فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
بر اساس گزارش سالانه دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد، با وجود ممنوعیت مواد مخدر توسط رژیم حاکم طالبان، کشت تریاک در افغانستان در سال 2022 به 32 درصد افزایش یافته است. رژیم طالبان این یافته ها را ، یک کمپین فشار بین المللی “با انگیزه سیاسی”می داند.(1) افغانستان بزرگترین تولید کننده تریاک در جهان و منبع اصلی هروئین در اروپا و آسیا است. با وجود میلیاردها دلار هزینه شده توسط آمریکا برای متوقف کردن کشت خشخاش، تولید طی 20 سال گذشته افزایش یافته است.(2) اما این که چه چیزی باعث اقتصاد غیرقانونی خشخاش در افغانستان می‌شود؟و پیامدهای مسیر آن چه تاثیری بر کشورهای منطقه ای دارد؟و در نهایت، چه فضایی برای بهبود در پاسخ به سیاست اقتصاد غیر قانونی وجود دارد؟ مباحثی است که در این مقاله به آن می پردازیم.
– علل به کارگیری اقتصاد غیرقانونی خشخاش
از نظر تاریخی، گفتمان در مورد سیستم اقتصادی افغانستان بین «تمرکز و تقسیم قدرت» در نوسان بوده است. به دلیل افزایش احساس خودمختاری منطقه ای و یک مرکز ضعیف، دولت هرگز کنترلی بر کل کشور ندارد. (3) با این حال، تغییر قدرت در کابل، ژئوپلیتیک تجارت مواد مخدر کشور را تغییر داده است. بازی تریاک افغانستان، بازیکنان و قوانین با آن چه که همین یک سال پیش بود بسیار متفاوت است.
اقتصاد تریاک چیزی در مورد روند دولت سازی در افغانستان به ما می گوید. تا کنون، این روایت عمدتاً آخرالزمانی بوده و بر تأثیرات اقتصاد تریاک بر فساد و ساختن یک دولت در سایه تأکید دارد. اما بحران ها همچنین توانسته، فرآیندهای دگرگونی ایجاد کنند. صنعت تخمین زده شده 1.5 میلیارد دلاری کشت تریاک فرصت هایی را برای دهقانانی فراهم کرده، که به شدت با فقر و توسعه نیافتگی اقتصادی مرتبط هستند. ممنوعیت معیشت صدها هزار افغان تهدیدی جدی برای “سرمایه سیاسی داخلی” گروه تروریستی ایجاد کرد و طالبان را وادار کرد تا در موضع سخت خود تجدید نظر کنند. زیرا افغانستان فاقد منابع لازم برای تنوع بخشیدن و صنعتی سازی مناسب مناطق روستایی است. (4) این که طالبان اقتصاد مواد مخدر را پذیرفته اند جای تعجب نیست. طالبان در آخرین باری که در اواخر قرن به قدرت رسیدند برای مدت کوتاهی تلاش کردند کشت خشخاش را ممنوع کنند، اما با مخالفت گسترده مردمی ، از جمله کشاورزانی که در غیاب اقتصاد کارآمد برای امرار معاش به آن متکی بودند، مواجه شدند. (5)
برای دو دهه، افغانستان به شدت به کمک های خارجی متکی بوده است. اکنون، بسیاری از این کمک ها به حالت تعلیق درآمده یا متوقف شده است. رهبران جهان همچنین ذخایر خارجی افغانستان را مسدود کرده اند، بخش بانکی سقوط کرده است و مقامات فعلی پیشنهاد کمک بین المللی را رد کرده اند. محدودیت‌های دسترسی زنان به کار بیش از یک میلیارد دلار برای این کشور هزینه داشته است.(6) این بحران سیاسی منجر به انقباض اقتصادی قابل توجه در افغانستان، افزایش ناامنی غذایی و محرومیت گسترده شده است.در عین حال، سیاست های محدودکننده دولت موقت طالبان در زمینه تحصیل و کار زنان، چشم انداز رشد افغانستان را کاهش داده است.(7)
از زمان به دست گرفتن قدرت، طالبان ادعا می‌کنند که به کنترل کامل ارضی دست یافته‌اند، امنیت برقرار کرده و «جزایر قدرت نامشروع» را حذف کرده‌اند.هزینه فاجعه‌بار اقتصادی تسلط طالبان، مهم‌ترین تأثیر را بر مردم عادی افغانستان داشته است. بیکاری انبوه، فروپاشی بازار مسکن و افزایش نرخ سوءتغذیه تنها از بسیاری از نشانه های ملموس یک فاجعه اقتصادی است.
در یک سال گذشته، تحریم های فلج کننده علیه رهبران ارشد طالبان، بخش بانکی را فلج کرده و افغانستان را از تعامل با سیستم مالی بین المللی و نهادهای آن باز داشته است. موسسات دولتی غیر نظامی که قبلاً بزرگترین کارفرمای کشور بودند، اکنون قادر به پرداخت حقوق حتی به تعداد پرسنل کاهش یافته باقی مانده نیستند. بدتر از آن، بخش زراعت افغانستان تحت تأثیر خشکسالی و بلایای طبیعی مانند سیل ناگهانی و زلزله ژوئن 2022 قرار گرفته است. (8)در گزارش بانک جهانی آمده است: چشم انداز اقتصادی افغانستان مبهم است.(9) لذا کشت خشخاش منبع درآمدی کلیدی برای بسیاری از کشاورزان فقیر کشور است که از 20 سال جنگ و اشغال، شاهد صلح نسبی بوده است.کشت خشخاش با بازدهی سریع تر و بالاتر از محصولات قانونی مانند گندم، برای کشاورزان جنوب شرق کشور راهی برای بقا در میان یک وضعیت وخیم اقتصادی است.(10)
چند عامل ساختاری شکل اقتصاد خشخاش افغانستان را در این دوره تعیین کرده است: ناامنی، ترتیبات قدرت سیاسی، و فقدان جایگزین های اقتصادی آماده.
خشخاش عمیقاً در بافت اجتماعی-اقتصادی این کشور، و همچنین در ترتیبات سیاسی و روابط قدرت آن، گریزناپذیر است. طالبان در این سال ها توانسته اند سالانه ده ها تا صدها میلیون دلار از اقتصاد خشخاش افغانستان به دست آورند. برآوردهای رده بالای 2020 این رقم را 416 میلیون دلار نشان می دهد. طالبان به دو دلیل به اقتصاد غیر قانونی تریاک روی آورده است:الف) نیاز به تحکیم قدرت سیاسی و پس از گسترش نظامی آن بود که طالبان را به استقبال از اقتصاد مواد مخدر سوق داد. ب) منابع فیزیکی طالبان، بهره‌برداری آن‌ها از تجارت غیرقانونی با کالاهای قانونی بود که بین پاکستان و افغانستان وجود داشت.
صنعت مواد مخدر غیرقانونی مشروعیت طالبان را تقویت کرد زیرا منبع معیشتی قابل اعتمادی برای بخش وسیعی از مردم فراهم می کرد. این معیشت نه تنها نسبتاً پرسود بود، بلکه غالباً تنها منبع معیشت در دسترس مردم در یک اقتصاد ویران شده بود.خود کشاورزان بر حمایت طالبان از اقتصاد غیرقانونی به عنوان منبع حیاتی قدرت سیاسی جنبش تاکید کردند. با این حال، مانند اکثریت قریب به اتفاق گروه‌های شبه‌نظامی، طالبان به سادگی از هر نوع فعالیت اقتصادی در مناطقی که در آن فعالیت می‌کردند، مالیات گرفته است .اقتصادهای غیرقانونی و غیررسمی کشور تنها می توانند بخشی از این خسارات را جبران کنند. طالبان نمی توانند به سادگی اقتصاد خشخاش خود را دو برابر کنند – بازار جهانی از قبل از مواد افیونی، از جمله مواد مصنوعی اشباع شده است.(11)
-پیامدهای منطقه ای
کشت تریاک در افغانستان بر وضعیت امنیت همسایگان و منطقه تاثیر گذاشته است.طالبان با توزیع‌کنندگان محلی و قاچاقچیان منطقه‌ای که در مرزهای تحت نظارت شدید ایران متمرکز شده‌اند، به‌عنوان مناسب‌ترین مسیر برای رساندن تنها تریاک، هروئین و متا به بازارهای پرسود در سراسر اروپا و کانادا همکاری داشتند. وضعیت در حال ظهور پیامدهای جدی برای ایران دارد، که به طور سنتی به عنوان مسیر اصلی ترانزیتی برای تجارت بین‌المللی مواد مخدر از افغانستان عمل می‌کرده است. تهران به طور کلی از استفاده از مواد مخدر به عنوان ابزار دولتی درآمدزایی یا منبع استراتژیک اهرمی علیه غرب خودداری کرده است.
در حالی که ایران اکنون با افزایش فشار بر روی مرزهای خود مواجه است، اما دیگر مهم ترین دروازه بان منطقه ای برای تجارت مواد مخدر افغانستان نیست. این نقش اکنون به دست ترکیه افتاده است. علاقه آنکارا به مواد مخدر در جریان جنگ داخلی سوریه به طور قابل توجهی افزایش یافت. در طول جنگ، ترکیه از مجموعه غیرمتعارف شبه نظامیان در سوریه حمایت کرد، که در طول زمان نیاز به توسعه یک اقتصاد محلی برای تأمین هزینه جنگ خود داشتند. این گروه ها حداقل تا حدی با تشویق و حمایت ترکیه به تجارت غیرقانونی سوخت و مواد مخدر متوسل شدند.
کنترل نزدیک ترکیه بر خطوط عرضه مواد افیونی خروجی افغانستان نیز به این کشور یک مزیت اضافه می‌دهد: این امر به آنکارا یک اهرم استراتژیک فشار می‌دهد که می‌تواند در مواقع تنش و بحران بالا بر رقبای اروپایی اعمال کند، همانطور که در مورد رویکرد آنکارا در قبال سوریه چنین بوده است. تهاجم روسیه و ادامه اشغال اوکراین نیز، این ژئوپلیتیک جدید را پیچیده تر خواهد کرد. برای اولین بار، استقرار انبوه جنگجویان خارجی از سوریه به اوکراین توسط مسکو احتمالاً ارتباطات جنایی مرتبط با مواد مخدر بین دو منطقه درگیری را تسهیل می کند. و در میان کسانی که از این همه فعالیت غیرقانونی سود می برند، تقریباً به طور قطع طالبان خواهند بود.(12)
چین و روسیه منافع متقابل قوی در افغانستان دارند. هر دو کشور بر مسائل امنیتی در افغانستان متمرکز هستند و نگرانی های مشترکی در مورد افراط گرایی خشونت آمیز ،مواد مخدر و تروریسم دارند.. چین و روسیه نگرانی‌های مشابهی دارند مبنی بر اینکه «دشمنان‌شان می‌توانند تحت حاکمیت طالبان مکان امنی پیدا کنند». روسیه از طالبان خواستار حذف کشت خشخاش در افغانستان شد، چون نگرانی های دیرینه ای در مورد قاچاق مواد مخدر و اعتیاد به تریاک در روسیه دارد. طالبان به درخواست روسیه برای ممنوعیت کشت تریاک، حداقل در تئوری، تن دادند.(13) امروزه تولید تریاک افغانستان از مجموع سایر کشورهای تولید کننده تریاک بیشتر است. نزدیک به 80 درصد هروئین تولید شده از تریاک افغانستان از طریق آسیای مرکزی و پاکستان به اروپا می رسد.(14)
– سخن پایانی
نیاز به رفاه و امنیت غذایی و شرایط مخاطره آمیز باعث کشت تریاک می شود. از این نظر، تریاک یک محصول کم خطر در یک محیط پرخطر است. اقتصاد تریاک از سه اقتصاد مفهومی متمایز عبور می کند که در عمل یکپارچه هستند: اقتصاد رفاه یا اقتصاد مقابله ای، اقتصاد سیاه که در آن سود انگیزه است، و اقتصاد جنگی که در آن، می توان استدلال کرد، تریاک یک اقتصاد است.
بنابراین سیاست مبارزه با مواد مخدر باید بیشتر بر تغییر زمینه ای که خانواده ها در آن زندگی می کنند – بر نابرابری های فقر و شیب های فقر – به جای رفتار فردی خانواده ها متمرکز شود.
این باید در سطوح مختلف در نظر گرفته شود. رشد اقتصاد تریاک تأثیرات چند برابری مهمی بر اقتصاد روستایی داشته است – ایجاد دسترسی به زمین و اشتغال در داخل و خارج از مزارع. هیچ محصول دیگری وجود ندارد که بتواند این کار را انجام دهد. می توان ادعا کرد که تریاک یک مسیر تاریخی را متوقف کرده است. یعنی مردم را در اقتصاد روستایی نگه داشته است. هنگامی که کشت تریاک حذف شود، مهاجرت به خارج از یک اقتصاد مبتنی بر زمین برای بسیاری از کسانی که یا بی زمین هستند یا زمین هایشان ناچیز است، اجتناب ناپذیر خواهد بود.(15)
کارشناسان استدلال می کنند که از منظر اقتصادی، کاهش دائمی تجارت مواد مخدر دشوار خواهد بود، زیرا افغانستان فاقد منابع لازم برای تنوع بخشیدن و صنعتی سازی مناسب مناطق روستایی است. تا زمانی که دولت نتواند جایگزین بهتری برای تولید مواد مخدر برای دهقانان فقیر که برای امرار معاش خود به تجارت وابسته هستند ارائه دهد، کشت تریاک احتمالا ادامه خواهد داشت. کارشناسان بیم آن دارند که افزایش تولید تریاک اثرات شدیدی بر بازار مواد مخدر اروپا داشته باشد که 95 درصد هروئین و درصد فزاینده ای از مت آمفتامین خود را از افغانستان دریافت می کند. (16) بنظر می رسد طالبان تا به رسمیت نشناختن از سوی جامعه بین المللی ، ممنوعیت جامع خشخاش را اجرایی نخواهد کرد. تا آن زمان، طالبان احتمالاً استدلال خواهند کرد که نمی توانند با اجرای یک ممنوعیت، مردم افغانستان را گرسنه نگه دارند.
واژگان کلیدی: پیامد, منطقه ای, اقتصاد, تریاک , افغانستان,فاطمه خادم شیرازی
reference
2-https://www.npr.org/2022/06/02/1102586941/afghanistan-opium-heroin-taliban-poppy-farmers-ban
4-https://blogs.shu.edu/thediplomaticenvoy/2022/02/14/afghan-drug-trade-threatens-u-s-war-on-drugs/
5-https://foreignpolicy.com/2022/03/31/the-geopolitics-of-the-talibans-opium-economy/
12-https://foreignpolicy.com/2022/03/31/the-geopolitics-of-the-talibans-opium-economy/
14-https://www.npr.org/2022/06/02/1102586941/afghanistan-opium-heroin-taliban-poppy-farmers-ban
15-https://www.mei.edu/publications/afghanistans-opium-poppy-economy
16-https://blogs.shu.edu/thediplomaticenvoy/2022/02/14/afghan-drug-trade-threatens-u-s-war-on-drugs/
