علیرضا خرم روز
کارشناس ارشد مطالعات خاورمیانه دانشگاه علامه طباطبایی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
جهان عرب همواره درگیر اختلافات گسترده در حوزه برتری میان هویت های مختلف عربی بوده است . عمده ترین این چالش ها بین کشور مصر و عربستان نهفته است . مصر به عنوان کشوری دارای تمدن کهن و فرهنگ باستانی غنی در بین کشورهای عربی و منطقه دارای جایگاه خاصی است . جمعیت نسبتا زیاد به همراه سیاست های ملی گرایانه عربی الگویی خاص از مصر برای کشورهای عربی منطقه ساخته بود . مرجعیت مصر به عنوان نماد هویت عربی ، رقبایی برای این نگاه بوجود آورده بود .
کشورهای تازه تاسیسی چون عربستان با ساختار بدوی علاقه ای به محوریت مصر نداشتند . اصالت هویت مصری در جهان عرب نمود خود را بیش از پیش در زمان جمال عبدالناصر به رخ کشید. از سال 1952 که ناصر در مصر به قدرت رسید جلوه نژادگرایی عربی در منطقه غلظت یافت. این مسئله هر چند میان اعراب و دیگر کشورها و رژیم جعلی صهیونیستی شکاف انداخت، اما موجبات اتحاد در عالم عربی را هم برآورده نساخت، بلکه رقابت بر سر سیادت عرب را به اوج رساند.
دوره ای که به آن “جنگ سرد عرب” اطلاق می کنند ، مربوط به دوران درگیری مصر و عربستان است که کشورهای دیگر عربی را حول خود جمع کرده بودند. اصالت تمدنی مصر، تقابل با اسرائیل و محوریت در هویت عربی باعث برانگیخته شدن حس ضعف در برخی کشورهای عرب دیگر از جمله عربستان شده بود.
رژیم سعودی که فقط از امتیازات، دارای مکه ، مدینه و دلارهای نفتی بود ؛ جز حس حقارت چیز دیگری در برابر عظمت مصر نمی یافت. لذا خود را وارد درگیری با مصر کرد. از آنجایی که نظام سیاسی بدوی و ساختار قبیله ای عربستان حرفی برای گفتن نداشت ؛ ساختار دو قطبی مسلمان و ناسیونالیست عرب را مطرح نمود. در این قطبیت ؛ عربستان به خاطر داشتن مکه و مدینه نماد اسلام گرایی عربی و مصر نماد ناسیونالیسم بود. اگر عربستان از نعمت جغرافیایی و طبیعی وجود دو شهر مقدس مکه و مدینه در خاک خود بهره مند نبود ، میزان تاثیرگذاری و تصمیم سازی آن در جهان عرب شاید از یک بندر اماراتی هم کمتر بود. اما به لطف دلار و جغرافیا وارد درگیری با قدیمی ترین نماد هویت عربی شد.
این تقابل نظام پادشاهی و سوسیالیستی تا زمانی که سادات مصر را به حضیض ذلت صلح با رژیم صهیونیستی رساند ، ادامه داشت . این بار نوبت عربستان بود که وجهه عربی خود را نشان دهد ، حال آنکه در نژاد عربی ریشه عمیقی نداشت و خاندان حاکم نیز دست نشانده نیروهای فرامنطقه ای بودند.
مصر پس از سادات علاوه بر اینکه وجهه عربی خود را از دست داد، نتوانست در برابر دلارهای سعودی دوام بیاورد و عنوان چالش برانگیز “سید العرب “را به حراج دیگر کشورها قرار داد. اوج این روند سقوط در دوران مبارک شدت گرفت . اکنون در کنار عربستان ، کویت و قطر نیز به کمک رسانی مصر آمده بودند . این امر معنای خاص خود را داشت ، قطب جبهه ناسیونالیستی عربی در جنگ سرد اعراب ، اکنون از کشورهای ذره بینی جبهه سلطنتی ؛ کمک ملی دریافت می نمود.
پس از بیداری اسلامی در منطقه و انحراف آن در مصر ، اخوان المسلمین ، مزاحم قدیمی پادشاه سعودی در مصر به قدرت رسید . تحلیل ها به سمت تقابل می رفت زیرا مصر بیش از آنکه به عربستان نزدیک شود به رقیب قدیمی آن یعنی ترکیه و حزب عدالت و توسعه تقرب جسته بود.
محمد مرسی به عنوان اولین رئیس جمهور اما اولین سفر منطقه ای خود را به عربستان انجام داد ، به اسرائیل نامه محرمانه زد ، به آمریکا تضمین داد و بیش از قبل تقابلات ایدئولوژیک خود را با ایران نمایان ساخت . همین روند نه تنها اخوان المسلمین را تضعیف کرد بلکه مصر را از قبل سست عنصر تر به تصویر کشید . اکنون رئیس جمهور مصر در هواپیما باید به دست بوسی پادشاه عربستان برود. در حقیقت دلار های نفتی هویت عربی را معامله کرده بود.
پس از مرسی ، السیسی مانند مبارک روال دریافت کمک های اقتصادی از عربستان را آغاز نمود . در حقیقت آن هویت تمدنی اصیل با وام های سعودی معاوضه شد و اکنون مصر قدرت و هویت عربی را به کشوری سپرده است که بدون داشتن وزن تاریخی و جمعیتی ، باید از آن فرمان بردار باشد.
چالش بزرگ هویت عربی امروز آشکار شده است . اکنون عربستانی که نماد اسلام گرایی افراطی بود. سعی در پنهان نمودن هویت افراطی و تکفیری خود دارد و در کنار امارات می خواهند خود را جوامعی پیشرفته نشان دهند. تحقیر امارات و عربستان در برابر مردم یمن ، نشان داد که سیادت عرب هنوز در دوران پسا ناصر است و صاحب حقیقی خود را نیافته است.
وابستگی برخی کشورهای جهان عرب به سیاست های ایالات متحده آنها را به گاوشیر ده ترامپ تبدیل نموده است. امروز مصر نه تنها داعیه دار هویت عربی نیست، بلکه حتی جایگاه تصمیم سازی خاصی برای خود تعریف نکرده است. پایبندی برخی کشورهای عربی به عربستان آنها را به چاهی خواهد افکند که آمریکا چهل سال پیش از این برای شاه ایران کنده بود.
ظهور هویت هایی چون عراق ، یمن و لبنان در حال حاضر ، چالش هایی برای عربستان بوجود آورده است . هرچند توازن اقتصادی در منطقه هنوز به نفع کشورهای سلطنتی جنگ سرد عربی است ، اما باز تولید چالش اصالت هویت عربی در کنار میانه روی اسلامی ، چالش های نوینی برای عربستان بوجود آورده است. اکنون زمانی است که مصر باید به فکر بازگشت به نگاه تمدنی خود باشد تا زیر چرخ دنده های ملت های مقاومت مدار عرب منطقه مانند عراق ، یمن و سوریه ، خرد نشود و هویت مستقل خود را بازیابد.
واژگان کلیدی: نگاه، تاریخی، جایگاه، مصر ، عربستان ، جهان عرب، علیرضا خرم روز
