دکتر رضا دهقانی
کارشناس مسائل ترکیه و استاد دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
قبل از این که به آینده عضویت ترکیه در ناتو بپردازیم، باید نگاهی به چگونگی عضویت ترکیه در ناتو بیندازیم. سازمان آتلانتیک شمالی در سال 1949 تاسیس شد و به عنوان یکی از نهادهای اصلی نظامی غرب در مقابل اردوگاه کمونیسم تعریف شد. زمانی که آمریکایی ها از عضویت ترکیه در سازمان آتلانتیک شمالی استقبال کردند، زمانی بود که دولت ترکیه برای پیوستن به ناتو خیلی مشتاق بود و هزاران سرباز ترک در کنار آمریکایی ها در شبه جزیره کره در حال جنگ بودند. با این اوصاف ترکیه در 18 فوریه 1952 به عضویت این سازمان دفاعی درآمد. از این تاریخ روابط تنگاتنگی در عرصه سیاست خارجی با اعضای ناتو به ویژه آمریکا داشته است. طی دهه های جنگ سرد، دولتمردان ترک در عرصه سیاست گذاری خارجی روابط خیلی نزدیکی با ناتو داشتند. ترکیه با وجود مخالفت های خود با حمله آمریکا به عراق (که از معدود مخالفت هایی است که در عرصه سیاست دفاعی و نظامی با آمریکا داشته است، اما در جنگ افغانستان در سال 2003 نقش عمده ای در کنار امریکا ایفا کرد. در تمام این سال ها ترکیه به عنوان یک سپر دفاعی و حافظ منافع ناتو و غرب در خاورمیانه تلقی می شد.
پس از فروپاشی شوروی در سال 1991، که منجر به تردید در مورد لزوم ادامه موجودیت ناتو شد، ناتو با تعریف جدیدی از فلسفه وجودی و ماموریت خود و به ویژه گسترش جغرافیایی خود در چارچوب گسترش به سوی شرق، نضج و جان تازه ای می گیرد. به همین دلیل ترکیه نیز در چارچوب این تعریف جدیدی که ناتو از خود ارائه می دهد، بار دیگر اهمیت گذشته خود را بدست می آورد. عضویت ترکیه در ناتو با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک این کشور اهمیت ویژه ای را در سیاست های ناتو به دست می آورد. از یک طرف همجواری این کشور با کشورهای مهم خاورمیانه و کشورهای حوزه آسیای مرکزی و قفقاز که بعد از فرواشی شوروی استقلال پیدا کرده بودند، باعث نزدیکی بیش از پیش ناتو به ترکیه می شود. از همین روست که همواره رویکرد خاورمیانه سیاست خارجی ترکیه به ویژه در سال های بعد از 2002 یعنی سال هایی که حزب عدالت و توسعه بر سر کار می آید، مورد توجه بوده است.
از طرف دیگر منافع ترکیه در پرتو همکاری با ناتو در تضاد با منافع دو قدرت منطقه ای یعنی روسیه و ایران قرار دارد. با تمام این اوصاف عضویت ترکیه در ناتو یک عضویت برد- برد برای طرفین است. از یک سو چتر حمایتی مناسبی را برای ترکیه در منطقه به وجود می آورد و از سوی دیگر زمینه پایبندی ناتو به تعهدات خود را در مورد دفاع همه جانبه از اعضا فراهم می سازد. ترکیه بال شرقی ناتو محسوب می شود که خاورمیانه و قفقاز را پوشش می دهد، ضمن این که ناتو از مزایای دومین ارتش پر شمار بعد از ارتش ایالات متحده آمریکا در ناتو بهره مند می گردد. ضمن این که در صورت بروز جنگ نوین در منطقه، ناتو در سناریوی حداقلی به محافظت کامل از ترکیه خواهد پرداخت و در یک سناریوی حداکثری از ترکیه به عنوان پایگاهی برای مداخله نظامی در منطقه بهره خواهد برد. اما در عین حال فرهنگ اسلامی ترکیه موضوعی است که ناتو را گاه به گاه آزار می دهد. این مسئله از سوی جوانان و حزب ملی گرای ترکیه مورد انتقاد است که ترکیه را به عنوان یک عضو درجه دوم ناتو تلقی می کنند، حتی در بین ژنرال ها و افسران ترک که در ساختار دفاعی ناتو هستند، این نارضایتی ها همچنان ادامه دارد. این تنش ها و نارضایتی ها از زمان قدرت گیری حزب عدالت و توسعه طی این پانزده سال کشاکشی را بین ترکیه و غرب و به ویژه ناتو ایجاد کرده است. از ماجرای کشتی مرمره که روابط ترکیه و اسرائیل را متشنج کرد و بر کلیت ناتو و در راس آن آمریکا تاثیر نهاد تا مسئله اوکراین که ترکیه در طرح تحریم منطقه کریمه شرکت نکرد و در یکی دو سال اخیر هم مواردی مانند کودتای نافرجام 15 جولای 2016 در ترکیه موجب انتقاد شدید آنکارا از موضع شدیدا بی تفاوت اتحادیه اروپا در مورد آن شد.
در ادامه نیز نهادهای اروپایی از نحوه رفتار ترکیه و عوامل کودتا نیز نقض تعهدات در رابطه با عضویت در اتحادیه اروپا به شدت انتقاد کرد. در واقع نوعی جنگ لفظی میان اردوغان و مقامات اتحادیه اروپا در گرفت. مسئله دوم، مسئله برگزاری همه پرسی در ارتباط با اصلاح قانون اساسی ترکیه در آوریل 2017 است.
مسئله دوم برگزاری همه پرسی برای اصلاح قانون ترکیه در آوریل سال 2017 بود که با انتقاد شدید اتحادیه اروپا و دیگر مقامات اروپایی مواجه شد. از نگاه بروکسل و اتحادیه اروپا، این حرکت ترکیه در واقع گامی به عقب بود. با این حال به نظر می رسد که بین روابط سیاسی و اقتصادی ترکیه با اتحادیه اروپا در غالب عضویت در اتحادیه اروپا و بین روابط دفاعی- امنیتی ترکیه با اروپا به طور کلی و بلوک غرب در قالب ناتو باید تفاوت و تفکیکی قائل شد. حتی دبیرکل ناتو، در این زمینه می گوید که با وجود بحث های دشوار درباره مسئله امنیت ترکیه، این مسئله برای ناتو دارای اهمیت کلیدی است. در واقع این موضع گیری دبیر کل ناتو برای اطمینان دادن به مقامات ارشد آنکارا برای ادامه روابط نزدیک نظامی و دفاعی ترکیه با ناتو است. در مجموع می توان گفت که علی رغم وجود اختلافاتی که بعضا میان ترکیه و غرب بر سر مسائل منطقه ای یا موضوعات کلی حقوق بشر پیش می آید، اما در نهایت آنکارا می داند که عضویتش در ناتو تضمین کننده این واقعیت است که ترکیه تا زمانی که منافع ترکیه و آنکارا را در خارج از کشور تامین کند، می تواند در داخل همان گونه که خود دوست دارد، رفتار کند. از سوی دیگر در صورتی که ترکیه ناتو را ترک کند، این ائتلاف از این خروج متضرر خواهد شد. به همین دلیل به نظر می رسد که دلایل همگرایی ناتو و ترکیه بیش از عوامل واگرا هست و روابط آن ها حداقل در سطح کنونی برای یک دوره بلندمدت ادامه خواهد داشت.
در واقع نیاز طرفین به یکدیگر مبنایی برای حفظ روابط در آینده است. اما کسانی که بیش تر خواهان خروج ترکیه ناتو از ترکیه بودند، سرنوشت خوبی نداشتند. در سال 1960 میلادی، نخست وزیر وقت ترکیه در مخالفت با نفوذ عمیق ناتو و تاثیرگذاری آمریکا بر سیاست های کشورش آنقدر ساز مخالف زد تا بالاخره در زندان جزیره مینراله اعدام شد. از سوی دیگر نخست وزیر اسلام گرای ترکیه، نیز که ایده خروج ترکیه از ناتو به سم جبهه شرق را مطرح کرده بود، در سال 1997 با یک کودتای پست مدرن کنار گذاشته شد. در واقع ذکر مبانی و اصول دفاعی و سیاسی مرتبط با ناتو و غرب است.
در گستره حقوقی و سیاسی مرتبط با حضور ترکیه در اتحادیه اروپا موانع مهمی وجود دارد. اما واقعیت این است که ترکیه امروز اساسا بسیار متفاوت از ترکیه 15 سال قبل است. سازمان آتلانتیک شمالی نیز دیگر صرفا یک ائتلاف دفاعی نیست، بلکه ائتلافی از ارزش های مشترک به ویژه ارزش های دموکراتیک است که برای اهداف مشترک همکاری می کنند. بعد از جنگ سرد ناتو با خروج از شکل پیشین به نحوی درآمد که عملا امنیت بین المللی را با استناد به ماده 55 منشور ملل متحد با توجه به موضوع منطقه گرایی و نقش منطقه در این زمینه بر خود واجب می داند.
با تمام واگرایی ها بحث خروج و اخراج ترکیه از ناتو را در کوتاه مدت و میان مدت منتفی اعلام کند زیرا چنین چیزی پیش بینی نشده است. لذا یکی از مشکلات در ساختار ناتو این است که تصمیماتی که در این سازمان اتخاذ می شود بایستی با اجماع تمام کشورهای عضو باشد. مخالفت یکی از اعضا می تواند مانع از اجرایی شدن بسیاری از خواسته های این پیمان شود. به اعتقاد بسیاری، دیدگاه های مبتنی بر مذهب و سیاست های اقتدارگرای آقای اردوغان که در تضاد با ارزش های مشترک اعضای ناتو است، در آینده موجب می شود تا این سازمان در انجام بسیاری از ماموریت های خود با مشکل مواجه شود و از آن جا که در منشور این سازمان تمهیداتی برای اخراج یک عضو دیده نشده است، لذا اخراج ترکیه از ناتو کار آسانی نخواهد بود. از این رو زمزمه های اصلاحات در ساختار ناتو شنیده می شود.
آنچه هم اکنون رابطه ناتو با ترکیه را بغرنج کرده است، این است که آنکارا قصد دارد به نفع سیستم اس 400 روسیه از استقرار سامانه سپر دفاعی ضد موشکی چشم پوشی کند و چنین تصمیمی خوشایند ناتو نخواهد بود. این اقدام مقامات ترکیه فرصتی است که ترک ها به شرکای ترکیه در غرب نشان دهند که آنکارا گزینه های استراتژیک دیگری نیز دارد. بر همین اساس اگر روابط با غرب بهبود پیدا نکند، اردوغان می تواند بر روی روابط با روسیه تمرکز کند. این در حالی است که روسیه سعی داشته است که همواره از تنش میان ترکیه و ناتو به عنوان اهرمی برای تضعیف ناتو استفاده کند. تحقق این تصمیم، ناتو را در منطقه جنوب شرقی اروپا با خلا استراتژیک مواجه خواهد کرد. اس 400 را باید در راستای تحولات منطقه ای مانند سوریه، حمایت آمریکا از کردها، سیاست منطقه گرایی و شرق گرایی ترکیه، سیاست چند وجهی و پرستیژ مستقل (که هفتاد سال توسط ناتو نادیده گرفته شده است) مسئله کودتای 15 جولای و برخورد بی تفاوت اروپا نسبت به آن ارزیابی کرد.
از طرف دیگر فرماندهی ناتو مخاطبان خود را در ارتش ترکیه از دست داده است، چرا که چهل درصد از ژنرال های ارتش ترکیه که در طی کودتای نافرجام این کشور بسیاری از مخاطبین ناتو کنار گذاشته شدند، زیرا میدان عمل دادن به ژنرال ها به معنی نفوذ افزون ناتو در ترکیه است. علاوه بر این، ارتش ترکیه 400 افسر خود را از ساختار نظامی ناتو خارج کرده است. ترکیه که دومین نیروی نظامی متعارف بزرگ را در ناتو بعد از آمریکا دارد، هم اکنون به نقطه ضعف این ائتلاف تبدیل شده است. البته درخواست پناهندگی نظامی شمار زیادی از افسران ترکیه از کشورهای اروپایی نیز باعث ناخشنودی ترک ها شده است. البته این موارد باعث می شود که نتوانیم دورنمای روشنی از همکاری ترکیه با ناتو چون گذشته به دست بیاوریم. ضمن این که تلاش می شود شدت تنش در آستانه تحمل طرفین کنترل و مدیریت شود، اما به واگرایی راهبردی منجر نخواهد شد.
واژگان کلیدی: عوامل، موثر ، آینده ،رابطه ، عضویت ترکیه ، ناتو
