متغیرهای موثر بر سیاست خارجی روسیه در افغانستان

فاطمه خادم شیرازی

پژوهشگر و مدرس دانشگاه

مرکز بین المللی مطالعات صلحIPSC-

 

روسیه دهه‌ها بر تحولات افغانستان تأثیر گذاشته و تلاش کرده برای امنیت خود، در شکل‌دهی تحولات افغانستان در برابر رقیب آمریکا و ناتو نقش فعالی داشته باشد.خروج نیروهای آمریکایی و فروپاشی سریع دولت افغانستان، وضعیت امنیتی جدیدی را ایجاد، و فضای ژئوپلیتیک آسیای مرکزی را متحول ساخت. در همین راستا روسیه که تأمین‌کننده سنتی امنیت در قبال کشورهای آسیای مرکزی می باشد، با چالش ها و فرصت های جدیدی روبرو شده است. 

همجواری جغرافیایی و مرزهای مشترک افغانستان با سه کشور تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان در آسیای مرکزی باعث شده، روسیه سیاست چند جانبه ای علاوه بر مسائل امنیتی، اقتصادی و ژئوپلیتیک را در نظر بگیرد. بنابراین لازم است سیاست های فعلی روسیه، و متغیرهای موثر در سیاست خارجی روسیه و سناریوهای احتمالی برای تحولات آینده و پیامدهای آن برای منطقه را بررسی کنیم .

-متغیرژئوپولیتیکی 

افغانستان همیشه در یک موقعیت ژئوپلیتیکی تأثیرگذار اما متزلزل بوده است که آسیای مرکزی، آسیای جنوبی و خاورمیانه را به هم متصل می کند. اخیراً، افغانستان از زمان تأسیس خود به عنوان یک دولت مستقل، به طور مستقیم یا غیرمستقیم در سیاست قدرت جهانی درگیر بوده است. در بازی بزرگ قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، به عنوان یک “دولت حایل” عمل کرده و در طول جنگ سرد، نقش مهمی در سقوط اتحاد جماهیر شوروی داشت.(1)

اتحاد روسیه در افغانستان بخشی از موقعیت ژئوپلیتیکی و دیدگاه مجموع آن در سیاست امنیتی و رقابت آن با آمریکا است.روسیه همچنین دارای حیاتی در آسیای مرکزی، جمهوری های شوروی سابق در شمال افغانستان است، که بخشی از تصویر کامل لازم برای درک مسکو به افغانستان را می دهد. رهبری سیاسی روسیه در تلاش است تا یک حوزه را در اتحاد جماهیر شوروی سابق، از جمله در جمهوری‌های آسیای مرکزی پس از شوروی ایجاد کند. آسیای مرکزی همچنین به عنوان منطقه ای برای مذاکره در نظر گرفته می شود، زیرا بین قدرت منطقه ای و اقتصادهای مهم چین، هند و روسیه قرار دارد.(2)

تحولات روسیه و کشورهای آسیای مرکزی نیز پیامدهای ژئوپلیتیکی عمیقی بر سیاست افغانستان دارد. از نظر ژئوپلیتیکی، تهاجم روسیه به اوکراین اساساً زمینه رقابت استراتژیک بین اتحاد ناتو و روسیه را تغییر می‌دهد. می توان فرض کرد که همکاری در مورد منافع متقابل مانند یک دولت فراگیر و با ثبات افغانستان در فضای تنش های فزاینده دشوارتر می شود . 

بحران اوکراین افغانستان را از یک تهدید امنیتی درجه دوم برای قدرت‌های بزرگ قبل از تهاجم به تهدید امنیتی درجه سوم در حال حاضر تنزل می‌دهد، به این معنی که قدرت‌های بزرگ تلاش کمتری برای حل آن صرف خواهند کرد. یعنی تا زمانی که ناتوانی طالبان در اداره کشور به جنگ داخلی یا تجدید تروریسم بین المللی تبدیل شود. (3)

-متغیر امنیتی 

روسیه در افغانستان منافعی دارد که در درجه اول به موضوع امنیت مرتبط است. در سند رسمی سیاست خارجی روسیه در سال 2016 (بند 97) و در سال 2021در استراتژی امنیت ملی روسیه به خطرات ناشی از گسترش تروریسم ،​​افراط گرایی بین المللی تولید و قاچاق غیرقانونی مواد مخدر اشاره شده است.

روسیه همچنین دارای منافع حیاتی در آسیای مرکزی، جمهوری‌های شوروی سابق در شمال افغانستان است، که بخشی از تصویر کامل لازم برای درک علاقه مسکو به افغانستان را تشکیل می‌دهد. 

آسیای مرکزی یک منطقه حیاتی برای ارتش روسیه است. قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان همگی اعضای سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) به رهبری مسکو، ائتلاف نظامی روسیه هستند.مسکو خود را ضامن امنیت و ثبات در آسیای مرکزی می داند. این منطقه نه تنها بخشی از قلمرو روسیه است، بلکه یکی از خطوط دفاعی رو به جلو و از موقعیت قدرت بزرگ روسیه را می دهد.

تاجیکستان از دو جهت یکی مرز طولانی با افغانستان و خرید نظامی روسیه در خارج از کشور نقشی کلیدی برای مسکو ایفا می کند. همچنین این کشور میزبان یک گروه دائمی روسیه متشکل از 7000 سرباز است.(4)

در دوران پس از جنگ سرد، افغانستان پناهگاهی برای بنیادگرایی و افراط گرایی اسلامی فراهم کرده است که بر صلح و نظم بین المللی تأثیر منفی گذاشته است. پس از حملات 11 سپتامبر، این کشور به میدان جنگ برای جنگ های نیابتی بین کشورهای مختلف منطقه ای و جهانی تبدیل شد. با ادغام یک بازی بزرگ جدید، افغانستان بار دیگر به یک نفوذ سیاسی قدرتمند تبدیل شده است که در تقاطع کشورهای هسته ای آسیا قرار دارد و توسط سه مجتمع امنیتی منطقه ای احاطه شده است.لذا امنیت ،ثبات و صلح در این کشور می تواند نقش حیاتی در عملیات اقتصادی جهانی و منطقه ای ایفا کند. (5)

– متغیر سیاسی 

ظهور طالبان و فتح کابل توسط این گروه در سال 1996 نقطه عطفی برای توجه جدی روسیه جدید به افغانستان تلقی می شود. در حمله آمریکا و متحدانش به افغانستان در سال 2001، روسیه با تمام توان های بدنی و اطلاعاتی خود پشت سر ارتش آمریکا قرار گرفت.اهمیت شکست طالبان برای روس ها به حدی بود که به آمریکا اجازه داد در حیاط خلوت خود در قرقیزستان و ازبکستان پایگاه های نظامی ایجاد کند.پس از تشکیل دولت مرکزی در افغانستان ،شاخص اصلی سیاست خارجی روسیه در این دوره، هماهنگی با غرب برای مقابله با طالبان، علیرغم برخی اختلافات از جمله گسترش ناتو به شرق و انقلاب های رنگی در قفقاز و آسیای مرکزی بود. (6)

در دوره جدید حکومت طالبان سیاست روسیه در قبال افغانستان دوباره فعال شد.از منظر مسکو، عقب نشینی غرب از افغانستان نشان از افول هژمونی آمریکاست.از دید مسکو، آشفتگی افغانستان بار دیگر ثابت می کند که اتحادیه اروپا قادر به عمل مستقل نیست. 

زیرسطح مسائل نظم جهانی، خطرات چندلایه ای به چشم می خورد که مسکو اکنون در افغانستان با آن مواجه می باشد.مسکو با سیاست خود در قبال افغانستان سه هدف اصلی را دنبال می کند: اول، بی ثباتی در افغانستان نباید از مرزهای آن به آسیای مرکزی بیشتر شود. این هم به خصومت و هم به فرار و مهاجرت نیز مربوط می شود. 

 ثانیاً، گروه های تروریستی فراملیتی مانند داعش یا القاعده باید از بازیابی جای پای خود در افغانستان و انجام عملیات از آنجا در آسیای مرکزی یا روسیه مانع شوند. روسیه در تاریخ اخیر خود متحمل یک سری حملات تروریستی با انگیزه اسلام‌گرایان است و گروه‌های اسلام‌گرا در قفقاز شمالی روسیه، بازگشت‌کننده‌ها از مناطق جنگی مانند سوریه و شبکه‌های تروریستی فراملی  تهدیدی برای این منطقه است. مواد مخدر سومین هدف سیاست روسیه است.(7)

-متغیر اقتصادی 

کشورهای آسیای مرکزی دارای ذخایر عظیم نفت و گاز هستند که در تامین انرژی اقتصاد جهانی بسیار مهم است. افغانستان می‌تواند مسیری جایگزین برای انتقال نفت و گاز طبیعی از آسیای مرکزی در میان تحریم‌های گسترده علیه روسیه باشد. در بخش حمل و نقل، افغانستان یک حلقه مهم در کریدور پیشنهادی راه آهن ملل متحد که هدف آن اتصال چین و ایران از طریق افغانستان، تاجیکستان و قرقیزستان است. علاوه بر این، پروسه قلب آسیا-استانبول، همکاری های امنیتی، اقتصادی و سیاسی منطقه ای را با محوریت افغانستان ارتقا می دهد. (8)

از طرفی افغانستان کشوری غنی از مواد معدنی است و بر اساس عملیات های اکتشافی زمین شناسی انجام شده در دوران اتحاد جماهیر شوروی، ذخایر معدنی دست نخورده آن، از جمله مواد معدنی کمیاب، می تواند به بیش از یک تریلیون دلار برسد. این ذخایر یکی از موارد تاثیرگذار در سیاست روسیه در قبال افغانستان است.(9)

تحریم‌های اقتصادی غرب آسیب‌های جانبی در کوتاه‌مدت در آسیای مرکزی ایجاد کرده است، زیرا تجارت و حواله‌های روسیه را قطع می‌کند. این امر تمایل کشورهای آسیای مرکزی را برای ثبات بیشتر در جناح جنوبی خود افزایش می دهد. اما کشورهای آسیای مرکزی نفوذ نسبتا کمی بر طالبان دارند و به خودی خود نمی توانند شکنندگی اقتصادی یا سیاسی را که آنها را از افغانستان تهدید می کند تغییر دهند.لذا به حمایت بیشتر روسیه نیازمند هستند.(10)

-آینده روابط مسکو و طالبان

در سال‌های منتهی به تسلط طالبان، روسیه یک رابطه تاکتیکی با طالبان با هدف دشمنی با آمریکا ایجاد کرد.روسیه اکنون تمایل بیشتری برای تعامل دیپلماتیک با طالبان دارد، اما دولت طالبان را به دلیل نگرانی از سرازیر شدن قاچاق مواد مخدر و تروریسم به شمال به حوزه منافع روسیه در آسیای مرکزی به رسمیت نمی شناسد. 

در مورد پیامدهای احتمالی سیاست های طالبان ، مسکو خط واقعی سیاست خارجی روسیه را دنبال می کند و از اظهار نظر در مورد وضعیت سیاسی داخلی یا وضعیت حقوق بشر در افغانستان خودداری می کند .(11)

مسکو در درجه اول به همکاری امنیتی در افغانستان و منطقه همسایه آسیای مرکزی محدود خواهد شد. در سطح جهانی، روسیه از ضعفی که غرب از زمان خروج از افغانستان تجربه کرده است، سود می برد. غربی ها باید این را در نظر بگیرند و نباید سیاست های روسیه را تنها در یک زمینه ژئوپلیتیک تفسیر کنند.(12)

مسکو نسبت به نقش افغانستان به عنوان پناهگاه و محل تمرین بالقوه تروریست ها که می توانند به روسیه یا آسیای مرکزی تبدیل شوند، محتاط است. روسیه همچنین از وضعیت افغانستان برای بازگشت خود به رقابت قدرت جهانی استفاده خواهد کرد. (13)طالبان خواهان مشروعیت بین‌المللی هستند، اما مقدار کمی از آن از طریق حمایت روسیه به دست می‌آید، به‌ویژه که مسکو پول یا نیروی نظامی ندارد.تشخیص تأثیرات سیاسی درگیری روسیه و اوکراین بر افغانستان دشوارتر است. طالبان باید در مورد نزدیک شدن به روسیه، حتی در حمله روسیه به اوکراین ملاحظات جدی داشته باشند اهداف روسیه و ایالات متحده در افغانستان تا حد زیادی در یک راستا قرار دارند. علیرغم افزایش شدید تنش ها بین آمریکا و روسیه بر سر اوکراین، منافع مشترک افغانستان تا حد زیادی بدون تغییر باقی می ماند. (14)

reference

1-https://www.nbr.org/publication/afghanistan-a-junction-of-asias-connectivity/

2-https://www.ui.se/forskning/centrum-for-osteuropastudier/sceeus-report/russian-interests-in-afghanistan-sceeus-report-

3-https://www.usip.org/publications/2022/03/russias-invasion-ukraine-helps-taliban-and-makes-afghans-worse

4-https://www.ui.se/forskning/centrum-for-osteuropastudier/sceeus-report/russian-interests-in-afghanistan-sceeus-report-no12021/

5-https://www.nbr.org/publication/afghanistan-a-junction-of-asias-connectivity/

6-https://ipis.ir/en/newsview/626367/russia%E2%80%99s-multipronged-policy-in-afghanistan

7-https://www.swp-berlin.org/en/about-swp/ quality-management-for-swp-publications/

8- Chris Devonshire-Ellis, “The Afghanistan-China Belt and Road Initiative,” Silk Road Brief, September 16, 2022, https://www.silkroadbriefing.com/news/2021/08/17/the-afghanistan-china-belt-road-initiative 9-https://www.swp-berlin.org/en/about-swp/ quality-management-for-swp-publications/

10-https://www.usip.org/publications/2022/03/russias-invasion-ukraine-helps-taliban-and-makes-afghans-worse

11-https://www.swp-berlin.org/en/about-swp/ quality-management-for-swp-publications/

12-https://www.swp-berlin.org/en/about-swp/ quality-management-for-swp-publications/

13-https://www.usip.org/publications/2022/03/russias-invasion-ukraine-helps-taliban-and-makes-afghans-worse

14-https://www.usip.org/publications/2022/03/russias-invasion-ukraine-helps-taliban-and-makes-afghans-worse