اسدالله سلیمانی
واژگان كليدي: وضعیت چهار حزب عمده سياسي کرد تركيه ، احزاب عمده سياسي کرد در تركيه، احزاب كردي در تركيه، حزب صلح و دمکراسی تركيه در تركيه
حزب صلح و دمکراسی(BDP) به رهبری صلاح‌الدین دمیرتاش و گلتن کشاناک:این حزب در ماه می 2008 میلادی تاسیس شد. با انحلال حزب جامعه دمکراتیک[1] به رهبری احمد ترک، 19 نفر از نمایندگان مجلس این حزب که محکومیت سیاسی دریافت نکردند. به حزب صلح و دمکراسی پیوستند. با پیوستن افق آراس به این حزب امکان تشکیل گروه پارلمانی برای این حزب در مجلس فراهم گردید. اواخر سال 2009 میلادی در مراسمی 94 نفر از 98 شهردار حزب جامعه دمکراتیک[2] به حزب صلح و دمکراسی پیوستند. 4 شهردار الباقی محکومیت فعالیت سیاسی دریافت کرده بودند. اولین کنگره بزرگ حزب در تاریخ 1/2/2010 میلادی در آنکارا برگزار گردید. و صلاح‌الدین دمیرتاش برادر نورالدین دمیرتاش، دبیر کل سابق حزب جامعه دمکراتیک به عنوان دبیر کل حزب صلح و دمکراسی انتخاب گردید. به خاطر ارج نهادن به جایگاه زنان و الگو قرار دادن شیوه رهبری در حزب جامعه دمکراتیک گولتن کیشاناک نیز در اداره امور به عنوان رئیس دوم (اش باشکان[3] – رهبر موازی) به همراه دبیر کل انتخاب گردید.
از جمله مرتبطین حزب صلح و دمکراسی، اعضای انجمن جوامع کردستان[4] شاخه شهری حزب کارگران کردستان[5] بود. اکثر آن‌ها از مسئولان و بعضاً شهرداران و روسای استانی و شهری حزب بودند. حزب صلح و دمکراسی نیز همانند احزاب سلف خود، دمکراتیک خلق[6]، حزب خلق دمکراتیک[7]، حزب دسترنج خلق و دمکراسی ارتباط ویژه‌ای با پ.ک.ک و شخص عبدالله اوجالان داشته و به تعبیری به عنوان شاخه سیاسی پ.ک.ک عمل می‌کنند. حزب با وساطت وکلاء توسط شخص عبدالله اوجالان اداره می‌شود. به همین دلیل نمایندگان این حزب برای ورود به مجلس به صورت انفرادی در انتخابات شرکت کرده و بعد از وارد شدن به مجلس گروه پارلمانی حزب را تشکیل دادند. این احزاب به دنبال به رسمیت شناساندن موجودیت اکراد و احقاق حقوق آن‌ها در چهارچوب قانون اساسی هستند. ولی همواره از سوی لاییک‌ها به تجزیه‌طلبی و ارتباط با پ.ک.ک متهم شده و توسط دستگاه قضایی محاکمه و منحل شده‌اند. حزب صلح و دمکراسی در مقطع فعلی بزرگترین حزب قانونی مدافع حقوق میلیون‌ها کرد ترکیه شناخته می‌شود. و دارای نفوذ اجتماعی زیادی در مناطق کردنشین ترکیه است. با پررنگ کردن مشکلات کردی کشور و لزوم احقاق حقوق آن‌ها به عنوان بازوی سیاسی پ.ک.ک عمل می‌کند که موضع‌گیری رهبران حزب در حمایت از عبدالله اوجالان، لزوم توقف عملیات‌های نظامی ارتش علیه پ.ک.ک و ایجاد فضای مناسب برای فعالیت سیاسی عناصر گروه از جمله موارد آن به شمار می‌رود. حزب صلح و دمکراسی از سیاست سیاه‌نمایی و ناموفق نشان دادن اقدامات حکومت در مناطق کردی برای افزایش آراء خود و کاهش میزان مقبولیت حزب عدالت و توسعه بهره می‌برد. چرا که در حال حاضر تنها رقیب اصلی این حزب در مناطق کردی، حزب عدالت و توسعه بوده و سایر احزاب جایگاه خاصی ندارند.
این حزب بطور اصولی جزء احزاب منطقه‌ای تلقی گردیده و عمدتاً در مناطق کردنشین و استانبول (به دلیل وجود مهاجرین کرد در این شهر) جایگاه مردمی داشته و به عنوان حزب سراسری به شمار نمی‌رود. این حزب با اتخاذ تاکتیک حضور مستقل نمایندگان توانسته است دارای 36 کرسی پارلمانی در مجلس ملی ترکیه گردد. افزایش 9 پله‌ای تعداد کرسی‌های اکراد در انتخابات سال 2011 میلادی و کسب بیش از دو میلیون و 859 هزار رای نشان از اقبال بیشتر مردم کُرد ترکیه به این حزب دارد که طرفدار حل مسالمت‌آمیز مسائل کُرد و ترک در ترکیه است. این افزایش اقبال اکراد از کاندیداهای مستقل حزب صلح و دمکراسی یکی از دلایل اصلی افول نسبی حزب عدالت و توسعه در انتخابات پارلمانی اخیر این کشور در مناطق کردنشین بوده است. چرا که اکراد ترکیه از جمله اصلی‌ترین حامیان این حزب می‌باشند. در عین حال این شگرد انتخاباتی، از سال 2007 میلادی وارد عرصۀ سیاسی ترکیه گردیده است. حزب صلح و دموکراسی موفقیت‌های خوبی در کسب کرسی‌های مجلس ترکیه داشته است و توانسته صدای اکراد را به گوش ملت ترکیه و جهانیان برساند و تجربه ایجاد فاز سیاسی پ.ک.ک کارآمد بوده است. هرچند برخی از نمایندگان به حبس محکوم شدند ولی فشارهای مجامع حقوق بشری و هراس همیشگی ترک‌ها از خشم اتحادیه اروپا بازدارندگی مناسبی را برای این جریان سیاسی کرد ایجاد کرده است.
برخی نمایندگان پارلمان اروپا و احزاب چپ اروپایی و حزب دمکرات کردستان عراق همواره در کنگره‌ها و جلسات حزب صلح و دمکراسی شرکت کرده و می‌کنند. این حزب علاوه بر ترکیه به مسایل اکراد در سایر کشورها نیز حساس بوده و تحولات جریانات کردی را در این کشورها رصد می‌کند. در همین راستا به اقدامات قضایی که در ایران بر علیه عناصر پژاک صورت می‌گیرد، واکنش نشان داده و بعضا اقدام به برپایی تظاهرات اعتراضی علیه کشورمان در جلوی نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران در ترکیه می‌کند. به عنوان نمونه می‌توان به حرکت اعتراضی هواداران حزب به اعدام فصیح یاسمینی از اعضای پژاک در ایران اشاره کرد. همچنین اعتراض حزب نسبت به دستگیری 19 شهروند کرد ترکیه‌ای در کشور صربستان نشان از حساسیت این حزب به وضعیت اکراد خارج از ترکیه می‌باشد. این حزب علاوه بر داشتن دفتر نمایندگی در آمریکا، اکثر فعالیتهای برون مرزی خود را از دفاتر خود در کشورهای اروپایی هدایت می‌کند. با برخی احزاب اروپایی به خصوص احزاب چپ ارتباط تنگاتنگی دارد. نمایندگان حزب هر از گاهی در پارلمان اروپا سخنرانی می‌کنند. که بعضا اعتراض دولت ترکیه به اتحادیه اروپا را در پی داشته است. بعد از انحلال حزب جامعه دمکراتیک، هیاتی به سرپرستی حاسیب کاپلان نماینده حزب از استان شیرناک به اروپا رفته و به اعضای پارلمان اروپا در مورد انحلال حزب و روند فعالیت حزب جدید صلح و دمکراسی توضیحاتی ارائه دادند. که در نتیجه‌ی این تعامل تعدادی از اعضای چپ مجلس نمایندگان شورای اروپا دستگیری‌های هوادارن حزب در ترکیه را محکوم کردند.
مواضع حزب عدالت و توسعه در مواردی از قبیل، درگیری‌های حزب حاکم با ارتش، گروه‌های لاییک، سیستم قضایی و نظایر آن، به مواضع حزب صلح و دمکراسی نزدیک است. بطوری که با حمایت حزب صلح و دمکراسی حزب حزب عدالت و توسعه موفق به تصویب برخی لوایح در مجلس ملی ترکیه می‌شود.
حزب حق و آزادی (HAKPAR) به رهبری کمال بورکای و دارای مشی سوسیالیستی
این حزب به رهبری عبدالملک فرات تاسیس شده است وی نوه شیخ سعید مبارز مشهور کردستان ترکیه می‌باشد. این حزب همواره منتقد سیاست‌های دولت ترکیه می‌باشد و از نظر عبدالملک مشکل اکراد ترکیه قانون اساسی ۱۹۴۲ میلادی می‌باشد. پس از پذیرش مساله کردها توسط اردوغان نخست وزیر ترکیه این جریان از ایده اردوغان حمایت کرد. این حزب اعتقاد دارد که پ.ک.ک توسط سرویس‌های اطلاعاتی ترکیه جهت سرکوب کردها تاسیس شده و پشتیبان اصلی پ.ک.ک سرویس‌های اطلاعاتی ترکیه می‌باشند. این حزب با انتخاب كمال بوركاري[8] به دبيركلي خود، فعال‌تر از گذشته گردیده است. بوركاي بعد از بازگشت از تبعيد، در اظهارات خود رويه انتقادي نسبت به پ.ك.ك و حزب كردي صلح و دموكراسي را در پيش گرفته و به همين خاطر از سوي مراد كاراييلان رئیس کمیته اجرایی پ.ک.ک در قندیل به خيانت متهم شده است.
حزب اسلام‌گرای مطالبه‌ی آزاد (HUDAPAR) به رهبری زکریا یاپیجی اوغلو
با وقوع انقلاب اسلامی ایران جریان اسلام‌گرای کردی در مناطق کردنشین ظهور پیدا کرد و توانست در میان اقشار مذهبی جایگاه مناسبی کسب کند. و خط فکری اوجالان و حزبش را بطور جدی تهدید کند. ریشه‌ی شکل‌گیری گروه‌های اسلام‌گرای کردی در ترکیه، به سال 1979 میلادی؛ زمانی که «حسین ولی‌اوغلو» دفتر علم را تأسیس کرد، باز می‌گردد. این دفتر، محلی شد. تا جوانان اسلام‌گرای کرد در آن جمع شده و جنبشی موسوم به «علمجی» یعنی اهل علم را در شهر باتمان ترکیه سازماندهی کنند. دفتر دیگری به نام منزل نیز با همین خصوصیات توسط فیدان گونگور تاسیس شده بود. این دو دفتر بعدها با هم ادغام و یک جریان اسلامی کرد به مسئولیت 4 عضو ارشد این دو دفتر به نام‌های «منصور گوزل»، «فیدان‌گونگور»، «حسین ولی‌اوغلو» و «عبدالله دالار» به وجود آمد. پس از مدت کوتاهی نفوذ این گروه در شهرهای مناطق جنوب و جنوبشرقی ترکیه افزایش چشم‌گیری یافت و متعاقب این شهرت، این گروه جریان‌های سیاسی، عقیدتی به نام‌های «الفجر، التوحید، جیش‌الله، جنبش مردمی اسلامی و اتحادیه‌ی متدینین ملی کردستان» را نیز تاسیس و و به افکار عمومی معرفی کرد. با نقل مکان حسین ولی‌اوغلو به شهر دیاربکر در اواخر دهه‌ی 1980 میلادی این گروه به حزب‌الله ترکیه شهرت یافت و به یک جنبش توده‌ای کرد تبدیل گردید. اين گروه با افكار راست افراطي به سرعت توانست در ميان برخي از نيروهاي مقابل جريان‌هاي چپ كردستان تركيه جاي خود را باز كند. در ژوئن 1992 میلادی پ.ک.ک 10 تن از هواداران این گروه را در روستای «یولاج» استان دیاربکر به قتل رساند. این واقعه باعث درگیری شدید مسلحانه بین دو گروه گردید. که در آن حداقل 700-800 نفر از دو طرف کشته شدند. در نهایت، پ.ک.ک تلویحاً شکست را پذیرفت و حملات مسلحانه خود را بر ضد این گروه متوقف کرد. اگر چه هیچگونه آتش‌بس رسمی و یا قرارداد صلح بین دو طرف منعقد نگردید. اما در سال 1995 میلادی جنگ و درگیری عملاً بین دو طرف متوقف گردید.
پس از این آتش‌بس اعضای اين گروه به سرعت دامنه فعالیتهای خود را از كردستان تركيه به ساير شهرها این کشور گسترش دادند. و در سرتاسر تركيه و به ويژه در شهرهاي جنوبي و برخي از شهرهاي شمالي از جمله استانبول فعاليت‌های گسترده‌ای را به نمایش گذاشتند. اعضای این گروه خود را شبيه پيش‌مرگان كرد مسلمان كه در ايران و عراق فعال بودند، معرفي مي‌كردند. بعد از گسترش فعالیت‌ها، شاخه منزل‌جی‌لر به رهبری فیدان گونگور[9] از آن‌ها جدا شد و به رقابت با آن‌ها پرداخت.
اواخر دهه‌ی 1990 میلادی با افزایش رو به رشد نفوذ این گروه در ترکیه، فشار نیروهای امنیتی این کشور علیه این گروه افزایش شدیدی یافت و موجب دستگیری اعضای این گروه در جنوبشرقی ترکیه گردید. در ژوئن 1999 میلادی ولی‌اوغلو به استانبول نقل مکان کرد و در 17 ژانویه‌ی 2000 میلادی در حمله‌ی پلیس ترکیه به یکی از منازل گروه در محله بیکوز شهر استانبول، کشته شد. در این عملیات آرشیو[10] گروه به دست نیروهای امنیتی و پلیس ترکیه افتاد. عده‌اي از صاحب‌نظران معتقدند شاخه‌ای از این گروه که مورد نفوذ موساد قرار گرفته بود. براي تخریب وجهه مثبت حزب‌الله لبنان و ایران در افكار عمومي ترکیه، با استفاده از عناصر این گروه و ارتکاب اعمال جنایت‌کارانه مسلحانه، مثل ترور برخي شخصيت‌هاي مذهبي و موجه جامعه ترکیه كه به هيچ‌يك از جناح‌هاي سیاسی داخلي و قدرت‌های خارجي وابستگی نداشتند، و دفن جنازه‌های آن‌ها در زيرزمين خانه‌هاي استیجاری[11] خود، توانستند. نام حزب‌الله را نزد بسياري از شخصیت‌های سیاسی، مذهبی، اجتماعی و افكار عمومي ترکیه خدشه‌دار كنند.
عده‌ای دیگر معتقدند سرویس اطلاعاتی ترکیه (میت) به بخشی از این گروه نفوذ و از آن براي مقابله با جريان‌هاي چپ كردي وابسته به پ.ک.ک و شخص عبدالله اوجلان استفاده می‌کرد. اما در ادامه کنترل این شاخه از دست میت خارج و هدایت آن در اختیار افراد مافیای تحت نظر سیاست‌مداران و سرمایه‌داران قرار گرفت که از آن برای تسویه حساب‌های داخلی استفاده کردند. این عده به اظهارات تئومان کومان رئیس سرویس اطلاعاتی ترکیه در خصوص حزب‌الله استناد می‌کنند که در جواب سئوال، شما حزب‌الله را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ گفته بود: کدام حزب‌الله؟ یک حزب‌الله در ایران وجود دارد. یکی هم هموطنانی هستند که با تکیه بر اعتقادات دینی قوی علیه فشارهای پ.ک.ک از خودشان دفاع می‌کنند. این عده بر این باورند حزب‌الله به عنوان یک نیروی مقابله کننده با پ.ک.ک مورد استفاده میت قرار گرفت و با حمایت مالی و چتر امنیتی دولت رشد کرد. برای نمونه از بودجه خانه‌های سازمانی استانداری شهر باتمان، مقدار زیادی کمک مالی برای تهیه سلاح به حزب‌الله پرداخت شده بود. همه سلاح‌های خریداری شده برای نیروهای ویژه محافظین روستا تحویل این گروه شده بود. همچنین در درگیری بین نیروهای حزب‌الله با نیروهای ژاندارمری یکی از مسئولین حزب‌الله به فرمانده نظامی منطقه گفته بود. چی شده؟ که با ما اینگونه برخورد می‌کنید. مگر تا دیروز در کنار شما با پ.ک.ک نمی‌جنگیدیم؟
مدتی نیز واژه حزب‌الکنترا به مفهوم حزب‌الله تحت کنترل دولت در بین مردم رواج پیدا کرده بود. در این مقطع درگیری شدیدی بین دو گروه علم و پ.ک.ک در ترکیه وجود داشت. گروه علم با این‌کار نظر نیروهای امنیتی را برای حمایت از خود جذب کرده بود. و درگیری‌های خونین میان طرفداران این دو حزب کردی در شهر دیابکر رخ داد و دامنه جریان‌های اسلام‌گرا گسترش یافت و همزمان جبهه موازی از درون کردها به مقابله با پ.ک.ک شکل گرفت.
با وجود محدودیت‌های اعمال شده برای فعالیت بازماندگان این گروه از سوی دولت ترکیه، طرفداران آن فعالیتهای خود را در داخل ترکیه و اروپا در قالب انجمن‌ها و رسانه‌های مکتوب بازسازی کرده و تلاش می‌کنند به یک نیروی سیاسی در چهارچوب قوانین ترکیه تبدیل شوند. این گروه از سال 2002 میلادی، فعالیت‌هایش را در قالب جنبش مستضعفان[12] (مستضعف‌لر) در میان اکراد ترکیه و اروپا به ویژه در آلمان، هلند، سوئیس و اتریش افزایش داده، و علاوه بر ساخت مساجد و تشکیل شبکه‌های اجتماعی در بین اکراد مسلمان، برای کسب منابع مالی نیز در اروپا فعالیت می‌کند. این جنبش، شهرت خود را مديون برگزاري جشن‌هاي باشكوه مردمي به مناسبت‌هاي ديني به ويژه ميلاد رسول‌اكرم(ص) در شهرهاي كردي است.
در سال 2003 میلادی، هنگامی که قانون عفو برای اعضای پ.ک.ک صادر گردید. 95 نفر از اعضای حزب‌الله نیز مشمول این قانون شده و آزاد گردیدند. بیشتر آن‌ها به صفوف فعالیتهای این گروه در ترکیه و اروپا پیوستند. برخی تحلیل‌گران معتقدند. حزب عدالت و توسعه قصد ندارد. حزب‌الله را بطور کامل از صحنه‌ی معادله‌های کردی این کشور بیرون کند[13]. زیرا از این گروه به عنوان برگ امتیاز برای مبارزه پ.ک.ک در مناطق جنوب و جنوب شرقی ترکیه استفاده می‌کند. فعالیت احزاب اسلام‌گرای کرد در چند سال گذشته رو به افزایش بوده و توانسته در میان کردهای اسلام‌گرا انتخابی بهتر از حزب صلح و دمکراسی و عدالت و توسعه باشد. بنابراین آرای مناطق کردنشین در انتخابات آتی بسیار مهم و اثرگذار است.
جريان اسلام‌گراي كردي منتسب به این گروه بعد از انحلال جنبش مستضعفان حزبي با عنوان حزب دعواي آزاد (حر دعوا پارتيسي)[14] را در سال 2012 میلادی تاسیس کرد. این حزب با تكيه بر مباني اسلامي به دنبال آن است كه نشان دهد مكاتب كماليسم و آپوئيسم به نجات كردها منجر نخواهد شد. اين حزب اولين هدف خود را كسب موفقيت در انتخابات شهرداري‌های آینده اعلام كرده است. از چهره‌هاي شناخته شده اين حزب، حسين يلماز، وكيل مدافع اعضاي بازداشت شده حزب‌الله و سعيد شاهين، سخنگو و رييس شعبه استانبول جنبش مستضعفان مي‌باشند. اگرچه وابستگي اين حزب به لحاظ تشكيلاتي به حزب‌الله، كه در ليست گروه‌هاي تروريستي دولت تركيه قرار دارد، از سوي رهبران اين جريان رد مي‌شود. اما آنان انكار نمي‌كنند كه ممکن است. به علت ماهيت ايدئولوژيك حزب، اشتراكاتي با حزب‌الله در ادبيات و اهداف داشته باشند. رهبران اين حزب معتقدند انتساب اين حزب به حزب‌الله و يادآوري مسايل گذشته يك تلاش هدفمند تبلیغاتی براي مبارزه با حزب مذكور مي‌باشد.
حزب دمکراتیک خلق (DHP) به رهبری ارتوغرول کورکچو و صباحت تونجل
حزب دمکراتیک خلق (دهاپ): این حزب به عنوان ادامه دهنده راه حزب خلق دمکراتیک (هادپ) و پس از منحل شدن احزاب دسترنج خلق و دموکراسی ایجاد گردید. دهاپ یکی از بزرگترین احزاب قانونی مدافع حقوق میلیون‌ها کرد در ترکیه بود. که دارای نفوذ زیادی در مناطق کردنشین ترکیه بود. محمد عباس اوغلو و تونجر باکیرهان از جمله رهبران موثر حزب دمکراتیک خلق بودند. این حزب در انتخابات پارلمانی ۱۹۹۹ میلادی شعار خود را پایان دادن به درگیری با شورشیان کرد انتخاب کرده بود و توانست 4/8 درصد آراء را بدست آورد ولی از راه‌یابی به پارلمان بازماند. دهاپ بدنبال به رسمیت شناخته شدن حقوق و موجودیت کردها در چارچوب قانون اساسی ترکیه بود. ولی از طرف لائیک‌ها به تجزیه‌طلبی متهم گردید. لائیک‌ها دهاپ را بازوی سیاسی پ.ک.ک می‌دانستند. دهاپ همواره دولت و پ.ک.ک را به اتخاذ روش‌های مسالمت‌آمیز برای حل بحران دعوت می‌کرد. از لحاظ فرهنگی دهاپ معتقد بود که هرگونه مانع سیاسی، اقتصادی در زمینه آزادی، فرهنگ، هنر و ادبیات باید برداشته شود. این حزب بارها تاکید کرده بود که یک حزب صرفا کردی نیست و مشکلات کردها و ترک‌ها باید با هم حل گردد. دهاپ در سال ۲۰۰۵ میلادی با تشکیل حزب حرکت جامعه دمکراتیک[15] به این جریان پیوست.
[1] – DTP- Demokratik Toplum Partisi، كنگره جامعه دموكراتيك (DTK)كه مجموعه‌اي از گروه‌هاي سياسي كرد طرفدار دموكراتيزاسيون مي‌باشد و حزب صلح و دموكراسي(BDP) هم در آن شركت دارد، در بيانيه پاياني خود اعطاي استقلال اداري به مناطق كردنشين تركيه را خواستار شد.
[2] . حزب کردی است که به دلیل همکاری با عوامل تروریستی پ.ک.ک توسط دادگاه قانون اساسی تعطیل شده است.
[3] -ES BASKAN
[4] -K.C.K – Kurdestan Cemiyetler Kurlu
[5] -P.K.K – Karqaran Kurdestan Partisi
[6] -DHAP- Demokratik Halk Partisi
[7] -HADP- Halk Demokratik Partisi
[8] – سياستمدار معروف چپ‌گراي كرد كه در سال 2011 میلادی با اجازه اردوغان از تبعيد بازگشت
[9] – فیدان گونگور بعدها توسط عوامل ناشناس کشته شد.
[10] – موج دستگیریها از روی اطلاعات کشف شده ار آرشیو شروع شد و بسیاری از اعضای سازمان به دست نیروهای امنیتی ترکیه افتادند. گفته می‌شود حدود 6000 نفر از اعضای 12000 نفری گروه در طول دو سال دستگیر و زندانی شدند.
[11] – ماموران امنيتي تركيه در اواخر دهه 1990 میلادی به محل دفن مقتولين دسترسي پيدا كرده و اجساد مقتولين را از زيرزمين منازل بيرون آوردند. اين صحنه‌ها يك نوع انزجار عمومي از اين گروه و به تبع آن از تمامي گروه‌هايي كه با نام حزب‌الله و ایران شناخته می‌شدند، در افكار عمومي تركيه ايجاد كرد.
[12] – جنبش موسوم به MUSTAZAFLER به دنبال لغو مجوز فعاليت بنياد MUSTAZAF-DER در 11 سپتامبر 2004 میلادی از سوي دادگاه جمهوريت آدانا به اتهام فعاليت در راستاي اهداف سازمان غيرقانوني حزب‌الله براي استقرار حكومت ديني در تركيه منحل اعلام گرديد.
[13] – سران حزب عدالت و توسعه در مناطق کردنشین احساس خطر می‌کنند، آراء کردها در انتخابات سال 2011 میلادی جذب حزب صلح و دموکراسی شد. این نمایانگر ناامیدی کردها از سیاست‌های حزب عدالت و توسعه برای حل معضل کردی است.
31- HUDA- PAR حداپار كه علامت اختصاري حزب دعواي آزاد در زبان تركي است، در زبان كردي همان كلمه خدا است. لذا حداپار، يعني حزب خدا كه مترادف همان حزب‌الله مي‌باشد.
[15] – DTHP
