وضعیت و قدرت اقتصادی ارمنستان

دکتر گلناز سعیدی                                     

استاد دانشگاه                                                

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC                                              

تاریخچه ارمنستان

در حال حاضر، حدود 97 درصد از جمعیت بومی ارمنستان، ارمنی هستند. یک سوم در پایتخت، یک سوم در شهرهای کوچکتر و یک سوم در روستاها زندگی می کنند. ارمنستان تاریخ طولانی و پیچیده ای دارد. پایتخت ایروان در سال 782 قبل از میلاد تاسیس شد. در سال 301 پس از میلاد، ارمنستان اولین کشوری بود که مسیحیت را پذیرفت. در سال 1828، ارمنستان شرقی به امپراتوری روسیه و در سال 1920 به جمهوری شوروی تبدیل شد. حدود 1.5 میلیون نفر که در بخش غربی فلات ارمنستان (تحت قدرت عثمانی) زندگی می کردند در طول جنگ جهانی اول کشته شدند. صدها هزار نفر از بازماندگان مجبور به ترک کشور شدند. نوادگان آنها دیاسپورای بزرگ ارمنی را تشکیل دادند که در حال حاضر حدود 7 میلیون نفر در ایالات متحده، فرانسه، فدراسیون روسیه، لبنان، جمهوری عربی سوریه و سایر کشورها زندگی می کنند. ارمنستان معاصر در سال 1991 استقلال خود را اعلام کرد. بلافاصله پس از استقلال، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و اختلال در تجارت و تولید منجر به بحران اقتصادی شدید و افزایش فقر شد. بحران اجتماعی و اقتصادی با پیامدهای یک زلزله ویرانگر و درگیری مسلحانه در قره باغ کوهستانی پیچیده شد. نرخ بیکاری پنهان در دهه 1990 به اندازه یک سوم جمعیت بزرگسال تخمین زده شد. در اواخر دهه 1990، 55 درصد از جمعیت در فقر زندگی می کردند که یک سوم آنها در فقر شدید بودند.

 

-تحولات اقتصادی، اجتماعی

تحول توسعه اقتصادی – اجتماعی، چالش های اقتصادی بسیاری برای ارمنستان ایجاد کرده است. این چالش ها به خاطر بازده پایین کشاورزی، وابستگی به روسیه برای صادرات و حواله، تورم فزاینده و قیمت بالای نفت بود. چالش های مهم دیگر عبارتند از انزوای جغرافیایی ارمنستان (از جمله دو مرز اصلی بسته در حال حاضر)، فقدان زیرساخت، اقتصاد بسیار دلاری، و پیامدهای جنگ در قره باغ کوهستانی.

-بازار و رقابت 

ارمنستان پیشرفت زیادی در جهت آزادسازی اقتصاد خود داشته است. بر اساس گزارش بانک جهانی، ارمنستان در بین کشورهای مستقل مشترک المنافع از نظر جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی در رتبه اول قرار دارد. دولت اخیرا شرایط و قوانین مساعدی برای سرمایه گذاری خارجی وضع کرده و به دلیل پویایی اقتصادی، لقب «ببر قفقازی» را به خود اختصاص داده است. این اقدامات شامل مناطق آزاد اقتصادی برای صنایع با فناوری پیشرفته است که به شرکت ها رفتار ترجیحی در زمینه مالیات بر سود شرکت، رفتار برابر با خارجی ها، عدم محدودیت در مالکیت خارجی، آزادی بازگرداندن سود، مداخله محدود دولت و مقررات زدایی، مالیات بر ارزش افزوده، مالیات بر دارایی و عوارض گمرکی (UNCTAD) ارائه می دهد. این کشور محدودیتی برای کنترل خارجی و حقوق مالکیت و تأسیس خصوصی اعمال نمی کند و مراحل ثبت کسب و کار سریع است. همچنین از طریق توافقنامه مشارکت جامع و پیشرفته اتحادیه اروپا و ارمنستان ترویج می شود. با این حال، این کشور برای سرمایه گذاری مستقیم خارجی به شدت به سلامت اقتصادی، اقتصادهای روسیه و اتحادیه اروپا وابسته است و بازار داخلی کوچکی دارد و فساد همچنان گسترده است.

-سازمان بازار

بخش‌های پرسود اقتصاد ارمنستان، مانند واردات سوخت، گندم و شکر، تحت سلطه انحصارات واقعی قرار گرفته‌اند. مرجع رقابت کشور، کمیسیون دولتی حمایت از رقابت اقتصادی، به دلیل ناتوانی در رفع موانع رقابت اقتصادی مورد انتقاد قرار گرفته است.

در سال 2018، پس از تغییر قدرت، دولت متعهد شد که انحصارات را از بین ببرد. برخی از موانع انحصاری در واقع برداشته شد که منجر به تنوع جزئی واردات شکر و موز شد. سایر بخش‌ها، مانند بازار سوخت و نفت، که سه یا چهار شرکت بزرگ بر آن تسلط دارند، به دلیل مزیت‌های زیرساختی که این کسب‌وکارها انباشته‌اند، سختی تنوع بخشیدن به آنها را نشان می‌دهد.

بر اساس گزارش رقابت‌پذیری جهانی ۲۰۱۹ مجمع جهانی اقتصاد، ارمنستان در رتبه‌بندی کلی ۶۹ از ۱۴۱ کشور قرار دارد.

در گزارش بانک جهانی در سال 2020، ارمنستان بدون تغییر در بین 190 کشور رتبه 47 را به خود اختصاص داده است، اما  بر اساس آخرین اطلاعات منتشر شده توسط کمیته آماری ارمنستان، اقتصاد این کشور در سال 2022 به میزان 12.6 درصد رشد کرد که بیش از پیش بینی رشد صندوق بین المللی پول و بانک جهانی (به ترتیب 11 و 10.8 درصد) بود. مجموع تولید به 8.497 تریلیون درام ارمنستان یا 21.0 میلیارد دلار رسید. در همان زمان، گردش مالی تجارت خارجی ارمنستان به طور قابل توجهی در رشد از 17.7 درصد در سال 2021 به 68.6 درصد در سال 2022 افزایش یافت بر اساس این گزارش، ارمنستان، از جمله، حمایت از سرمایه گذاران اقلیت را تقویت کرد، حقوق و نقش سهامداران را در تصمیمات شرکت های بزرگ افزایش داد و ساختارهای مالکیت و کنترل را روشن کرد.

-سیاست رقابت

ارمنستان سیاست باز و لیبرالی را در رابطه با تجارت خارجی دنبال می کند. این کشور از سال 2003 عضو سازمان تجارت جهانی بوده است. در سال 2019، میانگین تعرفه کل اعمال شده 8.5 درصد بود.

تجارت ارمنستان توسط دو مرز بسته و تجارت محدود با ایران محدود شده است. بیشتر تجارت این کشور از طریق گرجستان انجام می شود. در سال 2015، ارمنستان به عضویت اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) درآمد که در آن کمیسیون اقتصادی اوراسیا مسئول یک سیاست تجاری مشترک از جمله تعرفه ها و مقررات فنی است. ارمنستان با هیچ یک از کشورهای اوراسیا مرز مشترک ندارد و کالاها باید از طریق گرجستان به سایر کشورهای اورسیا منتقل شوند که عوارض متعددی را به دنبال دارد. در سال 2017، ارمنستان یک توافقنامه جدید (CEPA) با اتحادیه اروپا (به جای توافقنامه همکاری قبلی) امضا کرد که تجارت ارمنستان با اتحادیه اروپا را تنظیم می کند.

اکثر واردات نیازمند مجوز نمی باشند، به جز برخی محدودیت‌های مرتبط با ملاحظات بهداشتی، امنیتی یا زیست‌محیطی و برخی از انحصارات طبیعی در بخش های گاز، برق و آب. کالاهای اصلی صادراتی ارمنستان شامل سنگ معدن مس، سیگار برگ، الکل و طلا است . و طبق کمیته ملی آمار تجارت خارجی ارمنستان در ژانویه 2023 حدود 1.3 میلیارد دلار بوده که 93.8 درصد بیشتر از ژانویه 2022 است.

ارمنستان عمدتاً گاز و روغن های نفتی، الماس، داروها و ابزارهای انتقال رادیویی تلفن وارد می کند.  شرکای اصلی صادرات ارمنستان اتحادیه اروپا (28.7٪ از کل صادرات)، روسیه (26.9٪)، سوئیس (14.1٪) و عراق (6.3٪) هستند. فدراسیون روسیه شریک اصلی واردات (26.2 درصد)، پس از آن اتحادیه اروپا (22.6 درصد)، چین (13.8 درصد) و ایران (5.6 درصد) هستند.

-آزادسازی تجارت خارجی

ارمنستان یک سیستم بانکی دو سطحی توسعه یافته دارد که در 20 سال گذشته پایدار بوده است. اکثر بانک ها بهترین شیوه ها را برای حاکمیت شرکتی اعمال می کنند و طبق استانداردهای بین المللی گزارشگری مالی (IFRS) شفافیت بالایی در گزارشگری وجود دارد. بانک های ارمنستان استراتژی دیجیتالی سازی تهاجمی را دنبال می کنند و فرآیندهای خود را هم در داخل و هم در خارج به روز می کنند. انتظار می رود این حرکت ها هزینه های راه اندازی کسب و کار را کاهش داده و فروش را افزایش دهد.

اما صنعت بانکداری ارمنستان در کووید ۱۹ به طرق مختلف واکنش نشان داد. بانک ها شرایط وام های موجود را بررسی کردند. در ابتدا سپرده ها نیز کاهش یافت و در ابتدای سال 2021 هیچکدام از استراتژی ها محقق نشدند و بانک ها با مشکل مواجه شدند، هرچند بخشی از آن به دلیل اقدامات دولت ارمنستان از طریق بانک ها توانسته اند فعال بمانند. 

-عملکرد اقتصادی 

ارمنستان در سال های اخیر با سرعت نسبتاً سریعی در حال رشد بوده است. حواله های خارج از کشور، افزایش قیمت بین المللی مس و سیاست پولی مناسب برای تجارت به توسعه اقتصادی کشور کمک کرد. سایر نقاط قوت شامل منابع عمده معدنی (مولیبدن، روی، مس، طلا)، حمایت مالی از سازمان های بین المللی و عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) و همچنین مشارکت با اتحادیه اروپا است. اقتصاد ارمنستان هم از همه‌گیری کووید-19 و هم از جنگ در قره‌باغ کوهستانی ضربه سختی خورده است، که در مجموع شوکی به تمام جنبه‌های زندگی در این کشور وارد کرد. 

حکومت سطح دشواری محدودیت‌های ساختاری ارمنستان را شامل موارد زیر می داند: 

فقر شدید (به ویژه فقر کودکان)، فقدان نیروی کار تحصیلکرده، موقعیت جغرافیایی نامناسب (با بسته بودن دو مرز از چهار مرز آن)، کمبودهای زیرساختی شدید، وابستگی سیاسی یا اقتصادی به کشور دیگر. تنوع بخشیدن به اقتصاد از نظر اقتصادی و امنیتی، ارمنستان بیش از حد به متحد اسمی خود روسیه متکی است که اکثر دارایی های استراتژیک کشور از جمله کل شبکه توزیع گاز، راه آهن و مخابرات را کنترل می کند و از انحصار در بازار گاز برخوردار است. این کشور حدود سه میلیون نفری به شدت به کمک و سرمایه گذاری روسیه وابسته است که رکود اقتصادی آن بر صادرات ارمنستان و همچنین حواله های ارمنی هایی که در سال های اخیر در آنجا کار می کنند ضربه زده است. نرخ بیکاری همچنان بالاست. این وضعیت کلی ناامیدکننده برای چندین دهه منجر به مهاجرت و فرار مغزها شده است. همه‌گیری کووید-19 به دلیل نرخ نسبتاً بالای آلودگی (که با جنگ در طول موج دوم همه‌گیری در پاییز 2020 تشدید شد)، بسته شدن مرزها و کاهش وجوه ارسالی از روسیه. 

محدودیت های ساختاری در طول یک دهه مبارزه اجتماعی و سیاسی خیابانی باعث شد تا بسیاری از گروه‌های جامعه مدنی که به عنوان ستون فقرات و لوکوموتیو بسیج عمومی در طول انقلاب مخملی عمل می‌کنند، به عوامل مؤثر تغییر تبدیل شوند. با این حال، از زمان انقلاب، جامعه مدنی “ملی” شده است به این معنا که بسیاری از رهبران و فعالان به حزب حاکم “گام من” و به دولت نقل مکان کردند. با توجه به تحقیقات سازمان غیردولتی تحقیقاتی محلی Socioscope ، جامعه مدنی در ارمنستان را می توان به عنوان دو مسیر متفاوت در نظر گرفت. مشخصه مسیر اول ورود فعالان مدنی به سیاست نهادینه شده است، و مسیر دوم شامل امتناع قاطعانه فعالان از مشارکت در سیاست نهادینه شده و در عوض ادامه کار در جامعه مدنی است. همه‌گیری کوید ۱۹، همانطور که CSO Meter Research 2020 بررسی کرد، بر فعالیت‌های سازمان‌های مدنی، از جمله تأمین مالی، مشارکت در تصمیم‌گیری و همکاری با دولت به طرق مختلف، تأثیر داشت. سازمان‌های مدنی نگرانند که این محدودیت‌ها اثرات طولانی‌مدتی داشته باشد، به‌ویژه با توجه به محدودیت ابزار مشارکت و دسترسی به اطلاعات. از سوی دیگر، همه‌گیری فرصت‌های جدیدی را برای تأمین مالی، تقویت مهارت‌ها در استفاده از ابزارهای دیجیتال و زمینه‌های جدیدی برای همکاری با دولت به ارمغان آورد. پس از جنگ قره باغ، سازمان‌های غیردولتی محلی از دولت خواستند تا با مشکلات فوری که مانع از ظرفیت ارمنستان برای حل بحران قریب‌الوقوع به روشی پایدار می‌شوند، مقابله کند.آنها پیشنهاد کردند که این امر ضروری است تا مردم در ارمنستان و فراتر از آن به دولتی اعتماد کنند که قصد دارد خود را به عنوان دولتی مستقل و دموکراتیک معرفی کند و به اندازه کافی قوی و مؤثر باشد تا از شهروندان محافظت کند و امنیت، حقوق و رفاه آنها را در درازمدت تضمین کند.

-ثبات پولی و مالی 

به گفته صندوق بین‌المللی پول، سیاست‌های پولی در سال 2020 به درستی تسهیل‌کننده بوده و از اقتصاد حمایت کرده و بخش بانکی را نقد می‌کند. تورم همچنان پایین است و نرخ ارز در دوره بررسی نسبتاً ثابت است. بانک مرکزی ارمنستان تحولات بازار را رصد می کند و موضع سیاست پولی خود را در حالی که انعطاف پذیری نرخ ارز را برای جذب شوک ها در چارچوب هدف گذاری تورم حفظ می کند، در صورت لزوم و به طور مستقل تنظیم می کند تا ثبات اقتصاد کلان را حفظ کند. در حالی که سیستم مالی نشانه‌هایی از استرس نشان نداده است، صندوق بین‌المللی پول به ناظران توصیه می‌کند تا به شناسایی آسیب‌پذیری‌ها و عوامل خطر در سیستم بانکی ادامه دهند و آماده انجام اقدامات نظارتی مربوطه باشند. در واکنش به همه‌گیری، هیئت‌مدیره بانک مرکزی نرخ بهره را چهار بار در سال 2020 کاهش داد و در مجموع 125 واحد پایه به 4.25 درصد رساند که پایین‌ترین میزان از سال 2006 است.

سیاست مالی ارمنستان بعد از بحران ها

سیاست مالی ارمنستان از رویارویی نظامی با آذربایجان و موج دوم بزرگ همه‌گیری کووید-19 در سال 2020 ضربه سختی خورده است. علی رغم شوک‌های مختلف داخلی و خارجی که در طی سه سال گذشته به اقتصاد ارمنستان ضربه زده شده است، عملکرد برنامه رضایت‌بخش بوده و اصلاحات ساختاری مهمی انجام شده است.

اقتصاد ارمنستان در سال 2021 و اوایل سال 2022 عمدتاً به لطف تلاش‌های مدیریت اقتصادی مقامات به بهبود ادامه داد. آنها بر اجرای قوی سیاست‌ها پافشاری کردند و برای تعدیل سیاست‌ها به‌طور مناسب در موارد پیش‌بینی‌نشده، فعال باقی ماندند.

تحولات به طور کلی، در طول برنامه سه ساله، مقامات اصلاحات ساختاری و نهادی مهمی از جمله در بهبود انطباق مالیاتی، اصلاح فرآیند بودجه، تقویت چارچوب هدف گذاری تورم و حمایت از ثبات بخش مالی، و همچنین اجرای اصلاحات برای تقویت حکمرانی، تقویت شفافیت و مبارزه با فساد نرخ ارز منعطف بیشتر در چارچوب سیاست کشور تثبیت شده است. مقامات همچنین یک برنامه اصلاحات میان مدت بلندپروازانه را توسعه داده اند که می تواند به رشد قوی تر و فراگیرتر منجر شود.

نتیجه

اگرچه “قدرت نرم” به عنوان وسیله ای برای دستکاری اثر تلقی می شود، با این وجود، نسبت به روش های دیگر ارجح تر است. “قدرت نرم” نه تنها به نفوذ، بلکه جذابیت نیز اشاره دارد، بنابراین، به عنوان یک منبع از هر چیزی که الهام می گیرد و جذب می کند و استفاده می کند، توانایی کنترل و دستیابی به نتیجه مطلوب را دارد. هدف «قدرت نرم» و «قدرت سخت» به طور کلی رسیدن به هدف خود از طریق تأثیرگذاری بر مشارکت‌کنندگان دیگر است، البته «قدرت سخت» از طریق تحمیل و اجبار به هدف خود می رسد، و «قدرت نرم» با مکانیسم‌های اقدامات سیاست خارجی. 

امروزه ارمنستان از یک سو به عنوان عضو اتحادیه اروپا و داشتن روابط متحدانه با روسیه سعی در تنوع بخشیدن به سیاست خود دارد و از سوی دیگر روابط خود را با اتحادیه اروپا عمیق می کند. در نتیجه همکاری متقابل و ادغام اقتصاد، ارمنستان را قادر خواهد کرد تا حدی از تحولات اقتصادی که گهگاه در همه قطب ها رخ می دهد، جلوگیری کند. اتحادیه اروپا امروزه دارای ابزار بسیار جذابی برای قدرت نرم است که برای تعدادی از کشورها از جمله ارمنستان مطلوب است.

منابع

– Bakalian, Anny P. (2012). Armenian-Americans : from being to feeling Armenian. New Brunswick (U.S.A.): Transaction Publishers. ISBN 1-56000-025-2. OCLC 24538802.

– Cohen, Robin (2018). Global Diasporas: An Introduction. Routledge. pp. 48–63.

– Hong Jiaze, Dui haiwai huaren huaiqiao jingji yu zhongguo guanxi de chongxin sikao (Rethinking the relationship between the overseas Chinese economy and China) // Bianjiang jingji yu wenhua (Frontier Economy and Culture), 2019, № 8, pp. 32-34.

–Ačaṙean, Hračʿeay (1971–1979). Hayerēn Armatakan Baṙaran [Dictionary of Armenian Root Words]. Vol. 1. Yerevan: Yerevan University Press. p. 505.

-Arevshatyan S. S., The Formation of Philosophical Science in Ancient Armenia (V-VI centuries), Yer., Armenia, 1973.

–Diaspora: Volume 1, Issue 1. Oxford University Press. 2018. ISBN 978-0-19-507081-1.

-Dufoix, Stéphane (2018). Diasporas. Berkeley, California: University of California Press. p. 84. ISBN 978-0-520-25359-9.

-Ember, Melvin; Ember, Carol R.; Skoggard, Ian (2020). Encyclopedia of Diasporas: Immigrant and Refugee Cultures around the World. Springer. pp. 36–43. ISBN 0-306-48321-1.

–Harutyunyan, Arus (2009). Contesting National Identities in an Ethnically Homogeneous State: The Case of Armenian Democratization. Western Michigan University. p. 56. ISBN 978-1-109-12012-7.

–Harutyunyan, Arus. Contesting National Identities in an Ethnically Homogeneous State: The Case of Armenian Democratization. Western Michigan University. p. 192. ISBN 9781109120127.

–Herzig, Edmund (2020-12-10). The Armenians: Past and Present in the Making of National Identity. p. 126. ISBN 9780203004937.

-Khorenatsi, Movses, History of Armenia / Per. с древнеарм. G. Sarkisyana, Er.: Ayastan, 2016.

-Khurshudyan L. A., Armenian National Ideology, Yerevan, YSU, 2018.

-Lewis, Martin W. (2015-05-27). “The Armenian Diaspora Is An Ongoing Phenomenon”. In Berlatsky, Noah (ed.). The Armenian Genocide. Greenhaven Publishing LLC. pp. 66–72. ISBN 978-0-7377-7319-4.

–Melvin Ember; Carol R. Ember; Ian A. Skoggard (2014). Encyclopedia of diasporas: immigrant and refugee cultures around the world. Dordrecht, Netherlands: Kluwer Academic Publishers. p. 36. ISBN 978-0-306-48321-9. Currently, only one-sixth of that land [ancestral territory] is inhabited by Armenians, due first to variously coerced emigrations and finally to the genocide of the Armenian inhabitants of the Ottoman Turkish Empire in 1915.

–Melvin Ember; Carol R. Ember; Ian A. Skoggard (2020). Encyclopedia of diasporas: immigrant and refugee cultures around the world. Dordrecht, Netherlands: Kluwer Academic Publishers. p. 37. ISBN 978-0-306-48321-9.

-Mirumyan K. A., History of political science. Ch. II. Middle Ages. Revival. Reformation, Er.: Изд-во РАУ, 2017.

-Mirumyan K., Arevshatyan S., History of Armenian Philosophy, Yerevan, Dawn, 2019.

-Nezhdanov V. L., Chinese diaspora and China. public and economic relations for mutual political benefit // Public and Government in China, Institute of Oriental Studies, 2017, p. 245-253.

-Speshnev N. А., Катайцы. features of national psychology. St. Petersburg; Caro, 2014.

واژگان کلیدی:وضعیت , قدرت اقتصادی, ارمنستان