بخش پاياني
كارشناس مسائل قفقاز
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
اقلیت های قومی در جمهوري آذربايجان ریشه در تاریخ منطقه و اين كشور دارند، اما همواره در طول چند دهه گذشته نقش های گوناگونی داشته اند. گفتگوي زير با برهان حشمتي در راستای نقش و جایگاه اقلیتهای قومی در جمهوري آذربايجان است.
واژگان کلیدی: نقش ، جایگاه، اقلیت ، جمهوري، آذربايجان،باكو، تالشي،تالشان، لزگي، برهان حشمتي، اقلیت هاي آذربايجان
مرکز بین المللی مطالعات صلح: رابطه و نقش اقلیت های مذهبی در ساختارهای سیاسی چیست؟
در ساختار سیاسی جمهوری آذربایجان، براساس قانون اساسی این کشور لائیک اعلام شده است و هیچ دین و مذهبی به رسمیت شناخته نشده است. اما، برغم انکار رسمی، اکثریت مطلق مردم جمهوری آذربایجان مسلمان و شیعه هستند. اقلیت مسلمان اهل سنت و اقلیت های مسیحی و یهودی نیز در جمهوری آذربایجان وجود دارند. برغم تاکید دولت و نظام سیاسی جمهوری آذربایجان بر لائیک بودن ساختار سیاسی، در عمل دولت چند گروه و سازمان دینی را به رسمیت شناخته و سیاست های خود در حوزه دین را از طریق این گروه ها پیش می برد که اداره مسلمانان قفقاز به ریاست الله شکور پاشازاده و معاون سنی مذهبش سلمان موسی اف ، به عنوان متولی رسمی امور دینی مسلمانان شناخته می شود و دولت سعی می کند این سازمان را به عنوان مرجع امور مذهبی در جمهوری آذربایجان به جامعه تحمیل کند. برای یهودیان نیز “اجماع یهودیان کوهستانی” و “اجماع یهودیان اروپایی” و “اجماع یهودیان گرجی” و برای مسیحیان هم “اجماع مسیحیان پراواسلاو” و “اجماع کلیسای مسیحیان کاتولیک” از سوی دولت به رسمیت شناخته شده است و رهبران این اجماع ها و سازمان ها در برنامه های رسمی دولتی شرکت داده می شوند. اما، برغم سیاست دولت لائیک، پیروان مذهب تشیع در جمهوری آذربایجان با وجود سالهای طولانی نقض حقوق و تبعیض و سرکوب دوران روسیه تزاری و شوروی کمونیستی و دوره حاکمیت “آذربایجان گرایی و چندفرهنگ گرایی” دوره کنونی، توانسته است هویت غیرلائیک خود را حفظ کند. البته، بخشی از جامعه نیز به سمتی هدایت شده است که اساسا هیچ ذهنیتی از دین و مذهب ندارد و در واقع، هنوز بقایای تربیت الحادی و بی خدایی دوره کمونیسم در این بخش از جامعه مشاهده می شود که در واقع بن مایه ایدئولوژی “چندفرهنگ گرایی” را نیز همین بقایای تربیت الحادی و ادغام آن با القائات تساهل و افکار تزریق شده از مراکز و اتاق فکرهای صهیونیستی و غربی تشکیل می دهد.
در هر حال، در میان اقلیت های مذهبی موجود در جمهوری آذربایجان ، اقلیت یهود از موقعیت سیاسی و رسمی برجسته ای نزد دولت این کشور برخوردار است. به نوعی که گفته می شود رهبر اقلیت جامعه یهودیان کوهستانی شان و منزلتی برابر با رییس اداره مسلمانان قفقاز در برنامه های دولتی جمهوری آذربایجان برخوردار است و حتی در پیشبرد جامعه یهودیان از استقلال عمل کامل برخوردار است که به هیچ وجه چنین استقلال عملی از طرف دولت جمهوری آذربایجان به اداره مسلمانان قفقاز به عنوان متولی رسمی امور مسلمانان داده نمی شود.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: وضعیت احزاب و گروه های سياسي اقليت چگونه است؟
ظاهرا احزاب و گروه های سیاسی در جمهوری آذربایجان اجازه ندارند که بطور رسمی بر مبنای تعلق قومی شکل بگیرند. البته، این کلیشه فقط برای اظهار تعلق به قومیت های اقلیت اعمال می شود و احزاب اغلب با ایدئولوژی ترک گرایی و آذربایجان شکل گرفته اند. تنها در اوایل استقلال جمهوری آذربایجان ، “حزب برابری خلق های آذربایجان” بر روی پایگاه اجتماعی قوم تالش ایجاد شده بود که بعدها با سرکوب “جمهوری تالش – مغان” در منطقه تالشان جمهوری آذربایجان بساط این حزب نیز برچیده شد. تقریبا تمامی احزابی که دولت جمهوری آذربایجان به رسمیت شناخته و مجوز فعالیت برای آنها داده است، بر مبنای ترک گرایی و آذربایجانگرایی ایجاد شده اند. خواه حزب حاکم آذربایجان نوین و خواه احزاب اقماری آن و خواه احزاب مخالفی که مجوز رسمی از دولت گرفته اند، همگی خود را پایبند به منافع ترک ها و آذربایجانی ها معرفی می کنند. اما، بطور غیررسمی احزاب و گروه های سیاسی وفرهنگی در میان تالشان و لزگی به عنوان دو اقلیت مهم و تا حدی نیز در میان آوارها وجود دارند که به هیچ وجه به رسمیت شناخته نمی شوند و ناگزیرند فقط در فضای مجازی و در فضای واقعی هم بطور زیرزمینی و مخفی فعالیت کنند.
در میان احزاب سیاسی، تنها “حزب اسلام” جمهوری آذربایجان که در اوایل استقلال این کشور مجوز رسمی دریافت کرده بود، بر اساس تعلقات قومی شکل نگرفته است. اما، حزب اسلام در اوایل ریاست جمهوری حیدرعلی اف بر جمهوری آذربایجان هدف سرکوب قرار گرفت و مجوز فعالیتش لغو شد. با این حال، این حزب توانسته است به حیات سیاسی خود و تاثیرگذاری بر جامعه ادامه دهد. حاج محسن صمدوف، رهبر حزب اسلام سالهاست که به علت انتقاد ممنوعیت حجاب در مدارس جمهوری آذربایجان ، در زندان به سر می برد. همچنین در سال های گذشته تلاش های مرموزی برای انشعاب در حزب اسلام مشاهده شده و حتی از انشعاب “حزب اسلام دموکرات” از آن خبر داده شده و متاسفانه به علت انتشار این اخبار نادرست در ایران هم برخی ها حتی در مقالاتی هم که منتشر می کنند، “حزب اسلام دموکرات” را به عنوان یک حزب و نیروی اسلامی واقعی در جمهوری آذربایجان مطرح می کنند که این کاملا نادرست است و این گروه فقط یک نام است که در سطح رسانه ها و برخی مجامع برای مقاصد سیاسی استفاده می شود. دیگر سازمان های اسلامی شیعی که فعالیت هایشان بیشتر جنبه فرهنگی و دینی دارد و در عین حال دارای خط مشی سیاسی نیز هستند، نتوانسته اند از دولت لائیک جمهوری آذربایجان مجوز فعالیت بگیرند. از جمله این سازمان ها که تاثیر خوبی در جامعه دارد، “جمعیت دینی جمعه” به رهبر حاج ایلقار ابراهیم اوغلو است. دیگر سازمان دینی فعال که توانسته است برغم تمامی سرکوب ها و زندانی شدن اکثر رهبران و فعالان رده بالای آن به فعالیت خود ادامه دهد، “جنبش اتحاد مسلمانان” به رهبر حاج طالع باقرزاده است که وی نیز به 20 سال زندان محکوم شده است. اتحادیه ارزش های ملی – معنوی که توسط حاج آبگل سلیمان اف تاسیس شده بود، نیز به علت زندانی شدن وی با مشکلات زیادی مواجه بوده است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: جنبش های جدید اقليتي در جمهوري آذربايجان به طور کلی به گرد چه مفاهیم و ایستارهایی شکل گرفته اند؟
کاربرد جنبش های جدید اقلیتی در جمهوری آذربایجان چندان درست و واقعی نیست. چنین جنبش هایی مشاهده نمی شوند. فقط در میان تالشان و لزگی ها گروه هایی وجود دارند که حقوق قومیتی خود را مطالبه می کنند. سیاست سرکوب و اضمحلال فرهنگی و جمعیتی در جمهوری آذربایجان تاثیر جدی در این کشور برجای گذاشته است. اما، در مورد تالشان این ظرفیت فعال برای تبدیل شدن به جنبش اقلیتی وجود دارد. حرکت قومی تالشان نیز بر محور هویت قومی و زبانی تالشان جریان دارد. این حرکت با توجه به پیشینه تالشان و پیوند زبانی آنها با فارسی و ایران ، خواه ناخواه خود را در حوزه تمدنی ایران تعریف می کند.
سیاست های حاکم بر جمهوری آذربایجان اجازه نداده است که جریان سیاسی قومی که حاکمیت این کشور آن را معتدل بداند شکل بگیرد. از نظر حاکمیت جمهوری آذربایجان تمامی گروه های سیاسی و فرهنگی که حول محور اقوام اقلیت ایجاد شده اند، تجزیه طلب محسوب و سرکوب می شوند. از جمله در میان تالشان مثلا گروه هایی مثل “شورای ریش سفیدان تالش” یا ” شورای اجتماعی تالشان” که اساسا گروه هایی هستند که با پذیرش چارچوب جمهوری آذربایجان تشکیل شده اند، به رسمیت شناخته نمی شوند و انگ تجزیه طلبی به آنها هم زده می شود. در حوزه تالشان، گروهی که هنوز خود را ادامه دهنده حرکت ” جمهوری خودمختار تالش – مغان” به ریاست علی اکرام همت اف می داند و همچنین سازمان ” دیاسپورای تالش” در روسیه از نظر دولت جمهوری آذربایجان تندرو و تجزیه طلب شناخته می شود و دولت جمهوری آذربایجان هر از گاهی برای دستگیری فعالان این گروه ها در خارج از کشور نیز تلاش می کند که دستگیری فخرالدین عباس زاده ، یکی از فعالان فرهنگی تالش در روسیه و تحویل وی به دولت باکو نیز از آن جمله بوده است. در میان لزگی ها و آوارها نیز می توان گفت که اساسا گروه سیاسی فعالی باقی نمانده است و فعالان لزگی و آوار متاسفانه به سمت گروه های مخفی و زیرزمینی وهابی و تکفیری و داعش جذب شده اند که نام و نشان ندارند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آینده حضور و نفوذ جریان های اقليت در جمهوري آذربايجان به چه عواملی وابسته است ؟
تناقض ذاتی موجود میان سیاست آذربایجان گرایی و چندفرهنگ گرایی و سرکوب تمامی مطالبات اقلیت های قومی و حتی سیاسی غیرقومی در جمهوری آذربایجان نشان می دهد که مساله اقلیت در این کشور بطور حل نشده باقی مانده است و مانند آتش زیرخاکستر محسوب می شود. وضعیتی مشابه دوران استیلای کمونیستی در جمهوری آذربایجان وجود دارد. به این معنا که در ظاهر همه چیز تحت تسلط و کنترل نظام حاکم به نظر می رسد. همانند آنچه در دروه کمونیستی به نظر می رسید. اما، به محض تزلزل در نظام کمونیستی ، گروه ها و احزاب و جریان های سیاسی و قومی و فکری مانند قارچ از گوشه و کنار کشور سربرآوردند و با همدیگر درگیر شدند. در شرایط کنونی سرکوب مطالبات اجتماعی و سیاسی و قومی در جمهوری آذربایجان نیز می توان همان وضعیت را احساس کرد. هیچ تضمینی وجود ندارد که سیاست “آذربایجان گرایی” که به افراطی ترین شکل آن در جمهوری آذربایجان حاکم است و تمامی عناصر هویتی این کشور درپای عنصر ترکی و زبان آذری قربانی و انکار شده است و نمودهای عینی آن را این روزها در آستانه 31 دسامبر، روز به اصطلاح همبستگی آذربایجانی های دنیا مشاهده می کنیم، بتواند در آینده ای که به هرحال در نظام متصلّب و وابسته به بیگانه و صهیونیسم و جریان های فراماسونی در جمهوری آذربایجان تزلزل به وجود خواهد آمد، تداوم یابد. در صورت بروز نشانه های تزلزل در نظام بیگانه با مبانی سنتی و ریشه های تاریخی مردم جمهوری آذربایجان، مطالبات و جنبش های مختلف مردم در این کشور شکل خواهد گرفت. تنها نیرویی که از شکل گیری جریانات مردمی قوی در جمهوری آذربایجان جلوگیری می کند، منافع قدرت های ذینفوذ جهانی است که مصلحت و منفعت خود را در حفظ وضعیت موجود این کشور می دانند.
