روح الله سوری
پژوهشگر و كارشناس مسائل خاورميانه
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
کویت کشوری کوچک در منتهی‌الیه شمال غربی خلیج فارس با جمعیتی کمی بیش از چهار میلیون نفر (2014) می‌باشد که بخش عمده جمعیت آن را نیز مهاجرانی تشکیل می‌دهد که عمدتا برای کار به این کشور مهاجرت کرده‌اند. دسترسی به خلیج فارس، وجود ذخایر عظیم نفتی ( 10 درصد از ذخایر نفتی جهان) و برخورداری از منابع مالی هنگفت ناشی از صادرات نفت از جمله ویژگی‌های مهم جغرافیایی و اقتصادی کشور کویت می‌باشد.
کویت از لحاظ داشتن جمعیت باسواد خصوصا در میان زنان، آزادی مطبوعات و جمعیت زیر خط فقر بسیار کم ( نزدیک به صفر) در میان کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس و همچنین سایر کشورهای عرب از موقعیت ویژه‌ای برخوردار است. براساس گزارش سازمان خبرنگاران بدون مرز،این کشور در سال 2019 مقام نخست آزادی مطبوعات را در بین کشورهای خلیج فارس به خود اختصاص داده است.کویت از لحاظ ساختار سیاسی نیز تفاوت‌های خاصی با دیگر کشورهای عرب دارد. اگرچه در این کشور نیز به مانند اکثرکشورهای عرب، جابجایی قدرت بصورت موروثی صورت می‌گیرد اما وجود قوای مجریه و قضائیه به همراه یک پارلمان منتخب که زنان و مردان در آن حق انتخاب شدن و انتخاب کردن دارند موضوعی است که کویت را از لحاظ ساختار سیاسی از سایر کشورهای عرب خلیج فارس متمایز می‌نماید. کویت همچنین بر اساس شاخص صلح جهانی (Global Peace Index) در سال 2019 با هفت پله صعود رتبه 43 را به خود اختصاص داده است. شاخص صلح جهانی شاخصی است که با مناقشات داخلی و خارجی، نقش کشورها در این مناقشات و طول مدت درگیر بودن در آنها،سطح امنیت اجتماعی، نرخ جرم، فعالیت های تروریستی ، تظاهرات خشونت آمیز، تعداد افراد پناهنده شده به کشورهای همسایه و همچنین روابط متوازن با همسایگان در ارتباط می‌باشد.علاوه بر این موارد در این شاخص سهم تولید ناخالص ملی در هزینه‌های نظامی ، تعداد پرسنل نظامی و میزان مشارکت مالی کشورها در عملیات صلح‌بانی ملل متحد نیز سنجیده می‌شود.
قرارگیری کویت در میان سه کشور بزرگ و عمدتا رقیب شامل ایران، عربستان سعودی و عراق،عامل ژئوپلیتیک را به مولفه‌ای مهم و تاثیرگذار در سیاست خارجی این کشور تبدیل نموده است، نگرانی از دو همسایه بزرگ خود ایران و عراق و ضرورت ایجاد هماهنگی میان کشورهای عرب خلیج فارس،منجر به ارائه پیشنهاد اولیه تشکیل شورای همکاری خلیج فارس از سوی کویت در سال 1971 گردید.
تجربه تهاجم نظامی از سوی عراق و رهایی از اشغال نظامی با کمک ائتلاف بین‌المللی تحت رهبری ایالات متحده آمریکا، مورد حمایت قرار گرفتن این کشور از سوی قدرت‌های بزرگ را به ضرورتی اساسی در سیاست خارجی این کشور تبدیل نموده است.به همین دلیل امروزه حضور نظامی آمریکا در داخل خاک کویت از نگاه تصمیم گیرندگان این کشور عاملی اساسی در جهت ایجاد بازدارندگی در میان قدرت‌های منطقه‌ای و حفاظت از امنیت سرزمینی این کشور قلمداد می‌گردد.
قرارگرفتن کویت در میان همسایگان قدرتمند از لحاظ نظامی و سیاسی و برخوردار نبودن از عمق استراتژیک که در برهه‌ای حتی این کشور را تا ضمیمه شدن به عنوان خاک همسایه شمالی خود پیش برد منجر به در اولویت قرار گرفتن سیاست دوری این کشور از مناقشات منطقه‌ای و ایجاد تعادل در رفتار خارجی نسبت به همسایگان خوداز سوی این کشور شده است.
بر اساس قانون اساسی و اظهارات مقامات سیاسی این کشور، سیاست خارجی کویت بر پایه تقویت همکاری‌های سازنده با دیگر کشورها با رعایت اصل احترام متقابل، عدم مداخله در امور داخلی دیگران و صیانت از آزادی، استقلال و حاکمیت کویت بنا شده است. شیخ صباح آل احمد الجابر آل صباح هدف اصلی سیاست خارجی کویت را همکاری و مشارکت با همه کشورها به منظور حفاظت از صلح و ثبات جهانی و توسعه پایدار جوامع ذکر کرده است.
تحت تاثیر مولفه‌های گفته شده دولت کویت نگاه متفاوت‌تری به مقوله امنیت منطقه‌ای در مقایسه با دیگر کشورهای عرب خلیج فارس همچون عربستان سعودی و امارات متحده عربی برگزیده است. همین تفاوت نگاه منجر به ایجاد تفاوت در رویکرد سیاست خارجی این کشور نسبت به تحولات منطقه از جمله توافق هسته‌ای ایران با کشورهای 5+1، خروج آمریکا از برجام و بحران‌های منطقه‌ای شده است.
برخلاف نگرانی عربستان سعودی از نقش توافق هسته‌ای در افزایش قدرت منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران، دولت کویت وجود چنین توافقی را به دلیل نقشی که در امنیت و ثبات منطقه‌ای می‌تواند داشته باشد بهتر از نبودن آن می‌داند. رئیس مجلس کویت ضمن استقبال از توافق هسته‌ای ایران، این توافق را گامی مهم در جهت اعتماد سازی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی عنوان نموده که باید در ادامه منتظر برداشته شدن گام‌های دیگر در جهت حصول یک توافق و ثبات دائمی در منطقه باشیم. در مقابل وی وجود زرادخانه های اسرائیل و عدم پذیرش معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای از سوی رژیم صهیونیستی را تهدیدی برای امنیت منطقه و جهان عنوان کرده است.
دولت کویت همچنین برخلاف کشورهایی همچون بحرین و امارات متحده عربی که در همراهی با عربستان سعودی روابط اقتصادی و سیاسی خود را با قطر قطع کرده‌اند تلاش داشته تا خود را از تنش میان قطر و عربستان سعودی دور نگه دارد. امیر کویت در سی و نهمین اجلاس شورای همکاری خلیج فارس که در ریاض برگزار گردید خواستار حفظ اتحاد منطقه‌ای گردید و از طرفین خواست که به اختلافات خود پایان دهند. اقدام جالب امیر کویت در مرتب نمودن پرچم کشور قطر هنگام گرفتن عکس پایانی نشست که مورد توجه خاص رسانه‌ها و قدردانی نماینده قطر قرار گرفت را می‌توان نشانه‌ای از همین نگاه متفاوت کویت به مناقشات میان اعضای شورای همکاری خلیج فارس درنظر گرفت.کویت پیش از این نیز در اختلافات میان قطر و عربستان درسال 1995 و اختلاف میان عربستان سعودی با امارات متحده عربی در سال 2009 سیاست بی طرفی را در اولویت قرار داده بود.
کویت جز کشورهای عربی – اسلامی می‌باشد که در ائتلاف نظامی تحت رهبری عربستان سعودی علیه یمن مشارکت دارد و اگر چه این کشور 15 جنگنده در این ائتلاف دارد، اما این امارات متحده عربی و عربستان سعودی هستند که بیشتر در عملیات هوایی مشارکت دارند. کویت پیشنهاد ارائه شده از سوی عربستان سعودی برای مشارکت 10 میلیارد دلاری کویت در تامین هزینه‌های جنگ یمن را رد کرده است و در پاسخ به ابراز نارضایتی بن سلمان از نپذیرفته شدن پیشنهاد کمک مالی این کشور، بر مخالفت با سیاست جنگ تاکید کرده است. مسلما دلیل این امتناع کویت صرفا مسائل اقتصادی نیست چرا که دولت کویت تا کنون در قالب همکاری‌های بین المللی مبالغ زیادی را برای کمک به یمن و همچنین سوریه و عراق در نظر گرفته است.
کویت همچنین در نشست مربوط به یمن، حمایت خود را از راه حل سیاسی برای حل این بحران اعلام کرده و بیان داشته که این مناقشه راه حل نظامی ندارد و در چند مرحله میزبان گفتگوهای صلح میان طرفین درگیر در یمن بوده است. دولت کویت راه حل فروکش کردن مناقشه یمن را در اجرای قطعنامه 2216 سازمان ملل، ابتکار عمل کشورهای خلیج فارس و سازوکارهای اجرایی مناسب ذکر کرده است.
کویت همچنین در رابطه با سوریه نیز ضمن مخالفت با هرگونه دخالت نظامی در این کشور از تلاش برای یافتن یک راه حل سیاسی و پایان درگیری‌ها بر اساس قطعنامه‌های سازمان ملل خصوصا قطعنامه 2254 حمایت کرده است. در رابطه با کمک‌های اقتصادی و بشردوستانه نیز کویت در چهارمین و پنجمین کنفرانس سوریه 1.6 بیلیون دلار و در سال 2018 نیز حمایتی 100 میلیون دلاری از پناهندگان سوری به عمل آورده است.
در قضیه فلسطین کویت از یک راه حل دو دولتی حمایت می‌کند که این موضوع در تضاد با طرح مورد نظر ترامپ برای حل مساله فلسطین قرار دارد. درموضوع تظاهرات بازگشت نیز کویت قطعنامه‌ای را در حمایت از این تظاهرات در شورای امنیت پیشنهاد نمود که البته توسط آمریکا وتو شد. کویت همچنین حملات اسرائیل به غزه را نقض فاحش قوانین بین‌المللی خوانده است. رئیس مجلس کویت در نهمین نشست سران مجالس کشورهای اسلامی مساله فلسطین را مساله اعراب و مسلمانان عنوان نموده و ضمن انتقاد از عقب‌گرد در اولویت مسلمانان، بیان داشت که نباید مبارزات فلسطین برای بازپس‌گیری سرزمین‌شان به فراموشی سپرده شود.
آنچه در کل در رابطه با سیاست خارجی کویت می‌توان بیان کرد این است که موقعیت ژئوپلیتیک کویت به عنوان کشوری کوچک و ذره‌ای، قرارگیری در میان قدرت‌های عمده منطقه، سابقه اشغال توسط همسایه شمالی و هویت اسلامی – عربی از جمله مولفه‌هایی هستند که در جهت‌گیری سیاست خارجی کویت موثر بوده‌اند. محدودیت‌های ایجاد شده تحت تاثیر مولفه‌های گفته شده باعث شکل گیری اولویت‌هایی در سیاست خارجی کویت شده است که مهمترین این اولویت‌ها را می‌توان موارد زیر در نظر گرفت :
- اتکای نظامی به قدرت های بزرگ فرامنطقه‌ای
- دور ماندن از تنش ها و اختلافات
- اولویت‌دهی به سیاست خارجی متعادل در قبال همسایگان و قدرت‌های منطقه
واژگان کلیدی: مولفه، تاثیرگذار ، سیاست خارجی، کویت، کشورهای عرب، خلیج فارس ،روح الله سوری
