متغیرهای موثر بر روابط ترکیه در آفریقا

مریم خالقی نژاد

دکتری تخصصی علوم سیاسی 

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

چهره و سرنوشت قاره آفریقا در قرن بیست و یکم به سرعت در حال تغییر است و شبکه روابط خارجی آن با تعامل بازیگران جدید با کشورهای آفریقایی پیچیده تر می شود. در کنار قدرت های غربی، امروزه چین، ژاپن، هند و روسیه به همراه قدرت های منطقه ای خاورمیانه مانند قطر، امارات متحده عربی، عربستان سعودی و ترکیه و … همگی به دنبال ایجاد منطقه نفوذ بر منابع آفریقا هستند. بازارها یا مکان های استراتژیک با ارائه وام های کم هزینه، سرمایه گذاری های مالی یا محصولات نهایی از مزیتهای قاره آفریقا هستند. از این رو، آفریقا به ستاره جدید اجلاس ها و مجامعی تبدیل شده است که مورد توجه قدرتهای ریز و درشت میباشد. 

یکی از این کشورها ترکیه است. تاریخ ترکیه در این قاره به قرن شانزدهم باز می گردد، زمانی که عثمانی ها برای اولین بار وارد شمال آفریقا شدند. عثمانی ها به مدت چهار قرن قدرت حاکم در آفریقا باقی ماندند و پنج اداره جداگانه در الجزایر، تونس، لیبی، مصر و اریتره ایجاد کردند. با این حال، در سال 1912، نیروهای عثمانی از این قاره عقب نشینی کردند و دولت های مستحکم آن را به قدرت های استعماری اروپایی واگذار کردند.

با توجه به اهمیت قاره آفریقا در حال حاضر که سیاست های رجب طیب اردوغان در آتش اندازی های فرامرزی به خصوص در حوزه های منطقه ای مانند سوریه و یا عراق به بن بست رسیده است لذا در پی افزایش قدرت خود و جبران این عدم موفقیت در مناطق دیگر است. یکی از مناطقی که از دیرباز در حوزه سیاست های ترکیه بوده است قاره افریقا است که اکنون تمرکز بیشتری را به آن دارد. در این زمینه ترکیه با اقدامات گسترده به صورت دیپلماتیک در تلاش برای افزایش جایگاه خود بالاخص در حوزه تجارت و اقتصاد می باشد. شاخص اصلی سیاست ترکیه در آفریقا تعاملی است که در طول دهه گذشته متقابلا در حال توسعه بوده است.

امروزه با وجود رقیبان سرسخت، شاهد تعامل کاملا پویا و فشرده بین ترکیه و کشورهای آفریقایی از نظر تجاری، و دیپلماسی هستیم. در سالهای اخیر ترکیه بازیگر قابل مشاهده تری در آفریقا است و آفریقا در 15 سال گذشته جایگاه منحصر به فردی در سیاست خارجی چند بعدی و فعال ترکیه داشته است. این بدیهی است که ما را وادار می کند تا به جای یک دیدگاه واحد، به امور جاری ترکیه و آفریقا از یک زاویه چند بعدی نگاه کنیم. 

این امر در سه حوزه سیاسی، اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی قابل تامل است.

1. حوزه سیاسی، اجتماعی

برای درک استراتژی ترکیه در آفریقا، بررسی اینکه چگونه پویایی داخلی این کشور بر سیاست خارجی آن تاثیر می گذارد کمک می کند.از اواخر دهه 1990، مجموعه فراملیتی از انجمن‌های اسلامی، رسانه‌ها و مدارس موسوم به جنبش گولن، نقش اصلی را در سرمایه‌گذاری ترکیه در قاره آفریقا ایفا کردند. دولت به رهبری حزب عدالت و توسعه (AKP) از این جنبش برای طرح قدرت نرم در سراسر آفریقا استفاده کرد، یعنی از طریق همکاری در آموزش و ابتکارات اجتماعی. تا سال 2013، بیش از 100 مدرسه تحت حمایت گولن در سراسر قاره فعال بودند. نمونه دیگر در سال 2016 با شکل گیری کودتا آنکارا کشورهای آفریقایی را برای سرکوب جنبش تحت فشار قرار داد. دولت‌ها در سرتاسر قاره واکنش‌های متفاوتی نشان دادند، اما اکثر آنها درخواست‌های آنکارا را پذیرفتند و از آن حمایت کردند. بنابراین سیاست های دو کشور تا کنون در تضاد خاصی قرار نداشته است.

کمک به توسعه و امور بشردوستانه نیز یک ستون بسیار ضروری برای حضور ترکیه در این قاره است زیرا شکاف توسعه بزرگی بین آفریقا و سایر نقاط جهان وجود دارد. به عنوان مثال، دسترسی به آب و برق تمیز هنوز برای میلیون ها آفریقایی مشکل بزرگی است. در این راستا ترکیه به پروژه های توسعه ای در این قاره توجه ویژه ای دارد. 

 بیش از 10 رهبر سیاسی و سران کشورهای آفریقایی از جمله نخست وزیر اتیوپی، رئیس شورای حاکمیت سودان و رئیس کمیسیون اتحادیه آفریقا از ترکیه دیدن کرده اند. متقابلا رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه از سه کشور غرب آفریقا یعنی آنگولا، نیجریه و توگو بازدید کرد و در آنجا با رهبران بورکینافاسو و لیبریا نیز دیدار کرد. در همان ماه، کلان شهر ترکیه استانبول میزبان سومین مجمع اقتصادی و تجاری آفریقا- ترکیه بود که حدود 2000 شرکت کننده از جمله نمایندگان 45 کشور آفریقایی، جوامع اقتصادی منطقه ای و نمایندگان بخش خصوصی از هر دو طرف را گرد هم آورد. این مجمع و همچنین سفر اخیر اردوغان در آفریقا، مقدماتی برای سومین مشارکت ترکیه- آفریقا در قالب گردهمایی سطح بالا در استانبول با حضور سران کشورها و دولت های کشورهای آفریقایی و ترکیه، نمایندگان جوامع اقتصادی منطقه و سازمان های بین المللی بود.

اینها بازتابی از تعمیق محور سیاسی روابط ترکیه با آفریقا است. روابط ترکیه و آفریقا از زمانی که حزب حاکم عدالت و توسعه ترکیه (Adalet ve Kalkınma Partisi) در سال 2002 به قدرت رسید، همواره رشد چشمگیری داشته است. در نگاه سیاسی ترکیه خود را به عنوان یک قدرت جهانی تحت تاثیر یک سیاست خارجی “بشردوستانه کارآفرین” معرفی می‌کند که به دنبال توسعه مشارکت، ادغام و سیاست‌های سود متقابل است. اما ناگفته نماند که در پاسخ، در میان منتقدان تعامل مجدد ترکیه با آفریقا تمایلی وجود دارد که آنکارا را به دنبال یک برنامه تهاجمی نئو عثمانی – که اغلب به عنوان «ضد غرب» و «پان اسلامیسم» توصیف می‌شود – در آفریقا متهم کنند. در هر صورت تلاش برای تقویت محرک های سیاسی از محورهای مهم سیاست های ترکیه در قبال آفریقا است.

2-  محور فرهنگی

استراتژی ترکیه برای آفریقا هم از نظر اولویت‌ها و هم از نظر گستره جغرافیایی جامع است. این نه تنها شامل همکاری نظامی، تجارت، سرمایه گذاری و دیپلماسی خطوط هوایی، بلکه ابزارهای فرهنگی را نیز می شود. برای مثال، سریال های ترکی میلیون ها بیننده را در بازارهای بزرگی مانند نیجریه و اتیوپی تسخیر کرده اند. نمونه دیگر گسترش روابط تجاری با ایجاد نمایندگی‌های دیپلماتیک (تعداد سفارت‌های ترکیه در این قاره از 12 سفارت در سال 2003 به 43 تا سال 2021 افزایش یافت) و همکاری های فرهنگی انجام می‌شود.

ترکیه همچنین از برخی مزیت های رقابتی سود می برد که در اذهان جوامع آفریقایی نقش بسته است. بر خلاف رقبای اروپایی خود، ترکیه هیچ گذشته استعماری در روابط خود با آفریقا ندارد. و برخلاف کشورهایی مانند چین، ترکیه را نمی توان حداقل در حال حاضر به سیاست های غارتگرانه، استعمار نو، ایجاد تله بدهی، یا ارائه کالاها و خدمات بی کیفیت به کشورهای آفریقایی متهم کرد. بنابراین در زمینه فرهنگی نیز فعالیت هایی مانند حضور دیپلمات ها و برنامه های فرهنگی مختلف مد نظر است.

3- محور اقتصادی

ترکیه با انتظار برای ایفای نقش فعال تر در صحنه جهانی، پتانسیل و فرصت های مهمی را برای همکاری با آفریقا می بیند. به همین دلیل، از سال 2005 سیاست خاصی در قاره آفریقا را دنبال کرده است و در دهه گذشته حضور آن در این قاره بیش از هر زمان دیگری نمایان شده است که اکنون تمرکز بر افزایش روابط اقتصادی دارد. از دیگر فعالیت های ترکیه حضور شرکت های ترکیه و تاکید بر توسعه اقتصادی آفریقا از نظر سیاسی است. قابل ذکر است که شرکت های ترکیه اهرم نفوذ آن در آفریقا می باشند. 

همکاری اقتصادی و روابط تجاری یکی از اولویت های ترکیه در این قاره است. برای ارتقای روابط تجاری بین ترکیه و کشورهای آفریقایی، ترکیه به منظور تنظیم و توسعه روابط تجاری بین با این قاره، به صورت دوره‌ای انجمن‌های اقتصادی و تجاری ترکیه-آفریقا را با مشارکت اتحادیه اروپا برگزار می‌کند. اولین مجمع وزرای تجارت و اقتصاد از 42 کشور آفریقایی و بیش از 2000 تاجر در سال 2016 در استانبول برگزار شد. دومین مجمع در سال 2018 با موضوع “سرمایه گذاری در آینده پایدار با هم” برگزار شد. در همان سال و در سطح منطقه ای تر، برای تعمیق روابط اقتصادی و تجاری ترکیه با کشورهای غرب آفریقا، ترکیه مجمع تجاری و اقتصادی ترکیه-اکواس را تأسیس کرد. آخرین مجمع اقتصادی و تجاری ترکیه در اکتبر 2021 در استانبول برگزار شد. حجم کل تجارت ترکیه با آفریقا از 3 میلیارد دلار در سال 2003 به 26 میلیارد دلار در سال 2021 افزایش یافته است و سرمایه گذاری مستقیم خارجی (FDI)  آن در آفریقا نزدیک به 10 میلیارد دلار است. شرکت های خصوصی ترکیه نیز آفریقا را برای سرمایه گذاری و فرصت های تجاری زیر نظر دارند. برای مثال، شرکت هواپیمایی ترکیه، ترکیش ایرلاینز (THY)، اکنون به 61 مقصد مختلف در 40 کشور آفریقایی در سراسر قاره پرواز می کند.

همکاری ترکیه و آفریقا در زمینه انرژی نیز نشانه هایی از افزایش روابط تجاری و اقتصادی را نشان می دهد. ترکیه نفت و LNG را از بازارهای آفریقا وارد می کند. الجزایر چهارمین صادرکننده بزرگ گاز به ترکیه شده است و تجارت دوجانبه نیجریه و ترکیه 90 درصد واردات LNG ترکیه از نیجریه را تشکیل می دهد. همچنین این کشور کشاورزی را یک بخش استراتژیک می داند که در آن می تواند روابط خود را با کشورهای آفریقایی نیز بهبود بخشد. بنابراین وسیعترین سطح روابط میان آنکارا و آفریقا در حوزه اقتصادی است که با توجه به ظرفیت های ترکیه برای این کشور منافع فراوانی را رقم می زند.

سناریوهای آینده و جمعبندی 

از دهه 1990، ترکیه فعالیت خود را در آفریقا افزایش داده است و یک استراتژی جامع را ایجاد کرده است که شامل دیپلماسی فعال، گسترش اجتماعی و مشارکت اقتصادی است. روابط ترکیه و آفریقا از زمانی که آنکارا سال 2005 را «سال آفریقا» اعلام کرد، همواره رشد قابل توجهی داشته است. مشارکت اقتصادی، سیاسی و امنیتی فزاینده ترکیه در آفریقا نشان دهنده نیاز آنکارا به ایجاد بازارهای جدید برای کالاهای تولیدی و صنایع دفاعی و تسلیحاتی و تسلیحات است. آنکارا تلاش دارد خود را به عنوان یک بازیگر مرتبط منطقه ای و جهانی متفاوت از بازیگران سنتی غربی در این قاره معرفی کند. کشورهای آفریقایی در تعامل با آنکارا از نظر اعمال اهرم فشار در مشارکت در حال توسعه ترکیه و آفریقا زیرکانه عمل کرده اند. آنها به دنبال جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی ترکیه، تنوع بخشیدن به شرکای اقتصادی و سیاسی برای کاهش وابستگی و تقویت پروژه های دولت سازی خود هستند. با وجود مشکلات اقتصادی داخلی آنکارا، ردپای رو به رشد ترکیه در آفریقا احتمالا نتایج مثبتی را برای هر دو طرف به همراه خواهد داشت. ترکیه با استفاده از هر کانال دیپلماسی، تجارت، سرمایه گذاری، آموزش، بهداشت، امنیت و همکاری نظامی در کنار ابزارهای قدرت نرم مانند فرهنگ و تاریخ به دنبال افزایش نفوذ خود در این قاره است. در مقابل نیز حضور آفریقا در ترکیه را نیز شاهد هستیم. بر این اساس، آفریقا در حال حاضر در ترکیه نیز بیشتر دیده می شود و تجار، دانشجویان، گردشگران و مهاجران آفریقایی به صورت گسترده به ترکیه مهاجرت کرده اند. حضور جوامع سومالیایی، سودانی، لیبیایی، مصری، تونسی، الجزایری، سنگالی و نیجریه ای در شهرهای بزرگ ترکیه امروزه بیشتر نمایان شده است. علاوه بر این، تعداد سفارت های آفریقا در آنکارا از 10 سفارت در سال 2008 به 37 سفارت در سال 2021 رسیده است.

 آینده روابط ترکیه و آفریقا به سه عامل بستگی دارد: 

اولین عامل : تحول شرایط اقتصادی و سیاسی ترکیه

دومین عامل: چشم انداز سیاسی و امنیتی در مکان هایی که برای استراتژی آنکارا در آفریقا حیاتی هستند (از جمله شمال آفریقا، اتیوپی و سودان) 

سومین عامل: رقابت بین قدرت های جهانی و منطقه ای در این قاره می تواند آینده روابط آنها را تحت تاثیر قرار دهد.

واژگان كليدي: متغیر, موثر ,روابط ,ترکیه, آفریقا

منابع :

Abdinor Dahir (2021).  The Turkey-Africa Bromance: Key Drivers, Agency, and Prospects, COMMENTARIES | Insight Turkey Fall 2021 / Volume 23 Number 4

Teresa nogueira pinto (2021), Turkey’s strategy for Africa, diplomacy, its available on https://www.gisreportsonline.com/r/turkeys-influence-in-africa/

Serhat, orakci(2022), The Rise of Turkey in Africa, its available on https://studies.aljazeera.net/en/analyses/rise-turkey-africa