قفقاز جنوبی به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی و منابع طبیعی، در چند سال اخیرمنجر به بی‌ثباتی منطقه ای در عرصه سیاسی و جنگ قدرت شده است. جنگ دوم قره باغ به طور قابل توجهی وضعیت ژئوپلیتیک منطقه را تغییر داده است.به دلیل متفاوت بودن منافع ملی، امنیتی یا سیاست خارجی، توصیف قفقاز جنوبی به عنوان یک منطقه سیاسی همگن، بیش از یک اصطلاح جغرافیایی دشوار است.اگر چه در بحران ژئوپلیتیک کنونی، هر سه کشور قفقاز جنوبی (ارمنستان، آذربایجان و گرجستان )در ایجاد همزیستی مسالمت‌آمیز و ایجاد پیشینه‌های اعتماد و کمک متقابل در راستای صلح، توسعه و رفاه ، منافع مشترک دارند. اما قفقاز جنوبی در میان تغییرات ژئوپلیتیکی قرار گرفته ،و در محاسبات این تغییر ژئوپلیتیکی در تاریخ اخیر قفقاز، بحران و چالش هایی هم برای کشورهای منطقه و هم برای کشورهای اطراف به همراه داشته است.با توجه به این تغییرات ژئوپلیتیکی مهمترین سؤالی که در پیش روی این بحران قرار دارد این است: آیا صلح پایدار در قفقاز جنوبی امکان پذیر است؟ بازیگران بالقوه ای که می توانند در حل این بحران کمک کند چه کسانی خواهند بود؟ و سازوکارهای همکاری منطقه ای چگونه تامین خواهد شد؟

-چگونگی تغییر ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی

در قفقاز جنوبی، نظم قدیمی در اواخر سال 2020، با جنگ دوم قره باغ، و در سال2022 به شکل عمده ای تغییر کرد. آذربایجان با حمایت غیرمستقیم ترکیه بر نیروهای ارمنی در قره باغ غلبه کرد و بیشتر مناطق مورد مناقشه را پس گرفت.ارمنستان متحمل یک شکست استراتژیک شد. این تنش‌های اساسی در سراسر قفقاز جنوبی تشدید ،شد. (1)

از طرفی ،دولت آذربایجان با تهاجم خود علیه قره باغ کوهستانی را به عنوان پاسخی به ” تحریک ها ” توجیه کرد. اما با توجه به آمادگی آذربایجان، به نظر می رسد که این حمله برنامه ریزی شده بود. برای باکو، حمله روسیه به اوکراین یک فرصت بود. و همچنین حمایت ترکیه از آذربایجان و بی توجهی اروپا، فرصتی را برای آذربایجان ایجاد کرد تا دوباره کنترل قره باغ را به دست گیرد.(2)

در حمله نظامی باکو به قره باغ استفاده از زور ، به جای اتکاء به کانال های دیپلماتیک و سیاسی بود. این انتخاب استراتژیک نشان دهنده انحراف قابل توجهی از روش های سنتی حل تعارض است. محاصره طولانی‌مدت کریدور لاچین توسط آذربایجان منجر به یک بحران انسانی شد. و در نگاهی دیگر می توان آن را یک شبح پاکسازی قومی را برای جمعیت ارمنی در منطقه دانست.(3)این امر منجر به مهاجرت دسته جمعی و یک واقعیت ژئوپلیتیکی جدید شد و فاجعه انسانی را که از قبل ادامه داشت، عمیق تر کرد.(4)آذربایجان با این حمله نشان داد،که چگونه نیروی نظامی در منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی بیش از حرف و حدیث دستاورد دارد. (5)

جهان در سال 2024با سقوط قره باغ با آخرین فصل مناقشه ارمنستان و آذربایجان روبرو نیست. بلکه قفقاز جنوبی به عنوان صحنه دیگری از درگیری جهانی جاری ظاهر شده است. شرایط ژئوپلیتیک بین‌المللی با تداوم رویارویی نظامی شرق و غرب در اوکراین، اجازه ثبات در قفقاز جنوبی را نمی‌دهد. آذربایجان با انتخاب راه حل نظامی برای مشکل قره باغ، انبوهی از قدرت های بزرگ و منطقه ای را به قفقاز جنوبی معرفی کرده است.(6)

-نقش بازیگران منطقه ای و فرا منطقه ای در بحران قفقاز جنوبی

امروز مرزهای بین سه کشور ارمنستان، آذربایجان و گرجستان و شرق مدیترانه و خاورمیانه در حال تغییر است. رویکرد سیاست خارجی اردوغان پس از انتخاب مجدد در قفقاز جنوبی، استراتژی های چند وجهی ترکیه را در بر می گیرد. در حالی که ترکیه در چشم انداز پیچیده ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی حرکت می کند، سیاست در حال تحول آن نشانه تعامل فعال و پویا با این منطقه است. این رویکرد نه تنها نفوذ منطقه‌ای ترکیه را افزایش می‌دهد، بلکه بر جاه‌طلبی آن برای ایفای نقش گسترده‌تر در صحنه جهانی، با استفاده از فرصت‌های ارائه شده با تغییر پویایی بین‌المللی تأکید می‌کند. اتحادها و مشارکت های در حال تحول منطقه احتمالاً مسیر آینده قفقاز جنوبی و جایگاه آن را در عرصه گسترده تر روابط بین الملل شکل خواهد داد.

این موضع پویا در سیاست خارجی همچنین بر اهمیت قفقاز جنوبی در گسترش نفوذ ترکیه به آسیای مرکزی تأکید می کند. در سال های اخیر، اهمیت روزافزون این منطقه نه تنها برای ترکیه بلکه برای اروپا نیز مورد توجه قرار گرفته است. آسیای مرکزی که در تقاطع قاره ها قرار دارد، به عنوان مرکز پتانسیل اقتصادی، اهمیت استراتژیک و تبادل فرهنگی ظاهر شده است. ترکیه با پیوندهای تاریخی و میراث مشترک ترکی، ارزش تقویت روابط خود با کشورهای آسیای مرکزی را می شناسد. در این تلاش، قفقاز جنوبی به‌عنوان راهروی حیاتی عمل می‌کند که ترکیه را به قلب آسیای مرکزی متصل می‌کند و شکاف‌های فیزیکی و لجستیکی را که ممکن است مانع روابط نزدیک‌تر شود، پر می‌کند. در نتیجه، قفقاز جنوبی نقشی محوری در تلاش‌های ترکیه برای تقویت ارتباطات عمیق‌تر دیپلماتیک، اقتصادی و فرهنگی با آسیای مرکزی بر عهده می‌گیرد که در نهایت از طریق ترویج همکاری‌های منطقه‌ای و تنوع بخشیدن به مشارکت‌ها به نفع ترکیه و اروپا خواهد بود.(7)

چالش ها عمیق هستند. منطقه قفقاز جنوبی برای تضمین ثبات درازمدت خود و دستیابی به جهت گیری غرب گرایانه نیازمند فشار آشکار غرب است. اما هیچ راه حل پایداری در این فضا ممکن نخواهد بود تا زمانی که جنگ در اوکراین پایان یابد که منافع خود اوکراین و غرب را برآورده کند. روسیه ضامن آتش بس بود که بر اساس آن نیروهای نظامی این کشور قرار است تا سال 2025 در قره باغ باقی بمانند. آتش بس کنونی باکو را راضی نمی کند، که از جمله خواستار ایجاد یک کریدور فراسرزمینی از طریق جنوب ارمنستان است و مرز دولتی فعلی با ارمنستان را زیر سوال می برد که نشان دهنده آمادگی برای تحمیل راه حل نظامی برای مناقشه است. (8)

شکست‌های نظامی روسیه در اوکراین و چالش‌های اقتصادی داخلی آن، نفوذ روسیه بر قفقاز جنوبی به سطوح پایین تاریخی کاهش یافته است. قابل ذکر است که کرملین از اواسط 2020 هیچ گونه پیشرفت عمده ای بین ارمنستان و آذربایجان نمی خواست. مسکو شاهد فرسایش تدریجی استحکامات منطقه‌ای خود بوده است، با پروژه دیرینه‌اش، “کارت قره باغ” که با بازگشت منطقه به کنترل باکو ناپدید شد. روسیه مجبور به خروج تدریجی ماموریت حافظ صلح خود از این منطقه شده است که نشان دهنده پایان یک پروژه دویست ساله است.این امر همزمان با افزایش نفوذ سایر بازیگران خارجی در منطقه به ویژه ترکیه و قدرت های غربی بوده است. بسیاری از ناظران به دلیل این تغییر قدرت، تشدید تنش نظامی در منطقه را پیش بینی کرده اند. (9)
در حالی که روسیه و ترکیه به دنبال نفوذ در قفقاز هستند، کشورهای دیگر نیز بر نفوذ خود تاکید می کنند.اگرچه چین از نظر جغرافیایی دور است، اما فرصت های مختلفی را دنبال کرده است و به پروژه های زیرساختی در سراسر قفقاز جنوبی، خلیج فارس و مدیترانه چشم دوخته است.شرکت‌های چینی به پروژه‌های زیربنایی در سواحل گرجستان و آذربایجان و ساخت جاده‌ها و راه‌آهن منطقه‌ای در هر سه کشور قفقاز جنوبی علاقه نشان داده‌اند . (10)

در سپتامبر 2023، کرملین نتوانست مانع بازگرداندن کامل کنترل آذربایجان بر منطقه قره باغ شود. برخی گمانه زنی می کنند که مسکو برای حفظ روابط مثبت خود با آذربایجان و دوستش ترکیه از مداخله خودداری کرد. نقش محوری آذربایجان در کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) به عنوان یک عامل بازدارنده بیشتر در برابر موضع گیری روسیه در برابر آذربایجان تلقی می شد. (11)
هنگامی که اهمیت قفقاز جنوبی برای اروپا تحلیل می شود، وجود منابع انرژی قفقاز جنوبی و همسایه آن آسیای مرکزی توجه را به خود جلب می کند. با شروع جنگ روسیه و اوکراین، اروپا با بحران انرژی مواجه شد. اهمیت قفقاز جنوبی از نظر منابع و لجستیک افزایش یافته است تا جایگزین انرژی وارداتی از روسیه شود.(12) با شروع جنگ روسیه و اوکراین، کشورهای اروپایی به همراه آمریکا می خواهند نقش فعالی در قفقاز جنوبی داشته باشند تا روسیه را از جنوب محاصره کنند. اگر بتوانند نفوذ روسیه را در قفقاز جنوبی بشکنند، می توانند در شکافی که در منطقه پدید می آید، یک منطقه مانور مناسب برای منافع خود ایجاد کنند. در این زمینه، گرجستان به کشوری با اهمیت استراتژیک برای اروپا تبدیل شده است. (13)

-آینده بحران قفقاز جنوبی

فضای امنیتی تازه تاسیس مزایا و معایبی را برای سه قدرت منطقه‌ای و سه کشور منطقه‌ای که در «صفحه شطرنج» ژئوپلیتیکی و امنیتی در قفقاز جنوبی قرار دارند آشکار می‌کند. علیرغم اختلافات موجود، روسیه، ترکیه و ایران مشتاقانه در مورد احتمالات بازگشایی گسترده، چند لایه و چند بعدی منطقه با پیش بینی منافع اقتصادی عظیم بحث می کنند.(14)

برای ارمنستان، آذربایجان و گرجستان، تهاجم روسیه به اوکراین مستلزم خطرات امنیتی (جدید) برای منطقه ای است که پس از جنگ دوم قره باغ کوهستانی از قبل زیر بار محیط امنیتی قرار گرفته است. برای ارمنستان، نیروهای حافظ صلح روسیه می توانند بر دولت و افکار عمومی ارمنستان در راستای منافع روسیه تأثیر بگذارند. برای آذربایجان، انتظار کاهش تساهل از جانب روسیه برای نقش ژئواستراتژیک آذربایجان (همراه با ترکیه) در رابطه با استراتژی/سیاست‌های انرژی پیش بینی می شود.

گرجستان ممکن است وضعیت وخیم‌تری را در مناطق جداشده آبخازیا و اوستیای جنوبی ،با تلاش‌های روسیه برای ایجاد قدرت از طریق این درگیری تجربه کند.همچنین اگر قلمرو اوکراین به دلیل جنگ تغییر کند، این امر به طور بالقوه پیامدهای شدیدی برای کشورهای قفقاز جنوبی خواهد داشت.(15)

کنترل موثر این فرآیندهای منطقه ای چالشی مهم برای همه طرف های درگیر است. و اگر غرب بخواهد نفوذ خود را در آنجا بازسازی کند، نیاز به بازنگری جدی در واشنگتن و پایتخت های اروپایی دارد. از دیدگاه تحلیل گران، استراتژی جدید غرب در قبال قفقاز جنوبی باید حداقل شامل سه عنصر کلیدی باشد از آن جایی که جنگ در سراسر دریای سیاه شرایط را در سرتاسر قفقاز جنوبی شکل می‌دهد، بنابراین هرگونه موفقیت مسکو (از جمله توقف درگیری در اوکراین) وضعیت را مشکل‌سازتر می‌کند.

مولفه دوم به روز رسانی استراتژی غرب باید هماهنگی عمیق تر سیاست های آمریکا، اتحادیه اروپا و کشورهای عضو در قبال مناقشه ارمنستان و آذربایجان و گرجستان باشد.

سومین عنصر ضروری برای موفقیت سیاست غرب در قفقاز جنوبی، نیاز به گسترش پایگاه شریک است. نه آمریکا و نه اتحادیه اروپا و ناتو امروز آمادگی تحمیل و تضمین راه حل های خود را برای منطقه به صورت یکجانبه ندارند. این امر نه تنها به دلیل نگرانی های تا حدی مشروع کشورهای منطقه، بلکه به دلیل مخالفت روسیه و ترکیه غیرممکن است. در این زمینه، بازگشت غرب به گفت‌وگو با ترکیه در مورد مسائل قفقاز جنوبی منطقی به نظر می‌رسد .(16)

موضوع مهم دیگر در این زمینه این است که آیا اتحادیه اروپا پتانسیل میانجیگری در مناقشه آذربایجان و ارمنستان را دارد یا خیر. همانطور که بدیهی است، از بازیگری که میانجی حل تعارض خواهد بود انتظار می رود که با طرفین یکسان رفتار کند و بی طرفی داشته باشد که با در نظر گرفتن منافع دو طرف مشکل را حل کند. (17)با حملات اخیر که منجر به اعلام نابودی منطقه شد، این درگیری تاثیری ماندگار بر مهاجرت کمک‌های غیرنظامی و ارمنی به قره باغ کوهستانی گذاشته است. چندین تلاش برای برگزاری مذاکرات صلح سه جانبه برای کاهش تنش در منطقه صورت گرفته است. حمایت روسیه و ترکیه در دو طرف مناقشه قره باغ کوهستانی قرار دارد. با وجود اینکه هر دو کشور خواهان نفوذ بر مناطق ارمنستان، آذربایجان و گرجستان هستند ، در حال حاضر نمی‌خواهند در مناقشه قره باغ کوهستانی مداخله کنند. در مورد ایالات متحده، کشوری که اغلب خود را درگیر امور بین‌المللی می‌کند، در این مناقشه نیز غیرفعال مانده است.مناقشه قره باغ کوهستانی نشان دهنده یک زخم تاریخی طولانی است که به اندازه کافی آشتی داده نشده است.(18)

در کوتاه مدت، خطر تشدید تنش نظامی بزرگ کم است. آذربایجان مشغول سازماندهی انتخابات زودهنگام ریاست جمهوری در فوریه 2024 است، اگرچه هیچ تعلیقی وجود ندارد و الهام علی اف به راحتی پنجمین دوره ریاست جمهوری خود را به دست خواهد آورد ، اما این کشور جذب سیاست داخلی خواهد شد. آذربایجان همچنین میزبان اجلاس آب و هوای بعدی، COP29 ، خواهد بود که مشاهیر بین المللی را به باکو می آورد و بنابراین بعید است که آذربایجان تا آن زمان عملیات نظامی بزرگی را آغاز کند. ارمنستان نیز در موقعیتی نیست که از طریق ابزار نظامی خسارات سه سال اخیر خود را معکوس کند. این بیشتر به این دلیل است که ارمنستان پس از از دست دادن بسیاری از تجهیزات نظامی خود در جنگ 2020، امکانات نظامی را در اختیار ندارد.(19) از طرفی دیگر ارامنه به طور دسته جمعی قره باغ را ترک می کنند .مشخص نیست که این هجوم پناهندگان چه تأثیری بر وضعیت داخلی ارمنستان خواهد داشت.(20)

یکی دیگر از ابعاد مهمی که باید مورد توجه قرار گیرد، مسیرهای متفاوت سیاست خارجی سه کشور قفقاز جنوبی است – این امر به احتمال زیاد مانع از تشکیل یک پلت فرم امنیتی مشترک در منطقه خواهد شد. پلتفرم امنیتی جدید به عنوان 3+3 شناخته می شود و علیرغم افکار واهی آنکارا و مسکو، بعید است که به طور کامل محقق شود. این بخش چندین عامل کلیدی را بررسی کرده است که مانع اجرای موفقیت آمیز یک مجموعه امنیتی منطقه ای در قفقاز جنوبی می شود. همه کشورهای قفقاز علاقه مند و مشتاق روابط اقتصادی نزدیکتر و پیشبرد تجارت هستند، اما موضوع یکپارچگی عمیق تر هنوز باید حل شود. روابط بین آنکارا و کرملین اوضاع منطقه را پیچیده تر می کند. از یک سو، ترکیه فدراسیون روسیه را به عنوان یک متحد موقعیتی می بیند. اما هر دو کشور جاه‌طلبی‌های مشخصی در همسایگی خود دارند و خطر درگیری با یکدیگر را، چه در خاورمیانه، چه در آسیای مرکزی و چه در قفقاز، دائمی می‌دانند.این تضاد منافع بین بازیگران، تحقق یک مجموعه امنیتی منطقه ای را تقریبا غیرممکن می کند. (21)

Refrences

1.https://www.mei.edu/publications/mastering-growing-crisis-south-caucasus-role-west-and-turkey

2.https://ecfr.eu/article/the-war-of-opportunity-how-azerbaijans-offensive-against-nagorno-karabakh-is-shifting-the-geopolitics-of-the-south-caucasus/

3.https://www.specialeurasia.com/2023/09/21/russia-caucasus-strategy/

4.https://kvinnatillkvinna.org/2023/10/02/the-nagorno-karabakh-crisis-far-from-the-end/

5.https://carnegieendowment.org/politika/90655