هادی زرگری
مرکز بینالمللی مطالعات صلح – IPSC
بیان رخداد:
در این نوشتار با تشریح وضعیت بحران در سوریه به انگیزههای هر یک از بازیگران دخیل در بحران در پذیرش آتش بس پرداخته میشود و پس از آن با توجه به نقض آتش بس، با تشریح علل این امر و زمینههای آن بیان خواهد شد که تحت چه شرایطی آتش بس تداوم خواهد یافت. همچنان که با مشاهده تحولات چند هفته اخیر سوریه مشاهده می کنیم خشونت و درگیری ها بین گروه های مخالفین و دولت این کشور تداوم داشته و در کنار ناآرامی های داخلی، تقابل و تنش نظامی سوریه با ترکیه و آغاز بیثباتی های سیاسی در لبنان در پی ترور یکی از مقام های امنیتی در این کشور و متهم شدن سوریه به دست داشتن در این ترور نه تنها بر پیچیدگی بحران در سوریه افزوده است بلکه این نگرانی را بطور جدی تر دامن زده است که ممکن است دامنه بحران در سوریه به عرصه منطقهای نیز کشیده شود.
در این راستا با انتصاب اخضر ابراهیمی به عنوان فرستاده جدید سازمان ملل و اتحادیه عرب و مذاکرات او با مقامات و رهبران طرفین منازعه در سوریه و دیدارهای او از کشورهای مهم منطقه، ابراهیمی با حمایت سازمان ملل و همکاری همه بازیگران داخلی و خارجی دخیل در بحران توانسته است آتش بس چهار روزه را همزمان با تعطیلات عید قربان در سوریه اجرا نماید که دستاورد مهمی برای او و همه بازیگران درگیر در بحران به عنوان مقدمه ای برای کاهش خشونت ها در سوریه می باشد. اما در این میان با توجه به وقوع موارد متعدد نقض آتش بس از سوی طرفین منازعه، این نوشتار با ارائه تحلیلی از انگیزههای همه بازیگران داخلی و خارجی درگیر در بحران در پذیرش آتش بس به علل و عوامل دخیل در نقض آن نیز میپردازد.
واژگان کلیدی: سوریه، آتش بس، مخالفان دولت سوریه، بازیگران خارجی، اخضر ابراهیمی
تحلیل رخداد:
پس از گذشت بیش از 19 ماه از آغاز بحران در سوریه،که با بیش از 20 هزار کشته به یکی از پر تلفات ترین بحران ها در تحولات منطقه در چند سال اخیر تبدیل شده است، سرانجام هفته گذشته اخباری مبنی بر اعلام رضایت طرفین و بازیگران منازعه با اجرای آتش بس موقت منتشر شد. در واقع در حالی که کوفی عنان فرستاده سابق سازمان ملل به دلایل متعدد داخلی(در سوریه) و نقش منفی بازیگران خارجی نتوانست موفقیتی در اجرای طرح شش مادهای صلح خود برای توقف درگیریها و اجرای آتش بس کسب نماید، جانشین او یعنی اخضر ابراهیمی به عنوان فرستاده ویژه سازمان ملل و اتحادیه عرب در امور سوریه در ابتدای ماموریت خود اعلام نمود که با دیدی واقع گرایانه و با در نظر گرفتن همه ابعاد داخلی و خارجی بحران در سوریه در ابتدا در پی گفتگو و مذاکره با همه طرفین منازعه و همچنین کشورها یا بازیگران تاثیرگذار و دارای نفوذ در سوریه است و برنامه خود را با انجام سفرهای متعدد و گفتگو با شخصیت ها و مقامات متفاوت تعقیب نمود.
در این راستا اخضر ابراهیمی با هدف کاهش خشونت ها در سوریه در چند هفته گذشته با دو دور سفر و بازدید از سوریه به گفتگو با مقامات دولتی این کشور و همچنین رهبران برخی گروه های مخالف دولت پرداخت و در کنار آن با انجام سفرهایی به کشورهایی مانند ایران، عراق و ترکیه خواستار ایفای نقش مثبت این کشورها برای توقف درگیری ها شد که از جمله آنها میتوان به گفتگوهای سازنده ابراهیمی با رئیس جمهور و وزیر خارجه کشورمان در این میان اشاره داشت. با توجه به این اقدامات و برنامه ها، اخضر ابراهیمی در دیدارها و گفتگوهای هفته گذشته خود و با حمایت جامعه جهانی توانست رضایت دولت سوریه و بیشتر گروههای مخالف دولتی در داخل این کشور را برای اجرای آتش بس چهار روزه همزمان با تعطیلات عید قربان کسب نماید. در این راستا دولت سوریه در جمعه گذشته طی بیانیهای در تلویزیون رسمی توقف همه عملیاتهای نظامی را برای اجرای آتش بس چهار روزه اعلام نمود و در پی آن 300 تن از زندانیان سیاسی را نیز آزاد کرد. در این راستا نیز مخالفین سوریه با آزادی زندانیان سیاسی و در پی گفتگوهای چند روز گذشته موافقت خود با آتش بس را اعلام کردند؛ هر چند برخی گروه های مخالفین مانند گروه سلفی تندرو «انصارالاسلام» آتش بس را نپذیرفته اند.[1]
در تحلیل علل و انگیزههای بازیگران دخیل در بحران سوریه هر چند باید به تلاشها و اقدامات ابراهیمی با هماهنگی سازمان ملل در کسب رضایت برای اجرای آتش بس توجه داشت ولی مهمتر از آن شرایط بحران در سوریه پس از گذشت 19 ماه و منافع و وضعیت طرفین و بازیگران منازعه است که آنها را در پذیرش یا حمایت از آن ترغیب کرده است، هر چند هنوز برخی بازیگران داخلی یا خارجی مانند عربستان موافقت عملی خود با آتش بس را اعلام نکرده یا آن را در راستای منافع خود نمیدانند. در اینجا برای درک بهتر انگیزههای بازیگران از پذیرش منازعه آنها را به دو دسته کلی بازیگران داخلی و خارجی تقسیم می کنیم.
مهمترین بازیگر در تحولات سوریه بدون شک دولت کنونی این کشور است که عملکرد آن در میزان خشونتها با کاهش بحران بسیار نقش آفرین است. به همین دلیل در شرایطی که دولت سوریه موافقت خود را با اجرای آتش بس اعلام نمود امیدها برای آن افزایش یافت. اما در کنار این امر دولت سوریه به دلایلی مانند کاهش فشارهای خارجی، کسب مشروعیت داخلی و ایجاد ثبات نسبی در کشور با آتش بس موافقت نموده است. در این میان گروه های مخالفین نیز به دلایلی مانند فشار و اجماع بین المللی برای اجرای آتش بس، موافقت ضمنی برخی حامیان آنها مانند ترکیه و آمریکا با آتش بس، کسب فرصت برای تقویت قوا و امکان ایجاد فضایی برای مذاکره واقعی با دولت از سوی برخی گروههای میانهروتر آتش بس را پذیرفته اند.[2]
اما در تحلیل رفتار بازیگران خارجی در حمایت یا پذیرش آتش بس در سوریه میتوان بیان داشت که کشورهایی مانند روسیه، چین و ایران بطور کلی خواستار ایجاد ثبات در سوریه هستند و امریکا نیز بدلیل نزدیکی انتخابات ریاست جمهوری برنامهای برای اقدام جدیتر در سوریه ندارد و موافقت خود را با برنامههای سازمان ملل اعلام نموده است. اما بازیگران منطقهای دیگر مانند ترکیه بدلیل نارضایتی داخلی از دخالت در سوریه و افزایش بیثباتی و هزینههای ملی در درگیری مرزی با سوریه منافع خود را در ایجاد ثبات نسبی و کوتاه مدت در سوریه دیده است و بعد از دیدار ابراهیمی از ترکیه، پشتیبانی خود را از او با شرایطی اعلام کردند. اما آنچه اهمیت دیگری در رفتار بازیگران خارجی یافته است نحوه عملکرد و منافع کشوری مانند عربستان است که با تحریک برخی گروههای تندرو مخالفین که آتش بس را نیز نپذیرفته اند، با تحریک آنها باعث نقض آتش بس شده است. [3]
همچنان که بیان شد در آغاز گفتگوها و آغاز اجرای آتش بس همه گروههای مخالف سوری با اجرای آن موافقت نکردند و برخی گروههای تندرو مانند انصار الاسلام و یا برخی گروههای مخالفین مقیم خارج در سوریه با هرگونه توافقی با دولت سوریه یا طرف میانجی مخالفت کردهاند. در این میان برخی کشورهای منطقه مانند عربستان که بطور کلی در پی گسترش بیثباتی در سوریه هستند به دلایلی مانند رقابت منطقهای با ایران و تلاش برای نفوذ در سوریه با تسلیح گروههای سلفی همراه خود در پی نقض آتش بس در سوریه با تحریک گروههای تندرو در سوریه بودهاند چرا که آتش بس در سوریه را در راستای منافع خود نمی داند.[4]
در این میان با توجه به انگیزههای بازیگران دخیل در بحران و عدم اجماع لازم بین همه بازیگران برای آتش بس اقدامات خشونتآمیز در شهرهای مختلف سوریه به خصوص در دمشق و حلب ادامه داشت به نحوی که از روز جمعه و با وجود آغاز آتشبس به دلیل فعالیتهای برخی گروههای مخالف دولت سوریه که عمدتا به وسیله عناصر خارجی و کشورهای منطقه تحریک شدهاند چندین بار شاهد نقض آتش بس بوده ایم. این امر به نحوی بوده است که فرمانده ارتش سوریه طی بیانیهای اعلام کرده است که در صورت بروز خشونت از سوی مخالفین ارتش این حق را خواهد داشت که اقدامات نظامی خود برای سرکوب مخالفین را از سرگیرد که طی این برخوردها در طول سه روز از اجرای آتش بس موقت حدود 40 تن در نتیجه درگیری ها بین طرفین بحران کشته شده اند.[5]
دورنمای رخداد:
اجرای موفقیتآمیز آتشبس در سوریه هر چند بطور موقت میتواند مزایای زیادی برای حل اختلافات و یا کاهش خشونتها در این کشور داشته باشد اما لازمه این امر قبل از هر چیز ایجاد اجماع و کسب رضایت همه طرفین داخلی و خارجی در این راستا میباشد؛ امری که به دلیل پیچیدگی وضعیت سوریه و نقش آفرینی بازیگران خارجی و عدم همسویی منافع حیاتی آنها در این بحران به آسانی کسب نخواهد شد. اما میتوان بیان داشت که اجرای آتشبس در چند روز اخیر توانست تا حدودی از میزان خشونت ها بکاهد.
با توجه به موافقت دولت سوریه و گروههای اصلی مخالفین آن با اجرای آتشبس میتوان بیان داشت که هر چند اجرای آتشبس تا حدودی توانسته است از میزان خشونتها بکاهد اما تا زمانی که نتوان موافقت گروههای غیر پاسخگو و تندرو در این کشور و همچنین همه بازیگران منطقهای را برای اجرای آتش بس کسب نمود نباید انتظار داشت که این امر بطور کامل در سوریه محقق شود. در واقع مشکل اصلی اخضر ابراهیمی در اجرای کامل آتشبس موقت در سوریه، دولت بشار اسد و یا گروههای اصلی مخالفین در این کشور نمی باشند، بلکه این کشورهای مخالف دولت کنونی سوریه مانند عربستان به عنوان حامی اصلی مخالفین مسلح و گروههای غیرپاسخگو و شورشیان مسلح خارجی در این کشور هستند که به دلایلی مانند رفتار نامناسب دولت سوریه و البته منافع برخی کشورهای خاص در پی بیثباتی در سوریه و گسترش خشونت در این کشور هستند. این سخن را میتوان با توجه انگیزه ها و مواضع بازیگران داخلی سوریه و بازیگران منطقهای و خارجی تاثیرگذار در این بحران تایید نمود. همچنان که بیان شد دولت سوریه و گروههای مخالف اصلی آن در داخل سوریه و همچنین کشورهای مانند روسیه، آمریکا (هرچند بطور موقت)، چین، ایران و ترکیه هر کدام منافع و اهداف خاصی را با اجرای آتش بس تعقیب میکنند و هر یک از این بازیگران در سطوح متفاوتی با اجرای آتش بس میزانی از منافع را هر چند بطور کوتاه مدت کسب خواهند کرد اما منافع حیاتی برخی گروه های تندرو مخالف دولت سوریه و کشوری مانند عربستان در بی ثباتی در سوریه، سقوط دولت بشار اسد و روی کار آمدن گروه های سلفی قرار دارد؛ امری که در مقابل اجرای آتش بس و رسیدن به توافقی برای صلح قرار دارد و همچنان تحولات که چند روز نشان داده است موانع زیادی را برای عدم موفقیت طرح اجرای آتش بس ایجاد خواهند کرد.
[1] – Xinhua news agency, www.news.xinhuanet.com/english/world/2012/10/27
[2] -Kaveh Afrasiabi, October peace surprise in Syria, www.atimes.com/middleeast.html
[3] – Kaveh Afrasiabi, Ibid
[4] – In Syria, cease- fire for holiday fall apart, www.nytimes.com/2012/10/28/world/middleeast , 27 oct. 2012
[5] -www.news/xinhuanet/English/world/20123/10/28