نقش و نفوذ بازیگران جهانی در تحولات اخير سودان

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC

قبل از بررسی نقش  و نفوذ بازیگران خارجی در تحولات یک سال  گذشته سودان ، لازم است که زمینه و مبنای دخالت این بازیگران در مدیریت و حل مناقشات در این کشور، را بررسی نماییم.سودان در شمال شرقی آفریقا واقع شده است. از شمال به مصر , از شرق به دریای سرخ , اریتره و اتیوپی , از جنوب به سودان جنوبی , از غرب به جمهوری آفریقای مرکزی و چاد و از شمال غربی به لیبی محدود می شود.

به لحاظ سیاسی، سودان دارای سابقه و فرهنگ سیاسی داشتن بسیاری از کودتا، در سال 1958، 1969، 1985 و 1989، و هم چنین تلاش شکست کودتا در سال 1961 و 1971 می باشد.(1)تجربه  این عدم همخوانی، قدرت و چالش های ریشه دار حکومتی است. این کشور از زمان دستیابی به استقلال سیاسی در ژانویه 1956، دوره‌های طولانی درگیری‌های خونین و جنگ را در جستجوی گریزان برای صلح متحمل شده است که با دوره‌های کوتاه صلح قطع شده است. (2)وقتی یک کشور پسا استعماری با سنت دموکراتیک کم یا اصلاً از یک دیکتاتوری وحشیانه فرار می کند، به ندرت به یک دموکراسی تبدیل می شود. در عوض، احتمالاً با هرج و مرج سیاسی و بازیگران خارجی که برای کسب مزیت استراتژیک دست و پنجه نرم می کنند، مواجه خواهد شد. 

زمانی که عمر البشیر، دیکتاتور دیرینه سودان در یک کودتای نظامی در سال 2019 برکنار شد، همان قدرت‌های خارجی که لیبی را به زمین بازی استراتژیک خود تبدیل کرده‌اند، فرصتی را دیدند تا در چهارراه جنوب صحرای آفریقا و خاورمیانه جای پای خود را به دست آورند.(3)

شکی نیست که نقش بازیگران منطقه ای و بین المللی در رسیدگی به درگیری ها در سودان و در منطقه بسیار موثر است. بازیگران مختلف با انگیزه های مختلف ژئواستراتژیک، سیاسی و گاهی اوقات اقتصادی در سودان مداخله دارند.بازیگران در سودان به سه دسته تقسیم می شوند:

الف- بازیگران داخلی

ب-بازیگران خاورمیانه

د- بازیگران کلیدی بین المللی

• نقش بازیگران داخلی در تحولات سودان

یکی از دلایلی که پیامد خشونت آمیز بحران سودان را توضیح می دهد، عدم وجود انحصار دولتی در استفاده از زور است که به معنای خطر بیشتر تشدید خشونت است. در بهترین حالت، آن چه ما می توانیم در سودان شاهد باشیم، قدرت سه قطبی بسیار ناپایدار است : نیروهای پشتیبانی سریع (RSF)، نیروهای مسلح سودان (SAF) و سرویس اطلاعات و امنیت ملی (NISS). این سه قطبی عاری از هرگونه ساختار رسمی تقسیم قدرت است و همه نیروها تمایل به اعمال قدرت فراتر از اختیارات قانون اساسی خود دارند. روابط بین آنها و درون آنها بسیار سیال است، در حالی که هدف هر یک به حداکثر رساندن قدرت و نفوذ سیاسی خود است .(4)

در 25 اکتبر 2021 ارتش سودان علیه دولت انتقالی به رهبری نخست وزیر عبدالله حمدوک، دست به تعلیق نهادهای انتقالی و اعمال یک جانبه تدابیر که مغایر با اعلامیه قانون اساسی سودان در سال 2019 و شرایط توافق نامه صلح جوبا در سال 2020 زد.(5)

شورای حاکمیت در سودان قرار بود کشور را از طریق گذار به رهبری غیرنظامی هدایت کند. اما یک سال قبل از تکمیل انتقال – ژنرال عبدالفتاح البرهان، فرمانده نظامی سودان، شورا را منحل کرد و عبدالله حمدوک، نخست وزیر غیرنظامی را دستگیر کرد.

ارزیابی چشم‌انداز سودان برای دموکراسی‌سازی مستلزم بررسی چشم‌انداز سیاسی است.بشیر در مواجهه با یک بحران اقتصادی که توانایی او را برای حمایت محدود می کرد، خرید وفاداری دستگاه امنیتی را بر حمایت از حزب حاکم و جمعیت شهری اولویت داد. بشیر برای حفظ رژیم شخصی خود، به نیروهای امنیتی اجازه داد تا دسترسی به جریان های درآمدی مستقل را تضمین کنند. 

دیکتاتوری‌ها در سرتاسر جهان در حال تبدیل شدن به شخصیت‌گرایی هستند. رهبران از منابع دولتی برای خرید وفاداری استفاده می کنند، در نتیجه قدرت سیاسی خود را افزایش می دهند و کنترل آن قدرت را – حداقل برای مدتی – ضعیف می کنند.(6)

بشیر که خود با کمک ارتش به قدرت رسیده بود، به وضوح خطراتی را که دستگاه امنیتی برای طول عمر سیاسی او ایجاد می کرد، درک می کرد. او دو راهبرد اصلی را برای کاهش این تهدید دنبال کرد که هدف کلی آن تضعیف استقلال ارگان های امنیتی و گره زدن سرنوشت آنها به سرنوشت خود بود.

اول، بشیر اطمینان حاصل کرد که شاخه‌های مختلف دستگاه امنیتی سودان به خوبی تأمین می‌شوند. (7)دوم، بشیر تلاش کرد تا رژیم خود را از طریق تکه تکه شدن دستگاه های امنیتی داخلی – استراتژی که مستلزم استفاده از ارگان های امنیتی مختلف به عنوان وزنه های تعادلی در مقابل یکدیگر، دادن مسئولیت های متداخل و کاهش خطوط ارتباطی و هماهنگی آنها است، اثبات کند.(8)

رژیم بشیر همچنین شبه نظامیان منطقه را تقویت کرد. مشهورتر از همه، جنجاوید، یک شبه نظامی قبیله ای عرب که عمدتاً از گروه قومی ریزه گات دارفور نشأت می گرفت، مسلح کرد و به این جنگجویان اجازه داد تا جنایات با انگیزه قومی را در آن منطقه مرتکب شوند. برخلاف ارتش و NISS، جنجاوید از نظر قومی همگن است.(9)

استفاده بشیر از منابع و موقعیت‌های دولتی برای خرید نخبگان به او اهرم‌های قدرتمندی برای کنترل داد، با این حال باعث شد که دولت عملکرد ناکارآمدی داشته باشد.استراتژی‌های البشیر برای شخصی‌سازی رژیم و سرکوب جامعه مدنی تنها به دلیل منابع بادآورده سودان امکان‌پذیر بود.  (10)

عاملان کودتا همگی در زمان البشیر خدمت می کردند، و با کودتا البرهان دستور آزادی از زندان مقامات عالی حزب کنگره ملی منحل شده البشیر و همچنین رهبران اسلام گرا را صادر کرد. با این حال کودتاهای نظامی به ندرت توسط ایدئولوژی هدایت می شوند. در عوض، آنها معمولاً برای محافظت از منافع شرکتی و اقتصادی پیشنهاد می شوند. رهبران نظامی سودان احتمالاً بر حفاظت از معادن طلا، ساخت و ساز و تجارت نفت متمرکز بودند .کودتاچیان احتمالا امیدوارند که از خود در برابر اتهامات جنایات جنگی بین المللی محافظت کنند. به هر حال، البرهان یکی از معماران نسل کشی دارفور بود.(11)

فرمانده کل نیروهای مسلح سودان در توجیه این کودتا گفت که صلح و امنیت در سودان به خطر افتاده است. قرار است روند دموکراتیک پس از انتقال قدرت به یک دولت منتخب غیرنظامی ادامه یابد. انتخابات باید طبق برنامه ریزی در ژوئیه 2023 برگزار شود. اما ناظران بین المللی نگرانند که این امربرگزار نشود.(12)

نقش بازیگران خاورمیانه در تحولات سودان

مداخله‌گرایی خاورمیانه‌ای در سودان نشان‌دهنده ارتباطات فزاینده در امنیت و پویایی سیاسی بین مناطق است. این مداخلات منعکس کننده قدرت خاورمیانه و مبارزات ایدئولوژیک است که ممکن است به خوبی با واقعیت های آفریقایی انطباق نداشته باشد، و موجب شکل گیری جنگ های داخلی، تشکیل دولت و انتقال دموکراتیک در سودان شود.

تملک زمین یکی از جنبه های حیاتی تقلای خاورمیانه برای آفریقا بوده است. در اوایل دهه 2000، رژیم بشیر در سودان، در حالی که برای اقتصاد پس از نفت و جدایی سودان جنوبی برنامه ریزی می کرد، به سرمایه گذاران خارجی اجازه داد تا زمین های سودانی را اجاره کنند. شرکت های سعودی و اماراتی بیش از یک میلیون جریب زمین را تحت کنترل دارند. امروزه این شرکت‌ها بیش از مجموع سرمایه‌گذاران داخلی سودانی، زمین‌های سودانی را در اختیار دارند. پس از ژوئن 2017، قطر نیز برای تقویت امنیت غذایی خود اقدام به تصاحب زمین در سودان و اتیوپی کرد.بنابراین زمین خواری با بحران درون خلیج فارس تسریع شد.(13)  

 روابط ترکیه با البشیر مزایای استراتژیک عمده ای را به همراه داشت، از جمله اجاره 99 ساله جزیره سواکین، واقع در دریای سرخ.در حالی که ترکیه بارها ادعا کرده است که قصد دارد سواکین را فقط برای اهداف گردشگری بازسازی کند، اما ایجاد یک پایگاه نظامی در این جزیره محتمل به نظر می رسد. دولت البرهان نه تنها این اجاره نامه را حفظ می کند، بلکه به آن می افزاید و مقادیر زیادی از زمین های سودانی را برای توسعه کشاورزی به ترکیه اجاره می دهد .

اسرائیل کودتا را  به این دلیل که البرهان و همکارانش که در ارتش بودند ، یک خبر خوب تلقی کرد.(14) تحولات  یک سال گذشته سودان تحت تأثیر قدرت های منطقه ای رخ داده است که به مقیاسی بی سابقه در تاریخ اخیراین کشور رسیده است. به اصطلاح «تروئیکای عربی» متشکل از امارات، عربستان سعودی و مصر از این انقلاب برای به حاشیه راندن رقبای منطقه‌ای خود، ترکیه و قطر، که مدت‌ها از رژیم بشیر حمایت می‌کردند، استفاده کرده‌اند. اماراتی‌ها در همکاری با سعودی‌ها نقشی ویژه در شکل‌دهی به روند سیاسی سودان ایفا می‌کنند .

هنگامی که ژنرال‌ها بشیر را سرنگون کردند، همسایگان سودان – مصر، چاد، سودان جنوبی، اریتره، و در ابتدا اتیوپی – با عربستان سعودی و امارات متحده عربی متحد شدند تا از حکومت جدید علیه خواسته‌های تظاهرکنندگان انقلابی حمایت کنند.(15)

تروئیکای عرب برای تضعیف حمدوک و حمایت از ژنرال ها تلاش بسیاری کرده است.(16)امارات همچنین از مذاکرات صلح دولت سودان با گروه های مسلح حمایت مالی کرد. این به حمدی و ژنرال شمس الدین الکباشی، یکی دیگر از اعضای برجسته شورای حاکمیت، فرصتی داد تا به عنوان صلح‌جو ظاهر شوند.(17) این تحولات نشان می‌دهد که قدرت‌های خلیج‌فارس می‌توانند از توان مالی خود برای شکل‌دهی به نتیجه فرآیند سیاسی داخلی سودان استفاده کنند.

 کمک های مالی و نظامی، به ویژه از سوی کشورهای حاشیه خلیج فارس (عربستان سعودی، امارات متحده عربی، قطر)، بیش از هر زمان دیگری برای رژیم و تضمین بقای سیاسی خود و حفظ اقتصاد متلاشی شده سودان ضروری است. علاوه بر بدهی‌ها و دارایی‌های مالی، در سال‌های اخیر، کشورهای خلیج‌فارس مناطق وسیعی از زمین‌های حاصلخیز سودان را به دست آورده‌اند و از این طریق مقدار قابل توجهی از نیازهای غذایی خود را تامین کرده و به ناامنی عمومی غذایی سودان کمک کرده‌اند. ژنرال‌ها در دیدارهای سطح بالای خود با السیسی، محمد بن سلمان و محمد بن زاید آل نهیان، در حالی که دستان حاکمیت خود را بسته بودند، به دنبال میانجی‌های بین‌المللی یا دعوت‌کنندگان صلح‌آمیز برای حل بحران سیاسی سودان نبودند. در عوض، آنها متعهد به تلاش برای مشروعیت در همسایگی خود بودند تا بتوانند به قدرت بچسبند و نیروهای ضدانقلاب را در حیاط خلوت خود رها کنند.(18)

الگوی حکومتی خود مصر بیشتر نسبت به تسلط نظامی و استبداد ابراز همدردی می کند تا انتقال دموکراتیک . لذا  قاهره از برهان و استدلال او مبنی بر اینکه کودتا برای ثبات سودان ضروری بود حمایت می کند. برهان و متحدانش امیدوار به حمایت مستمر عربستان و امارات هستند. اگرچه این کشورها ترجیحات فلسفی مصر را دارند، اما از ارتباط بسیار نزدیک با یک منحرف بین المللی محتاط می باشند.(19)

سودان پس از دهه‌ها اقتدارگرایی مستحکم وارد دوره نادری از بی‌ثباتی در موازنه قدرت خود شده است. نه برهان، همدی، حمدوک و نه FFC در حال حاضر نمی توانند بدون حمایت برخی دیگر امیدوار باشند که حکومت کنند. همه آن‌ها به دلیل مقابله با نفوذ قدرت‌های منطقه‌ای متعدد و گروه‌های داخلی در یک محیط سیاسی بسیار پراکنده، نوعی اقدام بلند را انجام می‌دهند. این دوره مملو از خطرات است، اما نوسانات آن  ممکن است فرصت هایی را برای تغییرات اساسی ایجاد می کند.

انفعال غرب به بازیگران منطقه ای – از جمله ابوظبی و ریاض – این امکان را داده است که نقش برجسته ای در سودان ایفا کنند و کشور را به حکومت نظامی یا جنگ داخلی نزدیکتر کنند. بدون اصلاح مسیر اصلی، سودان احتمالا وارد دوران تاریکی خواهد شد.در سرتاسر منطقه، عربستان سعودی و امارات ترجیح داده‌اند که دولت‌های نظامی را بر دموکراسی‌های غیرنظامی ترجیح دهند. در محیط سیاسی کنونی، هر گونه تلاش برای تحمیل رسمی حکومت نظامی می تواند باعث بی ثباتی بیشتر و حتی یک جنگ داخلی شود. (20)

–  نقش بازیگران کلیدی بین المللی در تحولات سودان

برخی از کشورهای جهانی از کودتا  در سودان سود خواهند برد. روسیه به دنبال دسترسی دریایی به بندر سودان است که ارتش به مراتب بیشتر از رهبری غیرنظامی مشتاق ارائه آن بوده است . سال گذشته، این کشور قراردادی را با شورای حاکمیت امضا کرد که به آن اجازه می‌دهد تا چهار کشتی نیروی دریایی را در بندر سودان نگه دارد . 

یکی از کشورهایی که به نظر می رسد تا حد زیادی علاقه خود را به سودان از دست داده است، چین است.در واقع، منافع چین در سودان به طور قابل توجهی با منافع غرب همپوشانی دارد. با توجه به موقعیت استراتژیک شاخ آفریقا، هر دو طرف ترجیح می دهند سودان از نظر سیاسی باثبات شود و از نظر اقتصادی به خود متکی باشد. اما منافع آمریکا در سودان فراتر از حمایت از اسرائیل است و بسیار فراتر از منافع این کشور در لیبی است. برای شروع، پس از تسلط طالبان بر افغانستان، ایالات متحده برای جلوگیری از شکست مهیج دیگری در خارج از کشور تحت فشار است و تحکیم حضور روسیه و ترکیه – و به طور بالقوه چین – در شاخ آفریقا ، آخرین چیزی است که ایالات متحده به آن نیاز دارد.(21)

چندین بازیگر بین المللی، از جمله ایالات متحده ، بریتانیا ، و آلمان، حمایت خود را از انتقال غیرنظامی سودان به وضوح اعلام کرده اند.(22) اتحادیه اروپا علاقه مند به ثبات در منطقه است، به ویژه به دلیل پتانسیل موج جدید پناهندگان. اما به گفته کارشناسان سیاسی، به دلیل نقش مرکزی سودان در تقاطع قاره، عوامل دیگری نیز در بازی وجود دارد.سودان این پتانسیل را دارد که در اتیوپی، سودان جنوبی ،چاد و لیبی که مورد علاقه اروپا نیز است، نقش مثبتی ایفا کند. اما این نقش مستلزم  یک دولت باثبات، کارآمد و دموکراتیک در سودان است.ثبات و دموکراسی در حال حاضر در سودان دور از دسترس به نظر می رسد.(23)

 

 

چشم انداز

 حکومت ارتش در سودان امنیت منطقه را تهدید می کند، و هم زمان در داخل کشور، به پراکندگی داخلی، فقر و جنگ داخلی کشانده خواهد شد. در گسترده‌ترین مفهوم، نقش بازیگران خارجی در فرآیندهای میانجی‌گری مهم است. به دلیل اختلاف در منافع، بازیگران خارجی در مناقشه سودان نتوانسته‌اند ماهیت پویایی درگیری را درک کنند که اغلب بر منافع خود و رهبران اصلی درگیری متمرکز است. 

در حال حاضر، سودان به دنبال نظم ملی جدید و تنها راه حل برای بازگرداندن و جلوگیری از یک آتش سوزی منطقه ای است. معترضان سودانی تنها نیستند. اتحادیه آفریقا فشارهای سیاسی بر البرهان را تشدید کرده است و کشورهای غربی و بانک جهانی کمک ها را به حالت تعلیق درآورده اند. اما باید بیشتر کار کرد.(24)

چارچوب نهادی عملکردی تحت حاکمیت قانون که امکان گذار صلح آمیز و فراگیر را فراهم می کند، جمع آوری قطعات حاکمیت شکسته سودان است که در سودان و اطراف خلیج فارس پراکنده شده است. در اين ميان توازن خردمندانه تقسیم قدرت و مشروعیت عمومی می تواند راه حل مناسبی باشد.(25)

واژگان كليدي: نقش ,البرهان,كودتا, البشير, نفوذ ,بازیگران,  تحولات, سودان, فاطمه خادم شیرازی

References

1. Vhumbunu, Clayton Hazvinei (2018) Reflecting on the Root Causes of South Sudan Secession: What Can Other African Leaders Learn? Journal for Contemporary History, 43 (2), p. 154.
2. Iyob, Ruth and Khadiagala, Gilbert M. (2006) Sudan: The Elusive Quest for Peace. Boulder, CO: Lynne Rienner Publishers Incorporated, p. 13.
3. https://www-project–syndicate-org.translate.goog/commentary/sudan-military-coup-us-involvement-by-shlomo-ben-ami-2021-11?barrier=accesspaylog&_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
4. https://www-ispionline-it.translate.goog/en/pubblicazione/sudan-actors-and-drivers-crisis-23307?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
5. https://reliefweb-int.translate.goog/report/sudan/human-rights-council-requests-high-commissioner-human-rights-designate-expert-human?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
6. Erica Frantz, Andrea Kendall-Taylor, Joseph Wright, and Xu Xu, “Personalization of Power and Repression in Dictatorships,” Journal of Politics (forthcoming)
7.  Nuba Reports, “Sudan Could Spend up to 70% of Its Budget on Several War Fronts This Year,” Quartz Africa, 12 February 2016
8.  Sheena Chestnut Greitens, Dictators and Their Secret Police☹. Coercive Institutions and State Violence (New York: Cambridge University Press, 2016).
9.  Eva Bellin, “The Robustness of  Authoritarianism in the Middle East: Exceptionalism in Comparative Perspective,” Comparative Politics 36 (January 2004): 139–57. Also see Greitens, Dictators and Their Secret Police.
10. https://www-journalofdemocracy-org.translate.goog/articles/sudans-uprising-the-fall-of-a-dictator/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
11. https://www-aspistrategist-org-au.translate.goog/us-must-lead-the-way-in-keeping-sudan-from-becoming-the-next-libya/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
12. https://www-dw-com.translate.goog/en/sudan-coup-international-response/a-59641303?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
13. “Farming the World: China’s Epic Race to Avoid a Food Crisis,” Bloomberg (May 22 2017)
14. https://www-aspistrategist-org-au.translate.goog/us-must-lead-the-way-in-keeping-sudan-from-becoming-the-next-libya/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
15. Interview with a diplomat, Khartoum, April 2019.
16. Interview with a Washington-based analyst of US foreign policy, February 2020.
17.  Interview with an international observer of the talks, February 2020.
18. https://www-ispionline-it.translate.goog/en/pubblicazione/sudan-actors-and-drivers-crisis-23307?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc 
19. https://www-cfr-org.translate.goog/in-brief/crisis-sudan-what-know?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
20. https://ecfr.eu/publication/bad_company_how_dark_money_threatens_sudans_transition
21. https://www-aspistrategist-org-au.translate.goog/us-must-lead-the-way-in-keeping-sudan-from-becoming-the-next-libya/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
22. https://www-hrw-org.translate.goog/news/2021/10/26/sudan-military-takeover-threatens-rights?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
23. https://www-dw-com.translate.goog/en/sudan-coup-international-response/a-59641303?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
24. https://www-aspistrategist-org-au.translate.goog/us-must-lead-the-way-in-keeping-sudan-from-becoming-the-next-libya/?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc
25. https://www-ispionline-it.translate.goog/en/pubblicazione/sudan-actors-and-drivers-crisis-23307?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=fa&_x_tr_hl=fa&_x_tr_pto=sc