جایگاه ژئواستراتژیک هند در قرن حاضر

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC

جهان توسط چالش های امنیتی و فناوری به سرعت در حال تحول است که باعث ایجاد استرس در نظم بین المللی و دگرگونی در ساختار سلسله مراتب جهانی می شود، زیرا چشم‌انداز ژئواستراتژیک چند قطبی جدید با لایه‌های جدیدی از پیچیدگی‌ها شروع به ظهور کرده است. بدین ترتیب معماری نوظهور ژئوپلیتیک و ژئواستراتژیک، نظم جهانی را برای این قرن دیکته خواهند کرد و کشورها از موقعیت جغرافیایی خود به نفع منافع شان نهایت استفاده را می کنند(1). در این بین هند در تلاش است تا به عنوان بازیگر اصلی ژئوپلیتیک در آسیا مطرح شود که البته موقعیت جغرافیایی و ذخایر نیروی انسانی آن این اجازه را به هند داده تا نقش پیشرو را در صحنه بازی جدید به پیش ببرد.

در این راستا، موقعیت مرکزی هند در اقیانوس هند، آن را به قدرت دریایی در منطقه اقیانوس هند تبدیل می‌کند. هند می تواند از روابط تاریخی، نفوذ جوامع دیاسپورا و تضمین امنیت برای افزایش مشارکت دریایی خود در منتهی الیه شرقی و غربی اقیانوس هند، تنگه مالاکا و در خلیج فارس و دریای سرخ استفاده کند و ضمن افزایش نفوذ خود حمایت قدرت های کوچکتر منطقه را نیز به دست آورد. هند هنوز هیچ رقیب اصلی در اقیانوس هند ندارد، بنابراین برای هند بسیار مهم است که قبل از ظهور رقبا، به ویژه چین، ظرفیت های دریایی خود را تقویت نماید(2).

در طول دو دهه گذشته، یک تغییر ساختاری در استراتژی امنیت ملی هند در رابطه با دیدگاه آن نسبت به ژئوپلیتیک جهانی و چالش‌های ژئواستراتژیک رخ داده است. این امر با افزایش چندقطبی گرایی، نفوذ و حضور در افریقا و کشورهای منطقه اقیانوس هند و مهمتر از همه اتخاذ مواضع آشکار و قاطع در مورد موضوعاتی که قبلاً با درجه خاصی از ابهام مطرح شده بود-نظیر موضع گیری در مورد روسیه و بحران اوکراین- مشخص می شود.

در دوران نخست وزیری «نارندرا مودی»، هند قصد دارد به قدرتی پیشرو تبدیل شود که بتواند نظم بین المللی را شکل دهد. دستیابی به این جاه طلبی مستلزم قرار دادن خود مختاری استراتژیک به عنوان اولین رکن دیپلماسی هند است. لازم به ذکر است خودمختاری استراتژیک توانایی یک دولت برای پیگیری منافع ملی خود و اتخاذ سیاست خارجی ترجیحی بدون محدودیت است. چنین خودمختاری در یک سیستم بین‌المللی چندقطبی که در آن قدرت‌های بزرگ می‌توانند در برابر یکدیگر بازی کنند به آسانی قابل دستیابی است. از این رو سیاست خارجی و جهت گیری استراتژیک هند به یک عمل گرایی مصلحت آمیز تغییر کرده است. چرخش به سمت انعطاف‌پذیری استراتژیک، هند را به سمت ترجیح مشارکت استراتژیک بر اتحادهای رسمی و جستجوی همسویی‌های متعدد به جای تعهد به متحدان خاص سوق می‌دهد(3). بدین ترتیب با روی کارآمدن«مودی» در سال2014، چهار خط مشی اصلی استراتژی امنیتی هند را در بر می گیرد:

• قاطعیت در نحوه برخورد با پاکستان در اولویت است. اعلان علنی پس از حملات «بالاکوت» گواه این امر است. هند در لابی کردن جهان علیه تروریسم (بخوانید پاکستان) تلاش می کند. ضمن اینکه حوزه قاره ای و دریایی برای هند به طور قابل توجهی اهمیت یافته است و ایندو-پاسیفیک در حال ظهور نقش مهمی در این امر ایفا می کند.استراتژیست های امنیتی در دهلی نو احساس می کنند که لغو ماده 370 از قانون جامو-کشمیر به هند در مدیریت مانورهای پاکستان در آن منطقه دست برتر داده است.
• پس از مدت ها ابهام، بالاخره هند متوجه تهدید استراتژیک چین شده و در حال اقدام علیه آن است. تنش ها در منطقه «دوکلام» و دره «گالوان» یک نیروی محرک در این امر بوده است. هند هم در اهداف اقتصادی و هم در زمینه نظامی از جمله ممنوعیت 59 اپلیکیشن چینی و تشدید مقررات برای سرمایه‌گذاری‌های چینی تا جایگاه «هند متکی به خود» تلافی کرده است. همچنین هند مذاکرات چهارجانبه امنیتی«کواد» و امکان گنجاندن دائم استرالیا در تمرینات دریایی «مالابار» را تشدید کرده است. با این حال، هند می داند که چین پاکستان نیست از این رو به یک استراتژی بلندمدت جامع برای مقابله با چین نیاز دارد. 
•  هند «دکترین مونرو» خود را تا آنجا که به استراتژی امنیت منطقه‌ای خود مربوط می‌شود،در فضای پیرامونی خود اجرا کرده است. بدین صورت که هند در کشورهای مانند سریلانکا، مالدیو، موریس، افغانستان، بنگلادش، میانمار و همچنین نپال به میزان قابل توجهی سرمایه گذاری انجام داده است تا با نفوذ پکن در این کشورها مقابله کند. همچنین هند حضور نظامی خود را در مالدیو و موریس افزایش داده است و از نزدیک با کشورهای منطقه ایندو-پاسیفیک هماهنگ است. هند با موفقیت تلاش کرده است در فضای گسترده پیرامونی خود به ویژه در غرب آسیا، همکاری استراتژیک خود را با کشورهای منطقه حفظ کند. بدین ترتیب اسرائیل و امارات متحده عربی به عنوان شرکای امنیتی اصلی برای هند ظاهر شده‌اند، در حالی که تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران به طور موقت تلاش این کشور را برای استفاده از ایران برای اتصال به افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی و دور زدن پاکستان کاهش داده است.
•  افزایش همبستگی با ایالات متحده بُعد جدیدی را در استراتژی قاره ای و دریایی هند نشان می دهد. این اهرم هند را برای تبدیل شدن به یک تامین کننده امنیت برتر نه تنها در جنوب و جنوب شرق آسیا بلکه در منطقه اقیانوس هند قرار می دهد. امضای قراردادهایی مانند تفاهم نامه«LEMOA» و توافقنامه سازگاری و امنیت ارتباطات«COMCASA» با ایالات متحده به تلاش های این کشور برای انجام این کار کمک کرده است(4). ضمن اینکه هند به دلیل نقش ژئوپلیتیکی به عنوان قطب غربی، -که قدرت ملی در حال رشد و قابلیت استراتژیک خودمختار دارد-، یک جزء حیاتی در توافقنامه چهارگانه امنیتی«کواد» با ایالات متحده  به شمار می آید(5).

از آن سو چین مشتاق است تا از طریق طرح «کمربند- جاده» جای پای محکمی در اقیانوس هند و کشورهای حاشیه آن، افریقا و سایر کشورهای جزیره ای داشته باشد. بدین ترتیب چین بزرگترین تهدید هند بعد از پاکستان به شمار می آید(6). برای مقابله با ظهور چین، هند باید به عنوان یک قدرت دریایی قوی ظاهر شود که با حمایت کشورهای جزیره ای در منطقه امکان پذیر است. از این رو هند پروژه‌های توسعه زیرساختی را با امکانات لجستیکی با کاربری دوگانه در کشورهای جزیره ای از جمله موریس و سیشل انجام داده است(7). شکی نیست پایگاه نظامی و دسترسی به سراسر منطقه اقیانوس هند یک هدف مهم و نامتقارن در رقابت استراتژیک در محیط امنیتی بین‌المللی معاصر برای هند ایجاد خواهد کرد(8). از این رو، حفظ و ارتقاء امنیت و تداوم گسترش اقتصادی، با افزایش حضور استراتژیک در منطقه برای حفظ منافع ملی، منطقه ای و جهانی آن از جمله عناصری است که تأثیر زیادی بر مشارکت هند با کشورهای جزیره ای استراتژیک افریقا در غرب اقیانوس هند دارد(9).

چشم انداز

به نظر می رسد هند تدریجا به مرکز ژئواستراتژیک منطقه ایندو-پاسیفیک تبدیل شود و نقش مهمی را در ارتباطات و اتصالات میان کشورهای این منطقه به وجود آورد. به طور کلی مجموع شرایط جغرافیایی و ژئوپلیتیکی همچنین عضویت در پیمان ها و توافقنامه های امنیتی-اقتصادی به هند توانایی شکل دادن به چشم انداز ژئواستراتژیک در منطقه ایندو-پاسیفیک و نظم جهانی در حال تحول را می دهد. از این رو هند در تلاش است ضمن تقویت امنیت و اعتبار خود، با نظارت و کنترل بر دو رقیب اصلی اش(چین و پاکستان)، نفوذ خود را در سراسر منطقه ایندو-پاسیفیک گسترش دهد و بازیگر اصلی ژئوپلیتیک در این منطقه باشد.

کلید واژگان: هند, اقیانوس هند, چین, امریکا, ایندو-پاسیفیک, مریم وریج کاظمی

1.https://chanakyaforum.com/geostrategic-landscape-and-emergence-of-india/

2.https://thediplomat.com/2014/07/geography-and-indian-strategy/

3.https://www.eastasiaforum.org/2022/10/29/indias-fickle-geostrategic-framework

4.https://thekootneeti.in/2020/08/14/evolution-of-indias-geostrategic-calculus-the-diagnosis-and-prognosis

5.https://www.delhipolicygroup.org/publication/policy-reports/the-quads-present-and-future-a-geostrategic-perspective-from-delhi.html

6.https://www.ijsr.net/archive/v4i1/SUB1525.pdf

7.https://www.airuniversity.af.edu/JIPA/Display/Article/2331112/indias-indian-ocean-region-strategy/

8.https://www.brookings.edu/research/geostrategic-competition-for-military-basing-in-the-indian-ocean-region

9.https://journals.sagepub.com/doi/abs/10.1177/2347797020938996?journalCode=aiaa