(دستاوردها و چالش هاي سیاست خارجی روسیه (بخش نخست

دکتر منوچهر مرادی

كارشناس مسائل روسيه

مركز بين الملي مطالعات صلح –   IPSC

مقدمه:

سیاست خارجی روسیه طی چند سال اخیر متاثر از تحول در رویکردها و سیاست های راهبردی این کشور در قبال مسائل مهم جهانی و منطقه ای و نیز جایگاه رفیع آن در نظام بین الملل، یکی از مهمترین موضوعات در مطالعات سیاسی و بین المللی است. شاید بتوان مهمترین عنصر و ویژگی سیاست خارجی روسیه بویژه پس از بحران اوکراین را که در سال 2017 نمود بیشتری یافت، تقابل آشکار با غرب در تمامی عرصه ها دانست. در عین حال، به رغم تمامی تنگناها، دستگاه دیپلماسی روسیه موفق گردید دستاوردهای قابل توجهی نصیب کشور کند. در حالی که پس از بحران اوکراین انتظار می رفت فشار سیاسی- اقتصادی غرب به روسیه، موجب عقب نشینی این کشور در عرصه های مختلف گردد، حاکمیت روسیه موفق شد نه تنها در موضوع اوکراین بلکه در دیگر حوزه ها بویژه در حوزه مشترک المنافع و خاورمیانه توفیقات زیادی کسب کند.

نوشتار حاضر در سه بخش با بررسی رفتار روسیه، ضمن تشریح چالش ها و تهدیدهای پیش روی این کشور، به واکاوی مهمترین دستاوردها و فرصت های در اختیار روسیه در سیاست خارجی خواهد پرداخت.

الف- چالش ها و تهدیدات پیش روی سیاست خارجی روسیه:

          روسیه سال 2017 را در شرایطی به پایان رساند که از نظر سیاسی، ااقتصادی و امنیتی با اتخاذ تدابیر لازم کارنامه نسبتا موفقی از خود ارائه داد. این در شرایطی روی داد که شاهد تشدید تنش ها با غرب بر خلاف انتظارهای اولیه بوده ایم. اگر چه وزیر خارجه روسیه اصلی ترین راهبرد این کشور را مقابله با چالش یکجانبه گرایی غرب اعلام کرده است لکن نباید از دیگر مشکلات روسیه غافل بود و به نظر می رسد چالش های پیش روی مسکو از نظر کمی و کیفی گسترش یابند. در این شرایط، مهم ترین چالش های پیش روی روسیه را می توان به شرح ذیل بررسی کرد:

• تنش های فزاینده میان روسیه و غرب:

علی رغم پیش بینی های اولیه، روی کار آمدن ترامپ با تعمیق اختلافات با امریکا همراه شد. تنش ها صرفا محدود به روابط دوجانبه مسکو- واشنگتن نبوده و تشدید مناقشات میان روسیه- ناتو و روسیه با برخی کشورهای اروپائی بویژه بریتانیا قابل پیش بینی است. در این شرایط، تشدید تحریم ها از سوی امریکا و اروپا مهم ترین تهدید علیه روسیه در ماه های آتی و سال جدید خواهد بود. با ادامه روند جاری نیز همکاری افراد حقیقی و حقوقی در زمینه های اقتصادی روسیه سخت تر خواهد شد و گسترش فهرست تحریم ها و فشارهای سیاسی علیه روسیه مشکلات جدی تری برای این کشور ایجاد خواهد کرد.

تلاش برخی کشورها از جمله امریکا برای دخالت در امور داخلی روسیه، تلاش برای اعمال فشار بر دوستان روسیه، تلاش برای بی ثبات سازی مناطق پیرامونی روسیه توسط گروه های افراطی از جمله در آسیای مرکزی و قفقاز، احتمال تجاوز و مداخله از طریق فضای سایبری (جنگ سایبری) نیز می توانند از دیگر چالش ها و نگرانی های پیش روی کرملین در ارتباط با غرب باشند.

• تداوم تنش های امنیتی در اوکراین و سوریه:

تشدید تنش ها در شرق اوکراین نه تنها باعث افزایش فشارها بر روسیه می شود بلکه باعث سرریز شدن تسلیحات به منطقه و شکل گیری مسابقه تسلیحاتی و در نتیجه تحمیل هزینه های بیشتر برای این کشور خواهد شد. تصویب قانون همگرایی مجدد منطقه دانباس در 18 ژانویه 2018 توسط پارلمان اوکراین که به موجب آن کی­یف می تواند برای همگرا نمودن مجدد استان های شرقی «لوگانسک» و «دونتسک» با خود، به نیروی نظامی متوسل شود اقدامی هماهنگ با غرب قلمداد می شود که هدف آن تشدید فشارها علیه روسیه و تاثیرگذاری بر روندهای جاری در بحران اوکراین و سرنوشت نهایی آن است. اعلام دولت امریکا مبنی بر تحویل سلاح های تهاجمی به اوکراین نیز بر پیچیدگی موضوع خواهد افزود.

در بحران سوریه نیز علی رغم دستاوردهای قابل توجه روسیه در عرصه های سیاسی و میدانی، ابهام نسبت به آینده سیاسی سوریه و هزینه هائی که روسیه بایستی بابت استقرار ثبات و امنیت روسیه بپردازد، همچنان وجود دارد و گام های برداشته شده در جهت حل و فصل نهائی بحران از چشم انداز روشنی برخوردار نیست. تلفات نظامی، هزینه های اقتصادی و پیچیده شدن اختلافات با غرب و برخی کشورهای منطقه، از پیامدها و چالش های راهبردی کرملین در سوریه به شمار می رود.

• توسعه فضای امنیتی برای مقابله با فعالیت های تروریستی:

توسعه فضای امنیتی برای مقابله با فعالیت های تروریستی، افزایش فعالیت های تروریستی دورن زا، رشد جمعیت های تندرو اسلامی در برخی مناطق روسیه و تشدید افراط گرایی در افغانستان خطرات جدی برای روسیه و همسایگان آن ایجاد کرده است. به نظر می رسد روسیه ناچار است برای مقابله با فعالیت های تروریستی همکاری های امنیتی اطلاعاتی خود را در قالب همکاری های دوجانبه و چندجانبه همانند سازمان پیمان امنیت جمعی افزایش دهد. همچنین اقدامات ضدتروریستی در 12 استادیوم و 11 شهر در طول برگزاری مسابقات جام جهانی فوتبال، فضای امنیتی این کشور را تحت تاثیر قرار می دهد.

• افزایش مشکلات اقتصادی و معیشتی و همراهی آن با فساد فزاینده و شکل گیری اعتراضات اجتماعی:

روسیه در سال 2017 شاهد اعتراضات مردمی بود که از سال 2012 بی سابقه بوده است. به دلایلی نظیر تشدید تحریم ها ممکن است روند این اعتراضات در سال 2018 گسترش یابد. علی رغم اینکه عملکرد اقتصادی دولت این کشور نسبت به برآوردها بهتر بوده است ولی میزان فقر گسترش یافته و در نتیجه فشار اقتصادی بر کشور بیشتر شده است. بحران بیکاری، کاهش ارزش ارز ملی، کاهش درآمد سرانه، شکاف طبقاتی و … از جمله مشکلات احتمالی پیش روی این کشور است.

• بحران جانشینی و سناریوی بروز تنش میان نخبگان سیاسی:

هر چند ولادیمیر پوتین در انتخابات اخیر با رای قاطع پیروز انتخابات شد، لکن وی در یک مصاحبه با شبکه NBC اعلام کرد قصد دارد در سال 2024 از قدرت کناره گیری کند. دوران انتقال پس از پوتین با توجه به عدم محبوبیت دیگر سیاستمداران این کشور می توان نگرانی هایی نسبت به اقبال مردمی به افراد جایگزین ایجاد نماید. لذا یکی از راهبردهای داخلی این کشور در فضای سیاسی باید آماده سازی جامعه برای دوران بعد از پوتین و مدیریت دوران انتقالی باشد. تحت تاثیر بحران جانشینی و بحران اقتصادی، این احتمال وجود دارد که فضای رقابتی میان نخبگان برای کسب قدرت با تنش های سیاسی همراه گردد.

ب- دستاوردها و فرصت های پیش روی سیاست خارجی روسیه:

به رغم چالش ها و تهدیدات فوق، روسیه توانسته است دستاوردهای قابل توجهی در عرصه های منطقه ای و بین المللی کسب نماید که به اختصار به برخی از آنان اشاره می شود:

• افزایش نقش آفرینی روسیه در سطح جهانی و تقویت چندجانبه گرایی:

یکی از محورهای اصلی سند موسوم به «مفهوم سیاست خارجی فدراسیون روسیه» در سال های 2013 و 2016 به عنوان راهبرد سیاست خارجی این کشور، افزایش نقش آفرینی روسیه در موضوعات و بحران های جهانی و معرفی این کشور به عنوان یک قدرت بزرگ جهانی در کنار تقویت چندجانبه گرایی بوده است. این رویکرد از سال 2012 تاکنون، یعنی همزمان با دوره اخیر ریاست جمهوری پوتین به طور جدی در چارچوب روابط خارجی این کشور تعقیب شده است، اما مساله مهم برای روسیه اجرای این نقش آفرینی در سطح عملیاتی و پذیرش آن از سوی سایر کنشگران بوده است. در شرایطی که در دوره ریاست جمهوری باراک اوباما روسیه به عنوان یک قدرت منطقه ای از سوی امریکا قلمدادشد، روسیه تلاش داشته است با ایفای نقش در موضوعات مختلف جهانی از جمله کنترل تسلیحات، روندهای جاری در سطح بین المللی، مدیریت بحران های منطقه ای از جمله بحران در اوکراین و سوریه جایگاه جهانی خود را تثبیت کرده و تلاش نماید سرنوشت هر یک از این موضوعات را همسو با منافع و رویکردهای خود تعیین نماید. با ارزیابی موقعیت و جایگاه روسیه در هر یک از این موضوعات می توان بیان داشت که این کشور توانسته است در موضوعاتی نظیر بحران در سوریه خود را در موقعیت برتر قرار داده و در برخی دیگر از موضوعات نیز همچنان به عنوان یک بازیگر موثر جایگاه خود را حفظ نماید. ضمن اینکه با تنوع بخشیدن به سیاست خارجی و ایفای نقش در برخی موضوعات جدید به خصوص در منطقه خاورمیانه توانسته است خود را به عنوان یک کنشگر فرامنطقه ایر جهت موازنه سازی با رویکرد یکجانبه امریکا معرفی نماید.

• حفظ سلطه بر اوراسیا و بهره برداری اقتصادی از آن:

یکی دیگر از اهداف مدنظر رهبران روسیه که در اسناد سیاست خارجی این کشور نیز به آن پرداخته شده است، حفظ سلطه این کشور بر خارج نزدیک است. اما این موضوع در چند سال اخیر و سال های پیش رو با هدف تلاش برای بهره برداری از ظرفیت های اقتصادی منطقه نیز همراه شده و احتمالا با دستاوردهای اقتصادی در آینده نیز مواجه خواهد شد.

در واقع، روسیه به دنبال تشکیل اتحادیه اوراسیایی شامل تمامی کشورهای پیرامونی خود است، به گونه ای که قادر به مقابله با چالش ها و تهدیدات جهانی خود باشند. آنچه به عنوان یک اولویت جدید و مهم در سیاست خارجی روسیه خودنمایی می کند توسعه همگرایی اوراسیایی از طریق اجرای پروژه بزرگ اوراسیا با همکاری دیگر تشکل های منطقه ای نظیر آ. سه. آن، سازمان همکاری شانگهای و اتحادیه اقتصادی اوراسیا است. روسیه تلاش دارد با توسعه همگرایی اوراسیایی به دو هدف اساسی تولید ثروت و افزایش قدرت اقتصادی و همچنین افزایش حوزه نفوذ و اشراف به محیط پیرامونی دست یابد.

واژگان كليدي: دستاوردها، فرصت ها ، چالش هاي سیاست خارجی روسیه