مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
سیدمهدی پارسایی
بیان رخداد
وضعیت جغرافیایی ایران به گونهای است که کشورمان همزمان در پنج زیرسیستم منطقهای(شبه قاره هند، آسیای مرکزی، قفقاز، خلیج فارس و خاورمیانه) حضور دارد، این نکته در کنار همسایگی با پانزده کشور فرصتها و چالشهای خاص خود را دارد، به باور نگارنده تعریف نقش برای بازیگری ایران در قالب ایده ” ایران پل منطقهای” میتواند به بهترین شکل منافع ملی را در راستای اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، سند چشمانداز و دیگر اسناد بالادستی تامین کند. بهرهگیری از تجربیات موفق و همچنین درس گرفتن از اشتباهات کابینههای قبلی نگاه تکاملگرایانه از سیاست خارجی را نشان میدهد. ایده پل منطقهای نگاهی راهبردی در سیاست خارجی ایران است که در پی اتصال جغرافیای کشور به پتانسیلهای ژئواستراتژیک، ژئوپولتیک، ژئوکالچر و ژئو اکونومی است. ایده پل منطقهای تنها نگرش راهبردی است که میتواند به شکوفایی شخصیت چندوجهی ایران با حفظ عزت، حکمت و مصلحت منجر شود. هدف اتخاذ سیاست پل منطقهای ارتقاء جایگاه ایران در منطقه و جهان و تبدیل ایران به یک ابر قدرت منطقهای در میان مدت و یک قدرت بزرگ جهانی در بلند مدت است. پیگیری سیاست مذکور با افزایش حوزه نفوذ ایران و گره زدن امنیت ایران به امنیت مناطق پیرامونی توان بازدارندگی کشور را در عرصههای سیاسی، اقتصادی، دفاعی و اجتماعی بسیار بالا میبرد.
واژگان کلیدی: ایران، سیاست خارجی، پل منطقهای، منطقهگرایی، ترمیمگرایی، تنشزدایی، تکاملگرایی، ارتباط موثر بینالمللی، ترانزیت.
تحلیل رخداد
حضور ایران در زیرسیستمهای منطقهای همچون شبه قاره، آسیای مرکزی و قفقاز و … فرصتهای بینظیری را در اختیار سیاست خارجی کشورمان قرار میدهد که با اتخاذ سیاستی هوشمندانه منافع ملی را تامین و امنیت و قدرت ایران را حداکثری نماید. ضرورت سیاست منطقهگرایی فعال برای کشور ایران که در پنج زیرسیستم بینالمللی-منطقهای حضور دارد بر هیچ کس پوشیده نیست. دارا بودن پانزده همسایه و جغرافیای سیاسی منحصر بفرد ایران نیازمند ارزیابی مناسب از منافع ایران در این حوزهها است. این نوشتار سیاست خارجی اتخاذ رویکرد پل منطقهای برای ایران در این پنج زیرسیستم را به دولت منتخب یازدهم پیشنهاد میکند. ایفای نقش پل منطقهای، منطقهگرایی را به هسته اصلی سیاست خارجی کشور تبدیل میکند و ایران با تعریف نقش خود در این مناطق میتواند تعاملات فرامنطقهای و بینالمللی خود را نیز با قدرت و اطمینان بیشتری پیش ببرد. پیش نیاز ایفای این نقش عادیسازی و تنش زدایی در روابط با نظام بینالملل و در داخل توجه به فعالسازی حوزه اقتصاد است. استفاده از مزیتهای ترانزیتی و انتقال انرژی از خاک ایران، تحرک و پویایی خاصی به اقتصاد و بازار اشتغال کشور میدهد. این سیاست علاوه بر خنثی کردن آثار تحریم، نقش مهمی در کاهش وابستگی اقتصاد کشور به نفت و گاز و در نتیجه کاهش آسیبپذیری کشور دارد.
پل منطقهای:
ظرفیت ژئوپولتیک و استراتژیک ایران به شکلی میباشد که این توانمندی را به کشور میدهد نقش پل را در مناطق پیرامونی ایفا کنیم، امکان دسترسی کشورهای محصور در خشکی را به آبهای آزاد و ارتباط زیرسیستمهای پیرامونی را به یکدیگر را فراهم آوریم. رویکرد پل منطقهای نگاهی استراتژیک در سیاست خارجی ایران است که به دنبال استفاده از مختصات جغرافیایی کشور به مزیتهای ژئواستراتژیک، ژئوپولتیک، ژئوکالچر و ژئواکونومی است. ایده پل منطقهای رویکردی راهبردی است که میتواند به شکوفایی شخصیت چندوجهی ایران با حفظ عزت، حکمت و مصلحت منجر شود. هدف اتخاذ سیاست پل منطقهای ارتقاء جایگاه ایران در منطقه و جهان و تبدیل ایران به یک ابر قدرت منطقهای در میان مدت و یک قدرت بزرگ جهانی در بلند مدت است. منطقهگرایی فعال موجب افزایش حوزه نفوذ ایران و توان بازدارندگی کشور در عرصههای سیاسی، اقتصادی، دفاعی و اجتماعی را بسیار بالا میبرد.
اگر ایران بخواهد در سال 1404 جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در منطقه را با حفظ هویت انقلابی و اسلامی در جهان اسلام و عامل سازنده با روابط بینالملل داشته باشد، چنین رویکردی
میتواند اهداف مطروحه در آن را عملیاتی نماید. تعریف نقش برای سیاست خارجی ایران(پل منطقهای)، با مشخص کردن راهبردها و اولویتهای ایران به همراه اهداف و روشهای نیل به آنها، راه را بر تغییرات و نوسانات سینوسی در سیاست خارجی میبندد و سلیقهگرایی و تصمیمگیریهای غیرکارشناسی را از ساحت منافع ملی به کنار خواهد زد.
امروزه منطقهگرایی جایگاه مهمی در سیاست کشورها و در سیاست بینالملل دارد، در همین راستا ضروری است این نکته را در نظر بگیریم که جهان شاهد توازن یا انتقال قدرت در نظام جهانی از غرب به سمت شرق هستیم. بازی بزرگ قرن بیست و یکم، لزوم جدیت در پیگیری سیاست نگاه به شرق را در سیاست خارجی کشور گوشزد میکند. تنهای یک ایران قدرتمند منطقهای میتواند کشوری موثر و با نفوذ در عرصه بینالملل باشد، یک ایران منفعل و ایستا فرصتهای بینالمللی و منطقهای را از کشور میگیرد.
ایده پل منطقهای به دنبال گره زدن امنیت ملی ایران به امنیت کشورهای منطقه در مناطق چندگانه پیرامونی ایران است، این مساله میتواند گامی مهم در راستای ایجاد مجموعههای امنیتی منطقهای باشد. پدیدههای شومی همچون بنیادگرایی، تروریسم، قاچاق مواد مخدر، مهاجرتهای غیرقانونی و … در منطقه به گونهای است که میتوان تهدیدات مشترک را پایهای برای حرکت در جهت ایجاد فهم مشترک و به دنبال آن منافع مشترک در میان کشورهای منطقه برشمرد.
ایران پل منطقهای، سیاست خارجی را در قالب دیپلماسی پویا، همه جانبه، اعتماد ساز و واقعبینانه قرار میدهد و بر لزوم ترمیمگرایی-تنشزدایی، تکاملگرایی(توجه به تجربیات پیشین انقلاب اسلامی)، استفاده از ظرفیتهای نهادی موجود و تلاش برای ایجاد نهادهای مورد نیاز در سطح محیط پیرامونی ایران تاکید دارد.
ایفای نقش پل منطقهای گام مهمی در خنثی کردن آثار تحریمها و همینطور موجبات رشد و توسعه اقتصادی و ایجاد اشتغال برای جوانان مرز و بوم ایران میباشد، این سیاست پویایی خاصی به اقتصاد ایران خواهد داد و با تبدیل ایران به یک قطب تجاری، ترانزیتی و مسیر انتقال انرژی میتواند معضل بیکاری را به حداقل برساند و زمینه توسعه بیشتر در مناطق مختلف کشور را فراهم آورد، در همین راستا لزوم توجه به توسعه بنادر چابهار، بندر امام خمینی(ره) و منطقه آزاد اروند، جزیره قشم و… میتواند در بخشهای مختلف هتلداری، انبارداری، سیلو سازی، خدمات حمل و نقل،حق ترانزیت، کشتیرانی و … موجبات اشتغال و تحرک اقتصادی را در کشور فراهم نماید. این سیاست علاوه بر خنثی کردن آثار تحریم، نقش مهمی در کاهش وابستگی اقتصاد کشور به نفت و گاز و در نتیجه کاهش آسیبپذیری کشور دارد.
دورنمای رخداد
تحولات جهانی به سمت و سویی است که مشخصه اصلی آن تکثر بازیگران(رسمی و غیررسمی) و توزیع قدرت جهانی میان شمار زیادی از بازیگران میباشد و این وضعیت هم رقابت جدی را طلب میکند هم امکان بازیگری را بیشتر نموده است. نظام بینالملل از یک حالت تک قطبی بیرون آمده و قطبهای جدید قدرت همچون چین، هند، روسیه درکنار کشورهای نوظهوری همچون برزیل، آفریقای جنوبی فرصتهای مناسبی را برای تنوعبخشی به سیاست خارجی ایران فراهم آورده است. در روابط با جهان غرب نیز با حفظ عزت و تامین حقوق اساسی ملت ایران، ترمیمگرایی روابط آسیبدیده نکتهای کلیدی در سیاست خارجی دولت یازدهم خواهد بود. سیاستی که عمدتا در قالب تنشزدایی در دورههای پیشین از آن یاد شده در شرایط فعلی میتواند ذیل سیاست ترمیمگرایی، به تعامل سازنده ایران با دنیای غرب کمک نماید. اما نکته مهم در پیگیری این سیاست، ارتباط موثر بینالمللی است، ارتباطی که در آن طرفین نگرشها، ارزشها و دغدغههای خود را در فضایی مساعد مطرح نمایند و به تفاهم سازندهای برسند، رهیافتی که برآیند آن طرح دیدگاههای ارزشی و هنجاری کشورمان و تامین منافع ملی در فضایی منطقی است. بهرهگیری از تجربیات موفق و همچنین درس گرفتن از اشتباهات روابط خارجی کابینههای قبلی نگاه تکاملگرایانه ما از سیاست خارجی را نشان میدهد.
پیشنیازهای ایفای نقش ایران پل منطقهای به صورت زیر است:
1- ترمیم روابط آسیب دیده در رابطه با غرب
الف- حل بحران هستهای
ب- پایان دادن به تحریم
ج- امکانسنجی برقراری رابطه با آمریکا مطابق با اصول
2- تنشزدایی با کشورهای عربی منطقه با حفظ منافع حیاتی ایران
3- موارد 1 و 2 پیشنیاز، کارکرد هسته اصلی سیاست خارجی دولت یازدهم میباشد: ایران پل منطقهای.
سیاست خارجی هر کشور حاوی دو عنصر تداوم و تغییر است، در سالهای گذشته سیاست خارجی کشورمان نیز از این قاعده مستثنی نبوده اما متاسفانه سهم تغییر بسیار بیشتر از تداوم بوده است. این درست است که در عرصه سیاست، تحولات داخلی و محیط بین الملل محیطهایی پویا و در حال تغییر هستند، اما متاسفانه باید اذعان نمود درصد بسیار زیادی از تغییرات در سیاست خارجی کشورمان بیشتر از آنکه متاثر از پویاییهای محیط بینالمللی باشند ناشی از برخوردهای سلیقهای بوده است. امری که در موارد زیادی لطمات زیادی به منافع ملی کشور وارد نموده است. نکته مهم اینست که ایفای نقش منطقهای برای ایران در گرو بهبود نقش و جایگاه بینالمللی ماست و ارتقاء جایگاه منطقهای ما نیز به وزن بینالمللی ما کمک شایان توجهی میکند. به عبارتی یک ایران فعال و موثر منطقهای بهتر میتواند در نظام بینالملل منافع خود را تامین کند همانطور که یک ایران به لحاظ بینالمللی قدرتمند سمتگیری منطقهای سیاست خارجی کشور را بهتر تسهیل میکند.
