تاریخ تحولات سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی سده معاصر ترکیه (۱۳۰۰-۱۴۰۰)

سید سلمان صفوی

مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC

مقدمه

 

ترکیه یکی از قدرت های اصلی نظامی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جهان اسلام است. این تحقیق حاصل مطالعات میدانی(۱۰ سفر به ترکیه)، گفتگو با برخی دیپلمات های ترکیه، برخی فرهنگیان ترکیه، دانشجویان ترکیه در لندن، برخی نوبسندگان انگلیسی و مطالعات کتابخانه ای است. در این نوشتار تحولات سیاسی نظامی، اقتصادی و فرهنگی ترکیه در سده معاصر با رویکرد موضوعی بررسی شده است.

استانبول

جمهوری ترکیه از دل خلافت عثمانی  شکست خورده پس از جنگ جهانی اول ظهور کرد و وارث فرهنگ و تمدن عظیم خلافت عثمانی(۱۵۱۷-۱۹۲۴ م) شد.[1] جمهوری ترکیه از آسیای صغیر یا آناتولی (Anadolu) از منطقه کوچک تراکیه شرقی (تراکیا) یا ترکیه در اروپا و چند جزیره فراساحلی در دریای اژه تشکیل شده است. از کل منطقه ترکیه 97 درصد در آسیا و 3 درصد در اروپا است. ترکیه در شرق با کشورهای ایران، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، و گرجستان؛ در جنوب شرقی با عراق و سوریه و در شمال غربی (بخش اروپایی) با بلغارستان و یونان همسایه است. همچنین از شمال با دریای سیاه، از غرب با دو دریای کوچک مرمره و اژه و از جنوب غرب با دریای مدیترانه دارای مرزهای آبی است. دو تنگه راهبردی بسفر و داردانل نیز در اختیار ترکیه است. مساحت ترکیه ۷۸۳۳۵۶ کیلومتر مربع (سی و هفتمین کشور از حیث پهناوری) است. جمعیت کشور ترکیه ۸۴٫۶۸۰٫۰۰۰ میلیون نفر است (برآورد ۲۰۲۱).[2]

 بیشترین درصد ساکنان ترکیه را ترک‌ های آناتولی تشکیل می دهند که در سال ۱۰۳۷ (میلادی) از سرزمین باستانی خود آلتای در جنوب سیبری به تدریج مهاجرت کردند و در این منطقه ساکن شدند. پایتخت ترکیه، آنکارا، در شمال غربی بخش مرکزی این کشور است. شهرهای اصلی ترکیه استانبول، آنکارا، ازمبر و بورسا هستند. استانبول با حدود ۱۵ میلیون نفر، پرجمعیت ترین شهر ترکیه است.

آنکارا

ازمیر

بورسا

تاریخ تحولات سیاسی ترکیه

پس از شکست خلافت عثمانی از متفقین در جنگ جهانی اول، یک دولت سکولار و  ملی گرا به رهبری مصطفی کمال که بعداً به آتاتورک مشهور شد، در سال ۱۳۰۲ خورشیدی در آنکارا تأسیس شد. در تاریخ اول نوامبر 1922 حکومت سلطنتی توسط دولت موقت مصطفی کمال ملغی شد. سال بعد دولت آنکارا در باره معاهده لوزان با متفقین مذاکره کرد و بر این اساس حاکمیت ترکیه بر آسیای صغیر و منطقه کوچکی در تراکیه به رسمیت شناخته شد و تبادل گستردۀ جمعیت یونانی و ترکی صورت گرفت. در 29 اکتبر 1923 حکومت جمهوری به پایتختی آنکارا اعلام شد. در تاریخ 3 مارس 1924 با لغای خلافت، همه اعضای خانواده خلیفه تبعید شدند.

طی چند سال بعد یک سری اصلاحات اجتماعی – حقوقی – سیاسی صورت گرفت که در مجموع به «اصلاحات آتاتورک» معروف شد. این اصلاحات شامل جایگزینی قوانین سکولار به جای قوانین دینی، نگارش قانون اساسی جمهوری بر اساس حاکمیت مردم، سرکوب آموزش دینی در مدارس ترکیه، معرفی الفبای رومی به جای خط عربی و ارتقای قانونی موقعیت زنان بود.

براساس اصلاحات آتاتورک؛  قدرت سیاسی در ختیار یک حزب واحد یعنی حزب جمهوری خواه خلق و تا حد زیادی در شخص مصطفی کمال تا زمان مرگ او در سال 1938 بود. پس از مرگ آتاتورک؛ عصمت اینونو (پاشا) رئیس دفتر او رئیس جمهور شد. در دوران حکومت آتاتورک و عصمت اینونو امین و پشتیبان او که از آن به عنوان دوران تک حزبی یاد می‌شود، سیمایی از اقتدار سیاسی ملی گرایانه به نمایش گذاشته شد که ابایی از نژادپرستی و ترویج پان‌ترکیسم و به انزوا راندن اسلام و قومیت‌ها نداشت.

در دوره جنگ جهانی دوم، اگرچه ترکیه طرفدار متفقین بود، در بیشتر دوره جنگ جهانی دوم بی طرف ماند، اما در اوایل سال 1945 به دول محور اعلام جنگ داد و به عضویت سازمان ملل متحد درآمد. در سال 1947 دکترین ترومن متعهد شد که آمریکا در برابر فشار فزاینده شوروی، از ترکیه حمایت کند. این اقدام با کمک های نظامی و اقتصادی گسترده آمریکا همراه شد. بدین ترتیب ترکیه کاملاً به بلوک غرب پیوست و عضو ناتو و بعدا عضو سنتو شد.

حزب DP در سال 1950 به قدرت رسید. در زمان نخست وزیری عدنان مندرس؛ دولت بر صنعتی شدن سریع و توسعه اقتصادی به قیمت آزادی های فردی تأکید داشت. قوانین محدودکننده مطبوعات در سال‌های 1954 و 1956 تصویب شد. دولت مندرس تا سال 1960 استقلال قضایی و استقلال دانشگاهها و حقوق احزاب مخالف را محدود کرد. در 27 مه 1960 پس از سرکوب شدید تظاهرات دانشجویی (دانشجویان دانشکده جنگ و برخی از افسران ارتش نیز به آنها ملحق شدند)، نخست وزیر مندرس، رئیس جمهور جلال بایار(Celâl Bayar) و دیگر رهبران دولت توسط کمیتۀ تازه تأسیس وحدت ملی دستگیر شدند.

ژنرال جمال گورسل(Gen. Cemal Gürsel) سرپرست ریاست جمهوری و نخست وزیر شد. مندرس به دلیل نقض قانون اساسی مجرم شناخته شد و در سال 1961 به دار آویخته شد. قانون اساسی جدید در سال 1961 به تصویب عموم رسید و انتخابات در اکتبر برگزار شد. ژنرال گورسل توسط مجلس ملی بزرگ جدید به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد و اینونو(Inönü) نخست وزیر دولت ائتلافی شد.

بعد از دوران تک‌حزبی در سال ۱۳۲۹ (۱۹۵۰) حزب دمکرات از گروه سیاسی مخالف، قدرت را به دست گرفت و بر تعداد احزاب سیاسی اضافه شد، اما با دوره‌هایی از کودتاهای نظامیان در سال‌های ۱۳۳۹، ۱۳۵۰ و ۱۳۵۹ آزادی سیاسی شکسته شد. در سال ۱۳۵۳ ترکیه با دخالت نظامی علیه کودتای یونانیان در قبرس، مانع الحاق قبرس به یونان شد. مجدداً در سال ۱۳۷۵ نیروهای نظامی، دولتی را که با برنامه‌های اسلامی روی کار آمده بود، ساقط کردند. سرانجام اسلام گرایان تجددگرا به رهبری عبدالله گل و سپس اردوغان، موفق به تشکیل دولت شدند.

در انتخابات 1965 حزب مخالف حزب عدالت و توسعه (JP) 52.3 درصد آرا را به دست آورد و دولت جدیدی تحت رهبری سلیمان دمیرل تشکیل شد. در سال 1971 چهار فرمانده ارشد نظامی ترکیه دولت دمیرل را مجبور به استعفا کردند و خواستار تشکیل یک دولت «قوی و معتبر» شدند تا ثبات اقتصادی و سیاسی را به کشور بازگرداند و نابسامانی های دانشجویی را که از سال 1968 به طور پیوسته افزایش یافته و خشونت آمیزتر شده بود، سرکوب کند. حکومت نظامی از ژوئن تا سپتامبر 1970 به اجرا درآمد و دولت جدیدی «بالاتر از حزب» تحت رهبری نیهات اریم (Nihat Erim) از سال 1971 تا 1973 در 11 استان (از جمله آنکارا و استانبول) حکومت نظامی اعمال کرد.

دستیابی به ثبات سیاسی آسان‌ نبود: بین سال‌های 1973 و 1980 دولت‌های ائتلافی ضعیف به طور متوالی، به رهبری متناوب توسط دمیرل و رهبر جمهوری‌خواه بولنت اجویت بر سر کار بودند. در 15 ژوئیه روابط با یونان که به دلیل اختلاف بر سر حقوق مواد معدنی در فلات قاره دریای اژه تیره شده بود، زمانی که رئیس جمهور قبرس ماکاریوس در یک کودتای نظامی به رهبری یونان سرنگون شد، به نقطه شکست رسید و در 20 ژوئیه نیروهای ترکیه از ترس اتحاد جزیره قبرس با یونان حمله کردند. آتش بس سازمان ملل دو روز بعد اجرایی شد، اما پس از شکست مذاکرات صلح در ژنو، نیروهای ترکیه تا 16 اوت تسلط خود را بر یک سوم شمالی جزیره قبرس مستحکم کردند. در نتیجه این اقدام، آمریکا تا سال 1978 ارسال تسلیحات به ترکیه را تحریم کرد. تا سال 1994 حدود 25000 سرباز ترک برای حمایت از جمهوری ترک قبرس شمالی، در قبرس باقی ماندند که فقط ترکیه آن را به رسمیت می شناسد. در سال 1997 نماینده ترکیه و یونان با حضور یک میانجی از سازمان ملل برای حل این موضوع ملاقات کردند، اما نتیجه ای گزارش نشد.

در اواخر دهه 1970 تشدید اعمال خشونت توسط گروه های سیاسی چپ و راست افراطی همراه با افول اقتصادی، ثبات دموکراسی شکننده ترکیه را به خطر انداخت. تا آوریل 1980 حدود 47000 نفر دستگیر شدند و حکومت نظامی در 20 استان از 67 استان ترکیه گسترش یافت. در اواسط 1980 بیش از 5000 نفر (از جمله نیهات اریم نخست وزیر سابق) کشته شدند. درگیری های جناحی هر روز به طور متوسط ​​20 قربانی می گرفت. با به بن بست رسیدن قوه مقننه، ارتش برای سومین بار طی 20 سال، در روند سیاسی کشور مداخله کرد.

در 12 سپتامبر 1980 شورای امنیت ملی پنج نفره نظامی (NSC) به ریاست ژنرال کنان اورن، در یک کودتای بدون خونریزی قدرت را به دست گرفت و قانون اساسی 1961 را به حالت تعلیق درآورد، همه احزاب و فعالیت های سیاسی را ممنوع کرد و هزاران مظنون به تروریسم را دستگیر کرد. کل کشور تحت حکومت نظامی قرار گرفت و خشونت جناحی به شدت کاهش یافت. تا آوریل 1982 حدود 40000 متهم به «تندروی های سیاسی» دستگیر شدند. 23000 نفر در دادگاه های حکومت نظامی محاکمه و محکوم شدند. محاکمه حدود 6000 نفر به دلیل «جرایم عقیدتی» بودند. بر اساس فرمان شورای امنیت ملی که رهبران سیاسی سابق ترکیه را از صحبت در مورد مسائل سیاسی منع می کرد، نخست وزیر سابق اجویت دو بار  طی سال های 1981-1982 دستگیر و زندانی شد. در اعتراض به رفتار با نخست وزیر سابق اجویت ، EEC پرداخت 650 میلیون دلار وام و کمک های بلاعوض را که قبلاً به ترکیه متعهد شده بود، متوقف کرد.

در 7 نوامبر 1982در یک همه پرسی ملی، رأی دهندگان ترکیه با اکثریت قاطع، قانون اساسی جدید (تهیه شده توسط مجلس مؤسسان منتخب شورای امنیت ملی) را تصویب کردند که بر اساس آن ژنرال اورن (Gen. Evren) برای یک دوره هفت ساله رئیس جمهور جمهور شد. بر اساس حکومت نظامی؛ مبارزات علیه تصویب قانون اساسی جدید غیرقانونی بود. در نوامبر 1983 انتخابات پارلمانی برگزار شد، اما حکومت نظامی همچنان به قوت خود باقی بود. پس از انتخابات، تورگوت اوزال رهبر حزب پیروز «مادر میهن» به عنوان نخست وزیر منصوب شد. حکومت نظامی طی دو سال بعد در اکثر استان ها لغو شد، اما قانون اضطراری همچنان به قوت خود باقی ماند. قانون برای گسترش اختیارات پلیس به تصویب رسید، آزادی بیان محدود باقی ماند و محاکمه‌های متهمان افراطی ادامه یافت.

گروههای حقوق بشر از شکنجه، مرگ های مشکوک، ازدحام بیش از حد و شرایط نامناسب در زندان های ترکیه شکایت کردند، اما دولت کلیه موارد اتهامی را رد کرد. در انتخابات نوامبر 1987 حزب میهن اوزال اکثریت پارلمانی خود را حفظ کرد و اوزال مجدداً برای یک دوره پنج ساله انتخاب شد. در سال 1989 اوزال به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد. حزب «مادر میهن» نیز همچنان به نقش خود ادامه داد، اما محبوبیتش کاهش یافت. چنان که در انتخابات شهرداری سال 1989 بروز یافت.

اوزال در صدد عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا بود. لکن علیرغم بهبود وضعیت حقوق بشر ترکیه، درخواست این کشور برای عضویت کامل در اتحادیه اروپا برای مدت نامعلومی به تعویق افتاد. اوزال همچنین در صدد ایفای نقش رهبری ترکیه برای جمهوری‌های ترک آسیای مرکزی شوروی سابق بود. اوزال به سیاست دیرینه ترکیه مبنی بر تماس های آرام با اسرائیل ادامه داد و در عین حال درپی روابط بهتر با کشورهای عربی بود. اوزال در طول جنگ خلیج فارس، به تحریم عراق صدام پیوست. خطوط لوله نفت عراق را بست، امکاناتی برای حملات هوایی متفقین فراهم نمود و بعداً از اقدامات حفاظتی برای کردهای عراق حمایت کرد و بعداً 300 میلیون دلار کمک به عنوان غرامت دریافت کرد.

در انتخابات اکتبر 1991، حزب «مادر میهن» (The Motherland Party) اکثریت پارلمانی خود را به ائتلاف راه راست و حزب سوسیال دموکرات از دست داد و دمیرل رهبر حزب «مسیر واقعی» (The True Path) نخست وزیر شد. دمیرل در می 1993 پس از مرگ اوزال به ریاست جمهوری رسید. در ماه ژوئیه تانسو چیلر (Tansu Ciller) رئیس حزب «مسیر واقعی»  (True Path) اولین نخست وزیر زن ترکیه شد. در سال 1994 چیلر با سه وظیفه اصلی مواجه شد: رسیدگی به مشکلات ناشی از تورم بالا (حدود 70 درصد) و بیکاری در ادامه سیاست های بازار آزاد اوزال مبنی بر رشد صادراتی (7 تا 8 درصد)، کاهش مقررات دولتی، خصوصی سازی، آرام کردن مناطق شورشی کردها در شرق ترکیه که در آن تعداد زیادی از نیروها در درگیری که هزاران جان و میلیون ها گنج را گرفت. همچنین پاسخ به چالش فزاینده ناسیونالیسم سکولار ترکیه از جانب گروه های اسلامی مبارز سیاسی.

این مشکلات همچنان ادامه یافت و در برخی موارد تشدید شد. دولت چیلر نیز به دلیل اکثریت ائتلافی شکننده خود با رسوایی ها و تصمیمات ضعیف مواجه شد. مشکلات با جدایی طلبان کرد و اختلافات طولانی مدت با یونان، در طول سال های 1995 و 1996 فضای سیاسی بی ثبات ترکیه را گرفتار کرد.

نبرد بین دولت ترکیه و اعضای حزب کارگران کردستان (PKK) که در سال 1984 آغاز شد، در اواخر سال 1994 و نیمه اول سال 1995 همچنان ادامه یافت.  (PKK) در پی استقرار یک دولت کرد جداگانه بود. در جنگ های 1984 تا فوریه 1995 بیش از 14000 نفر کشته شدند. این نبرد در 20 مارس 1995 حدود 35000 سرباز با حمایت تانک ها و جت هاو  شورشیان را به سمت شمال عراق تعقیب کردند و جنگ به فراتر از مرزهای ترکیه کشیده شد. در بزرگ ترین عملیات نظامی در تاریخ جمهوری ترکیه، سربازان به دنبال پایگاه های مشکوک (PKK) بودند که معتقد بود این منطقه تنها محل زندگی کردهای عراق است.

ترکیه اعلام کرد 2400 چریک را که در حال انجام حملات فرامرزی بودند هدف قرار داده و تا زمانی که یک منطقه حائل یا طرح دیگری برای جلوگیری از بازگشت (PKK) به منطقه ایجاد نشود، از آن خارج نمی شود. رهبران غربی این تهاجم را محکوم کردند و خروج نهایی ترکیه واکنشی به آن فشار منفی تلقی شد. در همین حال ترکیه برای بهبود زندگی 11 میلیون کرد ساکن آن منطقه وعده اصلاحات داد. این سازمان اعلام کرد محدودیت‌های پخش به زبان کردی را لغو می‌کند و به کردها اجازه می‌دهد پس از سرکوب (PKK) مدارس خود را تأسیس کنند.

در بهار 1996 به دلیل بی ثباتی سیاسی در ترکیه، مسائل کردها و  اختلافات مرزی با یونان پیچیده شد. در 20 سپتامبر 1995 تانسو چیلر نخست وزیر به دلیل از هم پاشیدگی ائتلاف، به دلیل مسائل بودجه استعفا داد. همزمان با ازدست دادن رأی اعتماد تانسو چیلر در 15 اکتبر، حزب او (حزب مسیر حقیقی) خواستار برگزاری انتخابات سراسری در 24 دسامبر شد. سلیمان دمیرل رئیس جمهور ترکیه از چیلر برای تشکیل دولت موقت جدید دعوت کرد. این ائتلاف حدود دو ماه بعد با پیروزی حزب رفاه اسلامی(The Islamic Welfare Party) در انتخابات دسامبر نابود شد. در تلاش برای جلوگیری از دست یابی بنیادگرایان اسلامی به قدرت، سیلر به رقبای دیرینه خود در حزب محافظه کار «مادر میهن» دست یافت.

با شکست مذاکرات، رئیس جمهور دمیرل در اوایل ژانویه از نجم الدین اربکان رهبر حزب رفاه اسلامی برای تشکیل دولت دعوت کرد. این تلاش مانند تلاش در اوایل فوریه توسط مسعود یلموز رئیس حزب «مادر میهن» ناموفق بود. این بن بست در اوایل ماه مارس زمانی پایان یافت که چیلر و یلموز بر سر تشکیل دولت به توافق رسیدند حزب رفاه اسلامی کنار گذاشته شد. ماه بعد نمایندگان اسلامی در مجلس با موفقیت در انتخابات – به تلافی –  به تحقیق درباره اتهامات فساد علیه چیلر پرداختند. در نتیجۀ درگیری های داخلی، در اوایل ژوئن ائتلاف راست میانه از هم پاشید و به اربکان اولین نخست وزیر اسلام گرای ترکیه مدرن شد. بی ثباتی و شعارهای ضدغربی و ضد سکولار اربکان موجب کاهش چشمگیر سرمایه گذاری خارجی در ترکیه شد.

از اوایل سال 1997 رهبران نظامی ترکیه آشکارا از نارضایتی خود از دولت اسلام گرای اربکان صحبت کردند و تهدید کردند اگر دولت به سیاست‌های سکولار که نزدیک به یک قرن پیش از آن توسط آتاتورک وضع شده بازنگردد، سرنگون خواهد شد. فشار ارتش در اواخر بهار و اوایل تابستان افزایش یافت و همسایگان ترکیه در اروپا و متحدانش در آمریکا نیز نسبت به جهت گیری این عضو ناتو ابراز نگرانی کردند. بحران در ژوئیه 1997 حل شد. ائتلاف حزب رفاه از هم پاشید و رهبر آن اربکان از سمت خود استعفا داد. پس از استعفای اربکان، مسعود یلماز رهبر حزب «مادر میهن» از طرف رئیس جمهور دمیرل مسئول تشکیل دولت شد. اربکان پس از استعفا گفت روزی به قدرت باز می گردد و پیش‌بینی کرد حزب رفاه او در انتخابات بعد بیش از 21 درصد را که در آن زمان برای سال 2000 برنامه ریزی شده بود، به دست خواهد آورد.

بار دیگر در اوایل سال 1997 چیلر در دور تازه ای از اتهامات مربوط به امور مالی خود، تحت نظارت شدید قرار گرفت. مخالفان در پارلمان و درون حزب خودش او و همسرش را متهم کردند که در دوره نخست وزیری ثروتمند شده است. تحقیقات پارلمانی در حالی انجام شد که چیلر از خود در برابر اتهامات مبنی بر چشم پوشی دولت و دولت های پیشین از جوخه های مرگ دفاع می کرد. این رسوایی در نوامبر 1996 پس از یک تصادف اتومبیل که به کشته شدن یک مقام ارشد پلیس انجامید، آشکار شد. در این خودرو یک قاچاقچی مواد مخدر تحت تعقیب اینترپل و یک نماینده بلندپایه مجلس نیز حضور داشتند.

در نوامبر 1998 دولت یلماز قربانی رسوایی یک فساد دیگر شد و اجویت به عنوان نخست وزیر موقت بازگشت. اجویت دو ماه پس از بازگشت به قدرت، با دستگیری عبدالله اوجالان رهبر تروریست کرد در نایروبی کنیا، پیروزی بزرگی برای دولت خود به دست آورد. اوجالان به سفارت یونان در نایروبی پناه برده بود و در راه رسیدن به فرودگاه (و یک کشور آفریقایی که مایل به ارائه پناهندگی به او بود) دستگیر شد. دستگیری اوجالان، رابطه ترکیه با یونان را به پایین ترین سطح خود رساند، زیرا اجویت یونان را به حامی مالی از تروریسم متهم کرد.

پس از دستگیری اوجالان، اجویت خواستار برگزاری انتخابات زودهنگام در آوریل 1999 شد. (حزب چپ دموکراتیک) اجویت 136 کرسی از 550 کرسی (22.3 درصد آرا) را به دست آورد. MHP  با 129 کرسی (18.1 درصد آرا) دوم شد و حزب «فضیلت» (جانشین حزب غیرقانونی «رفاه») با 111 کرسی (15.5 درصد آرا) سوم شد که به معنای کاهش آرای آن بود. حزب «مادر وطن» 86 کرسی (13.3 درصد ارا) را به دست آورد. اجویت ائتلافی با MHP و سرزمین مادری تشکیل داد و بدین ترتیب موقعیت خود را در ارتش سکولار تقویت نمود و اسلام گرایان را منزوی کرد.

اجویت در طول 1999 تا 2000 به پیشرفت در امور خارجی ادامه داد. روابط در یونان پس از زلزله بزرگی که در اوت 1999 منجر به کشته شدن 20000 شهروند ترکیه شد، شاهد بهبود چشمگیری بود. یونان در بین اولین کشورهایی بود که کمک ارسال کرد. اقدامی برای کمک های بشردوستانه که به گرمی مورد استقبال قرار گرفت.

دولت و مردم ترکیه هنگامی که یونان در ماه بعد زلزله کوچکتری را متحمل شد، لطف یونان را جبران کردند. متعاقباً گفتگو در مورد همکاری بین دو کشور در زمینه های مورد علاقه به توافقاتی در زمینه های تجاری و مبارزه با تروریسم منجر شد. بسیاری از ناظران بین المللی بر روابط شخصی گرم بین اسماعیل جم وزیر امور خارجه ترکیه و جورج پاپاندرئو همتای یونانی اش تأکید کرده اند.  سرانجام در نشست دسامبر 2000 اتحادیه اروپا در هلسینکی، کشورهای عضو اتحادیه اروپا نام ترکیه را در فهرست نامزدهای ورود به این اتحادیه قرار دادند. اگرچه اکثر ناظران عضویت ترکیه را حداقل برای 10 تا 15 سال رد کردند، اما این تصمیم یک پیروزی نمادین برای ترکیه بود.

در اکتبر 2001 پارلمان ترکیه به 34 تغییر در قانون اساسی رأی داد تا شانس ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا را بهبود بخشد. از جمله این اصلاحات می توان به لغو مجازات اعدام به جز زمان جنگ و اعمال تروریستی، پایان دادن به شکنجه در زندان ها و کمک هزینه برای استفاده از زبان کردی در صدا و سیما و آموزش اشاره کرد. با این حال در می 2002 پارلمان قانونی را تصویب کرد که کنترل دولت بر رسانه ها از جمله اینترنت را افزایش می داد.

در اجلاس سران اتحادیه اروپا که در دسامبر 2002 در کپنهاگ برگزار شد، ترکیه در فهرست 10 کشوری که باید در اتحادیه اتحادیه اروپا گنجانده شود، قرار نگرفت. جورج دبلیو بوش رئیس جمهور ایالات متحده، برای مذاکرات الحاق زودهنگام در مورد ترکیه فشار آورد، اما اعضای اتحادیه اروپا اعلام کردند این کشور به زمان بیشتری برای نشان دادن پیشرفت در بهبود حقوق بشر، اقتصاد و کاهش نفوذ ارتش بر سیاست ترکیه نیاز دارد. گفتگوها در مورد درخواست ترکیه تا دسامبر 2004 به تعویق افتاد. وضعیت گسترش اتحادیه اروپا برای ترکیه دشوارتر شد. زیرا قبرس در گروه 15 عضو جدید احتمالی قرار گرفت.

احمد نجدت سزر در 5  می 2000 به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد. او اولین رئیس جمهور در تاریخ مدرن ترکیه بود که نه یک سیاستمدار فعال و نه یک فرمانده نظامی بود. او را یک سکولاریست می دانند. پس از آن که هشت وزیر از جمله اسماعیل جم وزیر امور خارجه در ماه ژوئیه استعفا دادند، در اعتراض به امتناع نخست وزیر اجویت از ترک مقام علیرغم فضای وخیم اقتصادی و سیاسی، انتخابات زودهنگام پارلمانی در 3 نوامبر 2002 برگزار شد.

شرایط سلامتی اجویت ضعیف بود، ترکیه در شدیدترین رکود اقتصادی خود از زمان جنگ جهانی دوم به سر می برد، اوضاع سیاسی داخلی ناآرام بود و جنگی به رهبری آمریکا با عراق در راه بود، جنگی که به همکاری ترکیه بستگی داشت. در انتخابات نوامبر، حزب تازه تأسیس «عدالت و توسعه» (نو اسلام گرایان) با کسب 363 کرسی از 550 کرسی در پارلمان توانست دولتی بدون ائتلاف با دیگر احزاب تشکیل دهد و قانون اساسی را اصلاح کند. این اتفاق در تاریخ ترکیه بی نظیر بود.

در نوامبر 2002 حزب «عدالت و توسعه» در انتخابات پارلمانی ترکیه به پیروزی رسید. به دلیل ریشه های اسلامی این حزب، پیروزی انتخاباتی آن در ترکیه و در غرب سوالات زیادی را برانگیخت: آیا این حزب دارای یک برنامه مخفی اسلامی است؟ آیا دولت جدید به دنبال براندازی نزدیک به یک قرن سکولاریزاسیون ناشی از اصلاحات کمال آتاتورک در اوایل قرن بیستم خواهد بود؟ آیا اساساً اسلام با دموکراسی سازگار است؟ فهم این رخداد نیاز به بازگشت به بستر تاریخی تاریخ مدرن ترکیه دارد. زمانی که کمال آتاتورک ترکیه را از طریق فرآیند سکولاریزاسیون سریع رهبری کرد و مخالفت اسلامی با حکومت استبدادی خود را درهم شکست. از زمان مرگ آتاتورک در سال 1938 ترکیه به تدریج از سکولاریسم ستیزه جویانه او دور شده و «اصلاح مسلمانان آرام» را تجربه کرده است.[3]

هویت سیاسی اسلامی یک دست نیست، اما می تواند مدرن و مترقی و همچنین محافظه کار و بالقوه اقتدارگرا باشد. در حالی که غرب به طور سنتی کمالیسم را موتوری برای اصلاح در برابر اسلام سیاسی «ارتجاعی» می‌دانست، تشکیلات کمالیست به طور سنتی از «تهدید اسلامی» به عنوان بهانه‌ای برای اجتناب از دموکراسی‌ سازی و در نتیجه حفظ قدرت استفاده می‌کرد. «کودتای نرم» در سال 1997 که در آن تشکیلات نظامی – بوروکراسی کمالیستی دولت ائتلافی منتخب دموکراتیک را که توسط حزب «طرفدار رفاه» اسلامی رهبری می شد، سرنگون کرد. اما کودتای نرم ترکیه را وارد یک بحران مشروعیت مجدد کرد که تنها با آزادسازی نظام سیاسی قابل حل بود. جنبش‌های اجتماعی اسلامی می‌توانند عوامل مهمی برای ارتقای جامعه‌ای دموکراتیک و کثرت‌گرا باشند. نمونه ترکیه نویدبخش درازمدت برای سایر جهان اسلام است.[4]

رشد اسلام سیاسی حداقل در اواخر قرن بیستم متأثر از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و متفکرین ایرانی بوده است. اردوغان در زندان کتاب های پروفسور سید حسین نصر را خوانده و ابراهیم کالین سخنگوی دوات اردوغان از شاگردان نصر و از کارشناسان فلسفه ملاصدرا است.[5] کالین دکترای خود را از دانشگاه جورج واشینگتن زیر نظر سید حسین نصر دریافت کرد. کتاب های دکتر علی شریعتی بر تفکر اسلام گرایان سیاسی ترکیه نفوذ داشته است.

روابط قوی فکری بین اسلام گرایان ترکیه و ایران وجود دارد. در کنفرانس بین المللی هشتصدمین سالگرد مولانا (به مناسبت سال 2007 که از سوی یونسکو «سال مولانا» نام گذاری شده است) در سال ۱۳۸۶ که با حدود 163 مولوی شناس سراسر جهان در استانبول و قونیه با حضور مقامات ارشد حکومت ترکیه برگزار شد، سخنران افتتاحیه پروفسور سید حسن نصر بود[6] و مولوی شناسان ایرانی از جمله سروش، زمانی، صفوی، خواجوی، اعوانی، پازوکی و کاکایی بیش از سایر کشورهای دیگر برای سخنرانی دعوت شده بودند. روی کار آمدن حزب «عدالت و توسعه» (AK Party) در ترکیه مهم ترین نقطه عطف سیاسی در ترکیه به شمار می رود. دوره‌ای که از آن به «جمهوریت گروه دوم» در مقابل «جمهوریت گروه اول» یعنی آتاتورک و پیروانش تعبیر شده است.

حزب «عدالت و توسعه» (به ترکی: (AKP / Adalet ve Kalkınma Partisi  حزب سیاسی حاکم در ترکیه از سال ۲۰۰۲ تاکنون است. حزب «عدالت و توسعه» متعهد شد به اصول سکولار قانون اساسی پای بند باشد. عبدالله گل به عنوان نخست وزیر انتخاب شد. عمدتاً به این دلیل که رجب طیب اردوغان رهبر حزب به دلیل محکومیت جنایی در سال 1998 به دلیل تحریک نفرت مذهبی، پس از خواندن یک شعری مذهبی که فتنه انگیز خوانده شده بود، از حضور در مجلس ملی منع شد. در فوریه 2003 پارلمان قانون اساسی را اصلاح کرد و به اردوغان اجازه داد در انتخابات پارلمانی در ماه مارس نامزد شود که راه را برای نخست وزیر شدن او هموار کرد.

در طول 2002 تا 2003 آمریکا عراق صدام را تحت فشار قرار داد تا خود را از شر سلاح‌های کشتار جمعی رهایی بخشد. در 8 نوامبر 2002 شورای امنیت سازمان ملل به اتفاق آرا از عراق خواست از قابلیت‌های تسلیحاتی شیمیایی، بیولوژیکی و هسته‌ای خود را خلع سلاح کند. در دسامبر 2002 اردوغان اعلام کرد دولت تحت رهبری AKP آماده حمایت از حمله نظامی علیه عراق است. او گفت: ترکیه نگران است که تمامیت ارضی عراق پس از جنگ حفظ نشود. ترکیه همچنین نگران تأثیرات احتمالی جنگ بر جمعیت کرد خود بود: اگر 3.5 میلیون کرد در شمال عراق پس از شکست نیروهای صدام رئیس جمهور عراق سازماندهی شوند، ترکیه می ترسد آنها بخواهند یک کشور کرد مستقل تشکیل دهند و به طور بالقوه متحد شوند. با 12 میلیون کرد در جنوب شرقی ترکیه.

در فوریه 2003 آمریکا در حال مذاکره با ترکیه برای استفاده از پایگاه های نظامی این کشور در صورت حمله به عراق بود و در ازای آن، تعهد داد کردها را از تحمیل حکومتی به سبک فدراسیونی در عراق بازدارد و به نیروهای ترکیه اجازه دهد پس از پایان جنگ به عراق بروند و شاهد خلع سلاح کردها باشند. پارلمان ترکیه نیز تصویب کرد در ازای دریافت 26 میلیارد دلار کمک از آمریکا، در صورت وقوع جنگ به 62000 نیروی آمریکایی و 320 هواپیمای نظامی اجازه استفاده از پایگاه های ترکیه داده شود. تا فوریه 2003 حدود 95 درصد از جمعیت ترکیه مخالف جنگ با عراق بودند. موشک های پاتریوت ناتو و هواپیماهای تجسسی آواکس در اواخر فوریه ۲۰۰۳وارد ترکیه شدند.

حزب «عدالت و توسعه» و حزب «جمهوری خواه خلق» (CHP)  دو حزب بزرگ ترکیه معاصرند. حزب «عدالت و توسعه» دارای رویکرد اسلام گرایی لیبرال است. در سال‌های اخیر ایدئولوژی حزب بیشتر به سمت «ناسیونالیسم ترک» گرایش یافته است.[7] از سال 2007 چند تن از نویسندگان این حزب را «پوپولیست دست راستی» خوانده اند.[8] سیاست خارجی حزب به نحو گسترده ای به عنوان «نئو عثمانیست» توصیف شده است،[9] یک ایدئولوژی که مشارکت سیاسی مجدد ترکیه را در قلمرو سابق دولت سلف خود یعنی امپراتوری عثمانی ترویج می کند. البته رهبری حزب نیز این برچسب را رد کرده است.[10] رابطه این حزب با اخوان المسلمین ادعاهایی مبنی بر اسلام گرایی به همراه داشته است.[11]

از کنگره حزب در سال 2017 رجب طیب اردوغان، رئیس حزب «عدالت و توسعه» بوده است. این حزب با 285 کرسی از 600 کرسی، بزرگ ترین حزب در مجلس ملی بزرگ یعنی «مجلس ملی ترکیه» است و در انتخابات پارلمانی 2018 ترکیه 42.6 درصد آرا را به دست آورد و با حزب «جنبش ملی» (MHP) یک ائتلاف مردمی تشکیل داد. حزب «عدالت و توسعه» تنها حزب در ترکیه است که در تمام استان های ترکیه حضور چشمگیری دارد و از زمان آغاز دموکراسی چند حزبی ترکیه در سال 1946، تنها حزبی است که در شش انتخابات پارلمانی متوالی پیروز شده است.[12]

حزب «عدالت و توسعه» از سال 2002 در دوران عبدالله گل (2002-2003)، رجب طیب اردوغان (2003-2014)، احمد داوود اوغلو (2014-2016)، بینعلی یلدریم (2016-2018) و رجب طیب اردوغان (2018-) دولت ملی را رهبری کرده است. این حزب هفتمین حزب سیاسی بزرگ جهان از نظر عضویت است و بزرگ ترین حزب سیاسی خارج از چین، هند، پاکستان و آمریکا است.

حزب «عدالت و توسعه» از زمان کودتای نظامی نافرجام ۲۰۱۶ در این کشور، با حزب «حرکت ملی» ائتلاف کرده است. بعد از شکست روند صلح با حزب «کارگران کردستان (PKK) در ۲۰۱۵، دولت بیش از پیش موضع ملی‌گرایانه در پیش گرفت که شامل سرکوب جنبش‌ کرد در داخل و عملیات‌ های برون ‌مرزی نظامی در سوریه و عراق، علیه نیروهای تحت کنترل کردها می‌شد. نظامی‌ گری روزافزون آنکارا در سیاست خارجی‌ خود در مدیترانه شرقی که با هدف افزایش نفوذ منطقه‌ای این کشور انجام شد نیز در همین موضع ملی‌گرایانه ریشه دارد. سیاست‌های دولت در افزایش سرمایه‌گذاری‌های دفاعی و اولویت دادن به تولید تجهیزات ساخت داخل نیز از حمایت گروه‌های ملی‌گرا برخوردار است.

اردوغان در سال ۱۳۹۷ در برابر دوربین ها تصویری در دست گرفت که در آن عصمت اینونو رئیس جمهور و نخست وزیر سابق و یار غار آتاتورک دیده می ‌شد. در این عکس، اینونو پرچم آمریکا را در دست دارد. اردوغان پشت تریبون گفت: «نگاه کنید! اینونو در این عکس پرچم آمریکا را در دست گرفته، نه پرچم ترکیه را! اینها از روز نخست همین بودند و حالا هم چنین تفکراتی دارند. انتظار دارید با این تفکرات، حزب «جمهوری خلق» به فکر ترکیه باشد؟ این‌ها اول باید لکه‌های تاریخی خود را پاک کنند.»

در مورد دلایل اصلی حملات اردوغان به اینونو می‌توان گفت: اردوغان و همراهان اصلی او در حزب «عدالت و توسعه»، آن چنان که کمالیست‌ ها انتظار دارند نگرش ستایش‌گرانه به مصطفی کمال آتاتورک ندارند و نامی از او بر زبان نمی‌آورند. اما در عین حال می‌دانند که جامعه ترکیه در این مورد حساس است و لذا در مورد آتاتورک از بیان سخنان منفی و سلبی، پرهیز می‌کنند. اما این قاعده در مورد اینونو صدق نمی‌کند و می‌توان به او حمله کرد. اینونو رئیس هیات مذاکره کننده ترکیه در جریان امضای پیمان لوزان بود و اردوغان و یاران او معتقدند اینونو در جریان آن ماموریت، به درستی از حقوق ترکیه دفاع نکرده است.

عصمت اینونو نقش بسیار مهمی در تقویت باور ملی­ گرایی ترکی و به حاشیه راندن محافظه‌کاران داشت و اقدامات او به محدودیت جدی برپایی مناسک دینی و آموزش قرآن منجر شد. اینونو از مدافعین اندیشه ‌های ضیا گوکالپ بود که تأکید داشت اذان هم باید به زبان ترکی خوانده شود. در حقیقت حمله به اینونو، حمله به میراث کمالیست ‌ها و ضربه زدن به حزب «جمهوری خلق» است. در واقع اردوغان مستقیماً علیه آتاتورک و جریان کمالیسم سخن نمی‌گوید، اما با زیر سؤال بردن چهره مهمی همچون عصمت اینونو نشان می‌دهد او و همفکرانش انتقادات بنیادین به آتاتورک و رفقای او دارند. در سالیان اخیر و در جریان رشد و پیشرفت حزب حاکم، همواره سران حزب «جمهوری خلق»، اردوغان و همفکرانش را به بی‌اعتنایی به آتاتورک و میراث او متهم کرده و اعلام کرده‌اند دولت نمی ‌خواهد زیر بار برگزاری جشن ‌هایی برود که منجر به برجسته شدن نام و خاطره آتاتورک شود.

بین دو جریان محافظه‌کار و کمالیست نوعی کینه و خصومت قدیمی حاکم است که گاهی منجر به تشدید فضای دوقطبی سیاسی – اجتماعی می‌شود. حزب «عدالت و توسعه» امیدوار است این فضا را در مسیری هدایت کند که نسل جدید فرزندان خانواده‌های ترکیه بر اساس مرام و مسلک اسلامی و دینی تربیت شوند، در مقابل حزب «جمهوری خلق» معتقد است باورهای دینی نباید در فضای اجتماعی، آموزش عمومی و تربیت فرزندان تسلط یابد.[13]

ترکیه اردوغان در امور لیبی و سوریه دخالت نظامی گسترده داشت و از بهار عربی و حکومت مُرسی در مصر حمایت کرد و ضمن حفظ رابطه با اسرائیل، از موضوع حقوق فلسطینی ها نیز حمایت کرد. روابط ترکیه با جمهوری اسلامی ایران تقریبا همیشه گرم بوده است.

تأثیر اسلام در زندگی سیاسی امروز، موضوعی اجتناب ناپذیر در مبحث ترکیه است. سکولارها، اسلام گراها و لیبرال ها به طور یکسان، دولت ترکیه را به عنوان داور اصلی جایگاه اسلام در ترکیه می دانند، همان طور که در کودتای جولای 2016 و پیامدهای آن به طور چشمگیر آشکار بود. با وجود این تأکید، تأثیر حوزه دیگر کنش سیاسی دولت در رابطه با اسلام یعنی حوزه جامعه مدنی نادیده گرفته می شود. ترکیه از اواسط دهه 1980 شاهد شکوفایی سازمان‌های غیردولتی همراه با چرخش نئولیبرالی در سیاست‌ های اقتصادی داخلی و سیاست ‌های انتخاباتی بوده است. یکی از تأثیرات عمده این چرخش نئولیبرالی، ظهور یک جامعه مدنی مسلمان پر جنب ‌و جوش بوده که رابطه دولت ترکیه با اسلام را متمرکز و متحول کرده است. سازمان‌های غیردولتی مسلمان از آزادی مذهبی به‌عنوان یک ایده‌ آل سیاسی مهم دفاع می‌کنند و برای دفاع از این ایده‌آل، سیاست متمایز و غیردولتی آزادی مذهبی را هدایت می‌کنند.[14]

اتاتورک و اردوغان دو شخصیت اصلی تاریخ معاصر ترکیه هستند. فعال کردن جریان اسلام گرایی در حکومت ترکیه از سوی اردوغان با توجه به ساختار سکولار حکومت ترکیه، نفوذ میراث اتاتورک و قدرت ارتش، کاری مهم، شگفت انگیز و کمی نظیر در تاریخ معاصر کشورهای جهان اسلام است. روش پارلمانتاربستی اردوغان تجربه ای موفق از سیاست ورزی اسلام اعتدالی در جهان اسلام است. برای درک اهمیت تجریه حکومت اردوغان، تجربه سیاست ورزی و حکمرانی او را با تجربه شکست خورده راشد الغتوشی در تونس و مرسی در مصر باید مقایسه کرد.

حکومت

قانون اساسی 1961 قدرت قانونگذاری را به «مجلس ملی بزرگ» اعطا کرد که متشکل است از مجلس نمایندگان شامل 450 نفر که برای یک دوره چهار ساله انتخاب می شوند و مجلس سنا متشکل از 165 عضو که 150 نفر از آنها انتخاب و 15 نفر توسط مجلس انتخاب می شوند. رئیس جمهور یا رئیس دولت برای یک دوره هفت ساله در جلسه مشترک مجلس ملی انتخاب می شود. رئیس جمهور نیز نخست وزیر را از بین اعضای مجمع انتخاب می کند. نخست وزیر نیز سایر وزرای کابینه را که مسئول سیاست عمومی دولت اند، انتخاب می کند.

قانون اساسی تصویب شده در نوامبر 1982 که جایگزین سند 1961 شد، ترکیه را یک جمهوری دموکراتیک و سکولار اعلام کرد که به حقوق شهروندان خود احترام می گذارد و به اصول ملی گرایانه آتاتورک وفادار است. اختيارات اجرايي به رئيس جمهور و شوراي وزيران واگذار مي شود. رئیس جمهور توسط مجلس شورای ملی برای یک دوره هفت ساله انتخاب می شود. وظایف قانون گذاری به مجلس ملی (تک مجلسی) تفویض می شود که متشکل از 400 عضو است که برای دوره های پنج ساله انتخاب می شوند. طبق قانون اساسی 1982 مجلس سنا لغو شد.

بر اساس «اصول موقت» قانون اساسی؛ شورای امنیت ملی پنج نفره (NSC) تا زمان تشکیل مجلس جدید در قدرت باقی ماند و شورای امنیت ملی به شورای ریاست جمهوری تبدیل شد تا قبل از انحلال برای مدت شش سال فعالیت کند. این مقررات «موقت» صراحتاً همه رهبران سابق «عدالت» یا حزب «جمهوری خواه خلق» را از مشارکت در سیاست به مدت 10 سال منع می کرد. تمام اعضای سابق مجلس قبلی به مدت پنج سال از تأسیس احزاب سیاسی یا تصدی مناصب دولتی منع شدند.

یک همه پرسی در سپتامبر 1987 پیشنهاد لغو ممنوعیت 10 ساله مشارکت سیاسی توسط رهبران احزاب «عدالت» و «جمهوری خواه خلق» و بسیاری از سیاستمداران دیگر را تصویب کرد. پیشنهادهای تغییر سن رأی گیری از 21 به 20 سال و گسترش مجلس شورای ملی از 400 به 450 عضو نیز در اردیبهشت 1366 تصویب شد. تا سال 2003 مجلس ملی دارای 550 کرسی بود. سن رأی دادن نیز به 18 سال کاهش یافت.

قانون اساسی 1982 آزادی های فردی را تضمین می کند، اما ممکن است استثنائاتی به منظور حفظ جمهوری و منافع عمومی، یا در زمان جنگ و یا سایر شرایط اضطراری ملی اعمال شود. این ماده که فرد دستگیر شده را نمی توان بیش از 48 ساعت بدون حکم دادگاه نگه داشت، ممکن است در موارد حکومت نظامی، جنگ یا سایر موارد اضطراری به حالت تعلیق درآید.

احزاب سیاسی

اولین حزب مهم در سراسر کشور، حزب «جمهوری خواه خلق» (جمهورییت هالک پارتیسیCHP)) بود که در سال 1923 توسط مصطفی کمال آتاتورک سازمان دهی شد. اقتدار قوی، متمرکز و برنامه ریزی اقتصادی دولتی، 27 سال قدرت (1923-1950) را رقم زد. این حزب فعالیت‌ها و سازمان‌های مذهبی را تحت کنترل دولت قرار ‌داد. در سال 1946 دومین حزب مردمی به نام حزب «دموکرات»(DP)  تأسیس شدد. این حزب که ابتدا توسط گروه کوچکی از نمایندگان مخالف CHP))تشکیل شد، خواستار لیبرالیسم سیاسی و اقتصادی بیشتر به ویژه کاهش کنترل مرکزی بود.

دموکرات‌ها در سال 1950 به قدرت رسیدند و سیاست‌های توسعه اقتصادی خود را از طریق مکانیزاسیون سریع و سرمایه‌گذاری آزاد به اجرا گذاشتند. آنها همچنین بر توسعه روستایی از طریق شرایط اعتبار آزادانه به کشاورزان تأکید داشتند. این سیاست ها با هدف گسترش پایه های اقتصاد، سه دوره متوالی به بازگشت دموکرات ها به قدرت کمک کرد. با این حال پس از سال 1954 رژیم دموکرات مجدداً بسیاری از کنترل های سابق را به‌ویژه بر مطبوعات اعمال کرد. CHP)) این اقدامات و همچنین آنچه را فقدان برنامه ریزی اقتصادی و کنترل های مالی و تجاری کافی می خواندا، محکوم کرد. هر دو حزب دموکرات و CHP)) از یک سیاست خارجی کاملاً طرفدار غرب و ضد کمونیستی حمایت می کردند.

در اولین انتخابات جمهوری دوم (اکتبر 1961) هیچ یک از چهار حزب رقیب، اکثریت کنترلی را در دو مجلس به دست نیاوردند و برای نخستین بار در سال 1962 یک دولت ائتلافی تشکیل شد. زیرا حزب تازه تأسیس «عدالت» (Adalet Partisi-AP) از گروه حاکم احزاب خارج شد و به اپوزیسیون سیاسی اصلی تبدیل شد. (AP) پس از انتخابات 1965 به نیروی اصلی سیاسی کشور تبدیل شد و طرفدار شرکت خصوصی بود. (از این نظر می توان  (AP) را جانشین (DP) خوان که در سال 1960 ممنوع شد. (AP)که در اصل توسط رهبران محلی «دموکرات» سازمان دهی شده بود، منعکس کننده نظرات متخصصان مدرن و همچنین کارگران و روستائیان بود. در انتخابات 1965  (AP)53.8  درصد از کرسی های مجلس نمایندگان و 61 درصد از کرسی های سنا را به دست آورد. انتخابات اکتبر 1969 برتری قانون گذاری آن را تأیید کرد.

در دسامبر 1970، اعضای مخالف (AP) حزب «دموکرات» (Demokratik Parti) را تأسیس کردند. یک سازمان جدید دیگر، حزب «تکیه جمهوری خواه» (Cumhuriyetçi Güven Partisi – CGP) است که توسط اعضای مخالف (CHP) تشکیل شد و در انتخابات 1969 اولین نامزدهای خود را معرفی کرد. حزب «نجات ملی» (Milli Selâmet Partisi-MSP) در مارس 1973 با هدف حفظ سنت های اسلامی و ایجاد اصلاحات اقتصادی و اجتماعی ایجاد شد. در انتخابات سراسری 14 اکتبر 1973 (CHP) به عنوان محبوب ترین حزب در ترکیه، جایگزین (AP) شد، هرچند که اکثریت پارلمانی را به دست نیاورد و (CHP) و (MSP) تحت رهبری بولنت اجویت، یک دولت ائتلافی تشکیل دادند.

پس از سقوط دولت اجویت در سپتامبر 1974، دولت دائمی جدید توسط سلیمان دمیرل بیش از شش ماه دوام آورد. دولت اقلیت او از جبهه ملی‌گرا که شامل نمایندگان (AP)، (CGP)، (MSP) و حزب «اقدام ملی» (Milliyetçi Hareket Partisi) بود که 214 کرسی از 450 کرسی مجلس ملی را در اختیار داشت. پس از آن که (CHP) 213 کرسی مجلس را در انتخابات 1977  به دست آورد، اجویت با تشکیل کابینه اقلیت، رأی اعتماد پارلمان را از دست داد و مجبور به استعفا شد. دولت ائتلافی دمیرل، رقیب او که به عنوان نخست وزیر وضعیت اندکی بهتر داشت نیز به زودی منحل شد. قبل از کودتای نظامی سال 1980 هر یک دورۀ کوتاه دیگری رئیس دولت شدند.

دولت نظامی جدید همه احزاب سیاسی را ممنوع کرد. بر اساس قانون اساسی 1982 رهبران (AP) و (CHP) از مشارکت فعال در سیاست به مدت 10 سال منع شدند، اما پس از تصویب قانون اساسی جدید، دولت مجوز تشکیل گروه های سیاسی جدید را صادر کرد. اولین حزب جدید، حزب «دموکراسی ناسیونالیست» بود که در  می 1983 توسط برخی افسران نظامی بازنشسته، مقامات دولتی سابق و رهبران تجاری تشکیل شد. این حزب از حمایت ارتش برخوردار بود، اما در انتخابات محلی و ملی ضعیف عمل کرد و سه سال بعد منحل شد.

حزب راست گرای ترکیه بزرگ یک گروه جدید دیگر بود که به دلیل شباهت های نزدیک به حزب ممنوعه (AP) بلافاصله پس از تأسیس، توسط دولت لغو شد و حزب «راه راست»  (Dogru Yol Partisi—DYP)   به جای آن تأسیس شد. اما اجازه شرکت در انتخابات مجلس ملی در تاریخ 6 نوامبر 1983 را نیافت. حزب تازه تأسیس «رفاه» و حزب «سوسیال دموکرات» و دمیرل نیز از شرکت در این انتخابات منع شدند و دیگر سیاستمداران به طور موقت در بازداشت نظامی قرار گرفتند.

حزب »پوپولیست» که گفته می‌شد ارتش آن را یک اپوزیسیون وفادار می‌داند و حزب «میهن» (آناتاوان پارتیسی)  (ANAP) – که توسط رهبران تجاری محافظه‌کار و تکنوکرات‌ها تشکیل شده بود، برای شرکت در انتخابات موافقت کردند. در رای گیری، (ANAP) با 212 کرسی از 400 کرسی، اکثریت را در مجلس ملی به دست آورد و در 13 دسامبر 1983رهبر آن تورگوت اوزال به نخست وزیری رسید.

پس از آن همه احزاب مجاز به شرکت در انتخابات محلی شدند. در سال 1985 حزب «پوپولیست» با حزب «سوسیال دموکرات» ادغام شد و حزب «پوپولیست سوسیال دموکرات» (Sosyal Demokrasi Halkçi Partisi—SDHP) را تشکیل داد. حزب «دموکرات آزا»د در سال 1986 به عنوان جانشین حزب «دموکراسی ملی گرا» تشکیل شد. در سپتامبر 1987 با آرای بیش از 200 تن از رهبران حزب (AP) و (CHP) پس از یک رفراندوم که با اکثریت کمی بیش از 50 درصد تأیید شد، ممنوعیت 10 ساله مشارکت سیاسی لغو شد. در همان زمان با اعلام برگزاری انتخابات در ماه نوامبر توسط اوزال نخست وزیر، قانونی تصویب شد که بر اساس آن انتخاب نامزدها توسط رهبران حزب به جای انتخاب مردم صورت می گرفت، اما پس از چالش های بسیار توسط گروههای مخالف، دادگاه قانون اساسی این رویه جدید را غیرقانونی اعلام کرد.

در انتخابات نوامبر 1987 تورگوت اوزال با 36.3 درصد آرا مجدداً به عنوان نخست وزیر انتخاب شد. (ANAP) با 36 درصد آرا 292 کرسی از 450 کرسی، (SDHP  )  99 کرسی و (DYP) 59 کرسی مجلس ملی را به دست آوردند. در سال 1991 ائتلافی از احزاب «راه راست» و «سوسیال دموکرات ها» حزب «مادر میهن» را شکست دادند. خارج از سیستم سیاسی مستقر، حزب «کارگران کردستان» (PKK) و سایر احزاب جدایی طلب کوچکترند که فعالیت شان ممنوع است.

در سال 1993 تورگوت اوزال رهبر حزب «مادر میهن» و رئیس جمهور ترکیه درگذشت و سلیمان دمیرل رهبر حزب «راه راست» جانشین او شد. در جولای همان سال تانسو چیلر رهبر حزب «راه راست» به عنوان اولین نخست وزیر زن ترکیه به این پست دست یافت. چیلر رهبری یک ائتلاف متزلزل را بر عهده داشت و دولت او در بحث بودجه در سپتامبر 1995 سقوط کرد. چیلر در اکتبر رای اعتماد خود را از دست داد و در انتخابات جدید که در ماه دسامبر برگزار شد، حزب «رفاه» در انتخابات پیروز شد و 158 کرسی از 550 کرسی را به خود اختصاص داد. هر چند حزب «رفاه» به سختی اکثریت را تشکیل می داد، اما این کرسی ها 23 کرسی بیشتر از مسیر واقعی حزب «راه راست»چیلر بود.

در این انتخابات سکولارها از ترس تشکیل حکومت اسلامی، برای تشکیل اکثریت تلاش کردند، اما شکست خوردند. در ژانویه 1996 رئیس جمهور دمیرل از نجم الدین اربکان رهبر حزب «رفاه» برای تشکیل دولت دعوت کرد. دولت اربکان با زحمت یک سال و نیم دوام آورد. او در حالی که در مناطق روستایی محبوب بود، با مخالفت شدید نخبگان تجاری متمایل به غرب و ارتش رو به رو شد. از ابتدای سال 1997 ارتش اعلام کرد اگر اربکان از سنت های سکولار ترکیه حمایت نکند، دولت را سرنگون می کند و احزاب سکولار را باز می گرداند. در ژوئیه 1997 اربکان استعفا داد و مسعود یلماز رهبر حزب «مادر میهن» مسئول تشکیل دولت شد. دولت یلماز در نوامبر 1998 به اتهام فساد سقوط کرد و یک دولت اقلیت موقت به ریاست اجویت در انتظار برگزاری انتخابات زودهنگام جایگزین آن شد. اجویت به ریاست یک دولت اقلیت بازگشت تا انتخابات زودهنگام در سال 1999 برگزار شود. اجویت در ادامه یک دولت ائتلافی با احزاب (MHP) و «سرزمین مادری» تشکیل داد. در می 2000 کار سیاسی طولانی رئیس جمهور دمیرل با انتخاب احمد نجدت سزر به عنوان جانشین او به پایان رسید.

فشار سیاسی که در اواسط سال 2002 بر دولت اجویت وارد شد، منجر به استعفای 8 وزیر کابینه و درخواست برگزاری انتخابات زودهنگام پارلمانی شد. در این انتخابات حزب اسلامی «عدالت و توسعه» با رأی قاطع به پیروزی رسید. حزب «عدالت و توسعه» با 34.3 درصد آرا 363 کرسی از 550 کرسی، (CHP) با 19.4 درصد آرا 178 کرسی را به دست آوردند و احزاب مستقل 9 کرسی را به خود اختصاص دادند.

 عبدالله گل نخست وزیر شد، اما رجب طیب اردوغان رهبر حزب «عدالت و توسعه» قدرت را در حزب حفظ کرد. ظهور حزب «عدالت و توسعه» یکی از نمایش های محبوبیت احزاب اسلامی در ترکیه بود. گرچه این کشور رسماً در تلاش است خود را با غرب همسو کند. حزب «رفاه اسلامی» که در میان طبقه متوسط ​​جذابیت داشت، در سال 1998 توقیف و تعطیل شد و اربکان به مدت 5 سال از حضور در سیاست محروم شد. حزب «فضیلت»  (Fazilet Partisi) حزب اصلی اپوزیسیون در سال 2001 بود که در ژوئن ژوئن توسط دادگاه قانون اساسی به دلیل ایجاد تهدید برای دولت ممنوع شد، جانشین حزب «رفاه» گردید. حزب جدید «سعادت» (Saadet Partisi)  نیز توسط اعضای ممنوعه حزب «فضیلت» تأسیس شد. حزب «عدالت و توسعه» نیز ریشه در حزب «فضیلت دارد.

اسماعیل جم وزیر امور خارجه سابق حزب میانه رو جدیدی به نام حزب «ترکیه نوین» (Yeni Türkiye Partisi)  تشکیل داد که در انتخابات 2002 یک درصد آرا را به دست آورد. در آوریل 2002 (PKK) نام خود را به «کنگره آزادی و دموکراسی کردستان» (Kadek) تغییر داد.

مهم ترین احزاب ترکیه در سال ۲۰۲۱:

Democrat Party or DP [Gultekin Uysal]

Democratic Regions Party or DBP [Sebahat Tuncel, Mehmet Arslan]

Felicity Party or SP [Temel Karamollaoglu]

Free Cause Party or Hudapar [Ishak Saglam]

Good Party or TYII [Meral Aksener]

Grand Unity Party or BBP [Mustafa Destici]

Justice and Development Party or AKP [Recep Tayyip Erdogan]

Nation Alliance (CHP, IYI, SP) (electoral alliance)

Nationalist Movement Party or MHP [Devlet Bahceli]

People’s Alliance (AKP, MHP) (electoral alliance)

Patriotic Party or VP [Dogu Perincek]

People’s Democratic Party or HDP [Pervin Buldan, Sezai Temelli]

Republican People’s Party or CHP [Kemal Kilicdaroglu]

83 حزب سیاسی تا دسامبر 2018 به طور قانونی ثبت شده است. اردوغان تا کنون توانسته با حضور قدرتمند نظامیان سکولار که در گذشته هر گاه لازم بود دولت را ساقط می کردند، مقابله کند.

سیاست خارجی ترکیه

 

نقشه موسوم به «جهان ترک» در دستان اردوغان رئیس جمهور

و باغچه لی رهبر حزب دست راستی و نژادپرست «حرکت ملی».[15]

سیاست خارجی ترکیه را به دوره ماقبل و مابعد اردوغان می توان تقسیم کرد. در دوره ماقبل اردوغان، ترکیه بخش از بلوک غرب بود و موضوعات جهان اسلام نیز از الویت های سیاست خارجی آن کشور نبود، اما پس از پیروزی اسلام گرایان (۲۰۰۲) سیاست خارجی چند وجهی و ترکیبی در ترکیه بروز کرد. در این سیاست علاوه بر اولویت توجه به همسایگان و سرزمین های دوران عثمانی، روابط با روسیه، ایران و چین گسترش یافت.

اردوغان در ۲۴ مارس ۲۰۲۱ اظهار داشت: «ما به تشکل‌ روابط خود با همه کشورها – از آمریکا تا روسیه و از اتحادیه اروپا تا جهان عرب- در راستای منافع ترکیه و انتظارات مردم ادامه خواهیم داد. ما به عنوان کشوری که در میانه آفریقا، آسیا و اروپا قرار گرفته،‌ این امکان را نداریم که به غرب یا شرق پشت کنیم.» توافق ترکیه و روسیه در معامله سیستم‌های پدافند هوایی اس-۴۰۰، بارزترین نشانه تغییر سیاست های غرب گرایانه ترکیه است.

«نوعثمانی‌گری» (Yeni Osmanlıcılık) یک ایدئولوژی سیاسیِ ترکی‌ست، که حامی همکاری بیشتر درون مناطق امپراتوری عثمانی سابق است. این اصطلاح را یونانی‌ها پس از اشغال قبرس توسط ترکیه در ۱۹۷۴ ابداع کردند. این اصطلاح برای توصیف سیاست خارجی ترکیه در دوره حاکمیت حزب «عدالت و توسعه» از ۲۰۰۲ با نخست‌وزیری رجب طیب اردوغان وضع شد‌. «نوعثمانی‌گری» تغییری عمده در سیاست خارجیِ سنتیِ ترکیه و ایدئولوژی کمالیسم است که اولین قدم آن را می‌توان دولت تورگوت اوزال دانست.

سیاست خارجی کمالیست به غرب متمایل بود و منجر به جدایی ترکیه از همسایگانش شد. در مقابل «عثمانیسم نـو» تلاش دارد جای پای ترکیه را بین همسایگانش – بدون از دست دادن تصویر بزرگ‌ تر – محکم کند. عثمانی در اوج دوران خود بالکان، بیشتر خاورمیانه کنونی و شمال آفریقا و قفقاز را در کنترل داشت. سیاست «نـوعثمانی» درگیر شدنِ بیشترِ ترکیه در این مناطق را تشویق می‌کند.

در سال های گذشته سیاست خارجی ترکیه چهار درون مایه متفاوت داشته است: 1. حمایت از جنبش ها و احزاب اسلامی در خاورمیانه عربی. 2. صدور اندیشه قوم گرایی ترکی به قفقاز و آسیای میانه. 3. نزدیکی با ایران، روسیه و چین. 4. حفظ روابط سنتی با بلوک غرب. اصل عدم دخالت در مسائل خاورمیانه به عنوان اولویت استراتژی سیاست خارجی ترکیه در غالب دوران قرن بیستم مطرح بود. اما در طول دو دهه گذشته ترکیه به‌طور قابل ملاحظه‌ای از سنّت کمالیسم و درون‌گرایی فاصله گرفته و به یکی از بازیگران فعّال و تأثیرگذار در منطقه تبدیل شده است.

آنکارا در حل اختلافات پرونده هسته‌ای بین ایران و غرب نقش میانجی به خود گرفت، اما روابط دیپلماتیک ترکیه با ایران و گروه فلسطینی حماس موجب ایجاد اختلافاتی با آمریکا و رژیم صهیونیستی شد. حمایت از فلسطین بخشی از سیاست خارجی اردوغان است که برخلاف سیاست دولت های سابق ترکیه است.

(اردوغان و هنیه)

ترکیه اردوغان از اخوان المسلمین مصر و محمد مرسی حمایت کرد. مرسی پس از رییس جمهور شدن به دیدار اردوغان شتافت. رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه در پی درگذشت محمد مرسی رئیس‌جمهور مخلوع مصر او را «شهید» توصیف کرد.

(اردوعان و مُرسی)

در دوران بهار عربی، روابط گرمی بین اردوغان و مرسی مصری و خالد مشعل فلسظینی صورت گرفت و ترکیه از آنها حمایت کرد. رهبر حماس پیروزی تاریخی حزب «عدالت و توسعه» در انتخابات  را هدیه ای از سوی مردم بزرگ ترکیه به فلسطین و همه آرمان های عادلانه در جهان دانست.[16]

(هنیه، اردوغان و مشعل)

در دوره جنبش بهار عربی؛ اردوغان به امیر قطر، مُرسی رییس حمهور اخوانی مصر و خالد مشعل فلسطینی نزدیک شد و سیاست حمایت از جنبش بهار عربی را در پیش گرفت.

ترکیه پس از ۲۰۱۳ سیاست ستیزه‌جویانه علیه رقبای خود در خاورمیانه عربی در پیش گرفت و میزبان شخصیت‌‌های مرتبط با اخوان ‌المسلمین و حماس شد. رویکردی که به بروز اختلاف با مصر، عربستان سعودی و امارت متحده عربی انجامید. اما در عین حال افزایش حمایت آنکارا از گروههای مخالف حکومت سوریه (بشار اسد) پس از آغاز جنگ داخلی در این کشور را به همراه داشت. این سیاست ها با شکست مواجه شد و هزینه‌ های اقتصادی و دیپلماتیک روزافزونی بر این کشور تحمیل کرد. در نتیجه این پیامدها، مسئولان ترکیه به تازگی نشانه ‌هایی از تمایل برای بهبود روابط با قاهره بروز داده‌اند، روابطی که از ۲۰۱۳ و پس از برکناری محمد مُرسی از ریاست‌جمهوری مصر از قدرت به سردی گرایید.

ابراهیم کالین سخنگوی ریاست‌جمهوری ترکیه، ۶ مارس در گفتگو با خبرگزاری بلومبرگ از احتمال «برگرداندن ورق» در روابط آنکارا با مصر و کشورهای حوزه خلیج فارس خبر داد. ترکیه اخیراً نیز نشانه‌هایی برای ایجاد روابط دوستانه با عربستان سعودی بروز داده،‌ کشوری که از مدت‌ها پیش بر سر نفوذ منطقه‌ای با آن در رقابت بوده است.

بنا بر گزارش‌ها، حمایت آنکارا از قطر در بحبوحه تحریم‌های سعودی علیه این کشور – که به تازگی لغو شده‌ – سبب شد ریاض کالاهای ساخت ترکیه‌ را بایکوت کند. در همین حال در پی اعمال تحریم‌های محدود توسط اتحادیه اروپا، ترکیه عملیات اکتشاف انرژی خود در مدیترانه شرقی را متوقف کرد. اما چرخش عمل گرایانه ترکیه در سیاست خارجی‌، به کشورهای خاورمیانه محدود نمی‌شود و در مناطق دیگر نیز رویکرد مشابه قابل مشاهده است.

همزمان با تشدید تنش‌ها بین روسیه و اوکراین، ترکیه تلاش دارد روابط خود در حوزه‌های بازرگانی، انرژی و نظامی را با هر دو کشور حفظ کند. ۱۳ آوریل۲۰۲۱ اردوغان ضمن تعریف و تمجید از «همکاری‌های مستحکم، تاثیرگذار و سازنده» ترکیه و مسکو گفت: «ابزارهای گفتگو‌ بین دو کشور نتایج موفقیت‌آمیزی به همراه خواهد داشت.» او وعده داد «به منظور توسعه روابط ترکیه و اوکراین و تضمین صلح در منطقه گام ‌های بیشتری بردارد.»

ترکیه در رابطه با چین سعی کرده اختلاف نظرها بر سر بدرفتاری پکن با مسلمانان ترک زبان اویغور را کم‌ اهمیت جلوه دهد. ترکیه میزبان یکی از بزرگ‌ترین جوامع اویغورهای دور از وطن است، اما با وجود اعتراض‌های گرو‌های ملی‌گرا و حقوق بشری، در سال‌های اخیر روابط تجاری و دیپلماتیک خود را با پکن عمیق‌تر کرده است. مقامات عالی رتبه ترکیه از همکاری‌های رسانه ‌ای بین آنکارا و پکن استقبال کرده‌اند. همچنین در برنامه واکسیناسیون سراسری علیه کرونا، استفاده از واکسن کرونا‌واک ساخت چین را در اولویت قرار دادند که نشانه‌ دیگری از تغییر در سیاست‌های خارجی ترکیه نسبت به گذشته است.

در ژوئیه ۲۰۰۹ اردوغان که آن زمان نخست‌وزیر بود اقدامات چین علیه مسلمانان اویغور را با «نسل‌کشی» مقایسه کرد. در مورد روابط با آمریکا هم با وجود مشکلات فراوان بین دو کشور، پس از روی کار آمدن جو بایدن مقامات ترکیه‌ نسبت به برقراری یک همکاری متقابل انعطاف ‌پذیرتر با واشنگتن ابراز امیدواری کرده‌اند. مقامات ترکیه سال ‌هاست سیاست خارجی آنکارا را صحیح و اخلاقی توصیف می‌کنند و کشورشان را رهبر جبهه جهانی اقوام به حاشیه رانده شده و نماینده مسلمانان سراسر جهان می‌دانند.

این گفتمان اسلامی ضد سلطه در بیانیه‌های رسمی، مجموعه‌های پرطرفدار تلویزیونی، سخنرانی‌های اردوغان و همین‌طور فیلم‌های تبلیغاتی پرشوری که دفتر ارتباطات ریاست‌جمهوری این کشور منتشر می‌کند، به کار گرفته می‌شود. در متن یک ترانه‌ محبوب انتخاباتی که در ستایش اردوغان سروده شده، آمده است: «او صدای بلند ستم‌دیدگان است. او صدای آزاد جهان خاموش است… او نماینده مردم و عاشق عدالت است. او امید میلیون‌ها انسان و محرم اسرار ستمدیدگان است.»

به نظر می‌رسد تلاش‌های اخیر ترکیه برای تغییر سیاست‌ خارجی‌ این کشور با این احساسات در تناقض است. تغییری که سزین اونی، کارشناس مسائل سیاسی از آن به عنوان چرخش به سوی «انعطاف‌ پذیری افراطی» یا «ماکیاولیسم افراطی» یاد می‌کند. با وجود این‌ تفاسیر، طرفداران و منتقدان دولت ترکیه (هر دو) از این چرخش استقبال کرده‌اند. مراد یتکین خبرنگار با سابقه ترک ۹ مارس نوشت: «در صورتی که منافع مشترک وجود داشته باشد، سازش هم امکان‌ پذیر خواهد شد … همه تجدید نظر‌ها یا همه سازش‌ها بد نیستند. ظرفیت اقتصادی و سیاسی ترکیه برای این که نقش همسایه بد را بازی کند، به انتها رسیده است.»

 سیاست فعلی ترکیه عمل گرایی واقع بینانه است. عمل گرایی شاید رویکردی پایدارتر به نظر برسد اما چالش‌های خودش را دارد. ترکیه در تلاش برای حفظ روابط همزمان با هر دو کشور اوکراین و روسیه روی ریسمانی باریک حرکت می‌کند و این نمایانگر یکی از همین چالش‌هاست. به همین شکل، تصمیم آنکارا برای خرید سیستم‌های دفاع هوایی (S 400)  از روسیه، خطر تلاش برای برقراری رابطه موازی با روسیه و آمریکا را آشکار می‌کند. به دنبال توافق آنکارا و مسکو بر سر معامله سیستم‌های  (S 400)آمریکا چندین مقام بلند پایه دفاعی ترکیه را تحریم کرد و هم ‌پیمان خود در ناتو را از برنامه تولید قطعات جنگنده پیشرفته (F 35) کنار گذاشت.

برقراری مجدد روابط دوستانه با رقبای منطقه‌ای نیز کار چندان آسانی نیست. ۱۶ آوریل وزرای خارجه یونان،‌ قبرس، اسرائیل و امارات متحده عربی به منظور هماهنگی سیاست‌های خود در قبرس دیدار کردند. این رویداد در رسانه‌های ترکیه به عنوان «ائتلاف ضد ترکیه» مورد انتقاد قرار گرفت. با این وجود ترکیه احتمالاً به حرکت بر روی ریسمان باریک عمل گرایی ادامه خواهد داد، به این امید که در جهانی چند قطبی میان قدرت‌های رقیب و ائتلاف‌های متغیر، نقشی مهم ‌تر برای خود ایجاد کند.[17]

سیاست اردوغان  تعادل روابط با شرق و غرب و نزدیکی به جهان اسلام  است. ترکیه اردوغان از مدعیان رهبری جهان اسلام است. اردوغان بیش از همه رهبران جهان اسلام با رهبر ایران ملاقات داشته است. اردوغان با پوتین رهبر روسیه بیش از هریک از رؤسای جمهور آمریکا دیدار داشته است.

در دوران دولت حسن روحانی روابط ایران و ترکیه به بالاترین مرتبه و دوستی خود رسید.

در سفر ظریف وزیر خارجه ایران به ترکیه در نوامبر ۲۰۱۳ و ملاقات با داود اوغلو، دو کشور توافقنامه اطلاعاتی – امنیتی تصویب کردند که به موجب آن ترکیه با کلیه اقدامات جاسوسی علیه ایران که در داخل خاک این کشور انجام می‌شود، برخورد کرده و در شناسایی و دستگیری جاسوسان خارجی به ایران کمک کند.

جمع بندی سیاست خارجی ترکیه

قدرت گرفتن حزب «عدالت و توسعه» در سال 2002 رویکرد نوینی بر سیاست خارجی ترکیه حکم‌فرما کرد. برآیند این تحول، بازتعریف هویت ترکیه بر اساس دکترین «عمق راهبردی» و تغییر نقش ترکیه در تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی بوده است. نظریه‌پرداز اصلی این دکترین «احمد داود اغلو» است. دکترین «عمق راهبردی» به ‌عنوان مبنای سیاست‌گذاری خارجی حزب «عدالت و توسعه» با تأکید بر توانمندی‌ های بالقوه این کشور در ابعاد جغرافیایی، تاریخی و هویتی در پی مطرح کردن ترکیه به منزله قدرتی فرامنطقه ‌ای و جهانی است.

در این راستا  ترکیه در دو دهه اخیر با بهره‌گیری از دیپلماسی موزون در سطح بین ‌المللی با حضور فعال در بحران‌های منطقه‌ای در پی تحقق این هدف بوده‌ است. هسته اصلی دکترین عمق راهبردی (Strategic Depth) را ژئوپلیتیک تشکیل می دهد و مؤلفه های دیگری همچون تأکید بر قدرت نرم،‌ تلاش برای میانجی گری و حل بحران های منطقه ای و بین المللی و اتخاذ راهبرد برد – برد در ارتباط با دیگر کشورها آن را تکمیل می کند.

داود اوغلو در کتاب (Strategic Depth) معتقد است: «ترکیه به دلیل موقعیت جغرافیایی و تاریخی خاص خود دارای عمق راهبردی است.» معتقد است ترکیه نباید خود را به نقش منطقه ای در بالکان یا خاورمیانه محدود کند، چرا که کشوری است مرکزی، نه منطقه ای. بنابراین باید در چندین منطقه نقش رهبری ایفا کند، آنچه به این کشور در نظام بین الملل اهمیت استراتژیک می دهد.

از منظر داود اوغلو؛ ترکیه به مناطق خاورمیانه، ‌بالکان، قفقاز،‌آسیای مرکزی و خزر، مدیترانه، خلیج فارس و دریای سیاه تعلق دارد و در همه این مناطق می تواند نقش رهبری را به عهده بگیرد و اهمیت استراتژیک جهانی کسب کند. از سوی دیگر جهانی شدن ناگزیر حامل عناصری است که تمامی انباشته های بشری به ویژه در آسیا را در طول تاریخ دوباره فعال می کند. در این فرآیند رابطه ای جدید و معنادار بین عمق تاریخ ترکیه و عمق استراتژیک آن وجود دارد. ابعاد مختلف سیاست خارجی ترکیه در دو دهه گذشته در مقالات علمی متعدد در سایت «مرکز بین المللی مطالعات صلح»[18] منتشر و تحلیل شده است.[19]

نیروی نظامی

نیروهای مسلح ترکیه از ستاد کل، نیروی زمینی، نیروی دریایی و نیروی هوایی تشکیل شده است. رئیس ستاد کل ارتش توسط رئیس جمهور منصوب می شود. رئیس جمهور در برابر مجلس مسئول مسائل امنیت ملی و آمادگی کافی نیروهای مسلح برای دفاع از کشور است. صلاحیت اعلام جنگ و استقرار نیروهای مسلح ترکیه در کشورهای خارجی یا اجازه استقرار نیروهای مسلح خارجی در ترکیه تنها با پارلمان است.[20]

فرماندهی کل ژاندارمری و فرماندهی گارد ساحلی نیروی انتظامی با تشکیلات نظامی (درجات، ساختار و …) و زیر نظر وزارت کشور هستند. رئیس جمهور در زمان جنگ می تواند به واحدهای خاصی از فرماندهی کل ژاندارمری و فرماندهی گارد ساحلی دستور دهد به ترتیب زیر نظر فرماندهی نیروی زمینی و فرماندهی نیروی دریایی فعالیت کنند. بخش ‌های باقی ‌مانده ژاندارمری و گارد ساحلی همچنان به انجام مأموریت‌های انتظامی زیر نظر وزارت کشور ادامه می ‌دهند. هر شهروند مرد ترکیه برای یک دوره سه هفته تا یک ساله ملزم به خدمت در ارتش است. این دوره به تحصیلات و محل کار آن شخص بستگی دارد.

روابط ترکیه و ناتو

ترکیه پس از ایالات متحده، با قدرت تخمینی 890700  نظامی تا فوریه 2022، دومین نیروی نظامی دائمی در ناتو را دارد. ترکیه یکی از پنج کشور عضو ناتو است که بخشی از سیاست اشتراک هسته ای را داراست. در مجموع 90 بمب هسته ای  (B 61) در پایگاه هوایی اینجرلیک میزبانی می شود که 40 مورد از آنها برای استفاده توسط نیروی هوایی ترکیه در صورت درگیری هسته ای اختصاص داده شده، اما استفاده از آنها مستلزم تأیید ناتو است.[21] ترکیه متحد نظامی آمریکاست. متعاقب تماس تلفنی دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا و رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه در مورد وضعیت سوریه و منطقه امن، خلوصی آکار وزیر دفاع ترکیه و ژنرال گولر رئیس ستاد کل نیروهای مسلح این کشور به دعوت پنتاگون به واشنگتن سفر کردند.آکار که در ساختمان پنتاگون با مراسم رسمی نظامی مورد استقبال قرار گرفت٬ در سخنان خود در دیدار با شاناهان و ژنرال دانفورد رئیس ستاد کل نیروهای مسلح آمریکا به این موضوع اشاره کرد که ترکیه می‌خواهد آمریکا را همچون یک مؤتلف و هم‌پیمان استراتژیک به شمار آورد و به همکاری‌های خود در تمام حوزه‌ها ادامه دهند[22] ولی در برخی وقایع مثل درگیری های سوریه، عراق و لیبی مستقل عمل کرده است. ترکیه با ابنکه عضو ناتو است، بخش قابل توجهی از منافع خود را در روابط با همسایگانی چون ایران و روسیه می بیند؛ کشورهایی که برخی اعضای غربی ناتو به چشم دشمن به آنها می‌نگرند.

استقرارهای نظامی

ترکیه از زمان جنگ کره در ماموریت های بین المللی زیر نظر سازمان ملل متحد و ناتو از جمله ماموریت های حفظ صلح در سومالی، یوگسلاوی و شاخ آفریقا شرکت کرده است. این کشور از نیروهای ائتلاف در جنگ اول خلیج فارس پشتیبانی کرد، با پرسنل نظامی به نیروهای بین المللی کمک به امنیت در افغانستان کمک کرد و همچنان در نیروهای کوزوو، یوروکورپس و گروه های نبرد اتحادیه اروپا فعال است.[23][24] در سال‌های اخیر، ترکیه به نیروهای پیشمرگه در شمال عراق و نیروهای مسلح سومالی در زمینه امنیت و آموزش کمک کرده است.[25]

نیروهای مسلح ترکیه حضور نظامی نسبتاً قابل توجهی در خارج از کشور[26] با پایگاه های نظامی در آلبانی،[27] عراق،[28]  قطر[29]  و سومالی[30] دارند. این کشور از 1974 نیرویی متشکل از 36000 سرباز در قبرس شمالی،[31] 600 سرباز در افغانستان (ناتو) – 250 سرباز در بوسنی و هرزگوین  (EUFOR)- تخمینی 25000-35000 سرباز در قبرس – 300 سرباز در کوزوو (ناتو) – 170 سرباز در لبنان (UNIFIL – ( 200  سرباز در قطر – سرباز در  200سومالی (مأموریت آموزشی) و تخمینی 10000 سرباز در سوریه دارد.(2020)

ترکیه در موارد متعدد برای مبارزه با حزب کارگران کردستان (PKK)، نیروهای خود را در شمال عراق مستقر کرده است، از جمله عملیات‌هایی که شامل هزاران نیرو در سال‌های 2007، 2011 و 2018 می‌شود. آخرین تهاجم در ژوئن 2020 بود. در سال 2020 ترکیه حدود 3500 – 5000 جنگجوی سوری را برای حمایت از دولت وفاق ملی لیبی (GNA) به لیبی اعزام کرد.

ارتش ترکیه در لیبی پس از سقوط سرهنگ قذافی، [32]سوریه و عراق دخالت نطامی گسترده داشته است. وزیر دفاع ترکیه با اشاره به عملیات این کشور در شمال سوریه در ۱۸ آذر ۱۳۹۸ گفت: هم اکنون منطقه‌ای به طول ۱۴۵ و عمق ۳۰ کیلومتر در منطقه عملیاتی چشمه صلح در کنترل ما قرار دارد.[33]

نیروی هوایی ترکیه بیش از ۶۰٫۰۰۰ نفر کارمند و ۶۳۵ هواپیما در اختیار دارد و از جنگنده‌هایی شامل جنرال داینامیکس F16، فایتینگ فالکن و پهپادهای جنگی ساخت داخل بهره می‌برد.

تجهیزات نظامی

تجهبزات نطامی نیروهای مسلح ترکیه عمدتاً از ترکیبی از سیستم‌های تسلیحاتی تولید داخل و غربی تشکیل شده، اگرچه در سال‌های اخیر به برخی تجهیزات چینی، روسی و کره جنوبی نیز دست یافته است. از سال 2010 آمریکا بزرگ ترین تأمین کننده تسلیحات ترکیه بوده است. پس از آن ایتالیا، کره جنوبی و اسپانیا قرار دارند. ترکیه دارای یک صنعت دفاعی قوی است که قادر به تولید طیف وسیعی از سیستم های تسلیحاتی از جمله وسایل نقلیه زرهی، شناورهای دریایی و پهپاد است، اگرچه به شدت به فن آوری غربی وابسته است.(2020)

افتتاح دانشگاه دفاع ملی ترکیه در سال ۲۰۱۷ یک نقطه عطف بزرگ بود که وضعیت آموزش و برگزاری مانور را برای سربازان جدید “کاملا تغییر داد. ارتش ترکیه همه نهادهای در حوزه آموزش و تمارین نظامی را زیر یک سقف جمع کرد. در این ساختار مشترک یک سیستم آموزشی مدرن ایجاد کرده ‌است که هم به بازتاب نمونه‌ها در جهان و هم به بازتاب نیازهای امروز می‌پردازد.

براساس برآورد گلوبال فایر پاور در سال ۲۰۲۲، ترکیه سومین قدرت نظامی جهان اسلام پس از پاکستان و مصر است. ایران چهارم، اندونزی پنجم و عربستان ششم است. در سطح جهانی؛ ترکیه قدرت سیزدهم، ایران قدرت چهاردهم و پاکستان قدرت نهم است.[34] بودجه نظامی ترکیه ۹ میلیارد و ۶۹۰ میلیون دلار،[35]  ایران ۵ میلیارد دلار[36] و عربستان ۴۶ میلیارد دلار[37] است.

روابط نظامی نرکیه و ایران

ارتش ترکیه روابط حسنه ای با نیروهای نظامی ایران دارد. در دوره دولت روحانی با سفر سرلشگر باقری به ارکیه و دیدار با مقامات عالی رتیه نطامی و اردوغان، فصل مهمی از روابط نظامی بین دو کشور آغاز شد. «سردار سرلشگر محمد باقری» رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران گفت : بسیاری از مسایلی که در ابعاد سیاسی نظامی، دفاعی و امنیتی بین دو کشور مهم منطقه در این سفر پایه‌گذاری شد. سردار باقری طی اقامت دو روزه‌اش در آنکارا با ارتشبد حلوصی آکار رئیس ستاد ارتش، نورالدین جانیکلی وزیر دفاع، هاکان فیدان رئیس سازمان اطلاعات(میت)، نورالدین جانیکلی وزیر دفاع ترکیه و رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه دیدار و پیرامون مسائل مورد توجه فی مابین و موضوعات منطقه‌ای گفتگو و تبادل نظر کرد.[38]

«سردار سرلشگر محمد باقری» رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران در ۲۶ مرداد سال ۱۳۹۶ پس از دیدار با مقامات عالی‌رتبه نظامی و سیاسی ترکیه در آنکارا گفت: دو کشور مصمم به افزایش روابط در همه زمینه‌ها به ویژه همکاری‌های نظامی و دفاعی هستند.[39] به گزارش تسنیم «مبارزه با تروریسم، تحولات منطقه، روابط دوجانبه دفاعی و همکاری‌های مرزی از محورهای دیدار سرلشکر باقری با مقامات ترکیه عنوان شده است.»[40] «مقامات دو کشور همچنین موافقت کردند همکاریهای آموزشی و پژوهشی داشته باشند، از جمله تبادل دانشجو، رفت و آمد ناوها به کشورهای یکدیگر، اعزام ناظر به رزمایشهای دو طرف را بیش از بیش مد نظر قرار دهند. ئیس ستاد کل نیروهای مسلح با اشاره به اینکه درباره مسایل منطقه‌ای با طرف مقابل گفتگوهای خوبی شد تصریح کرد: مهمترین مساله از نظر مقامات دو کشور موضوع اعلام تصمیم همه پرسی کردستان عراق در اوایل مهر ماه بود که دو کشور نظر مشترک دارند بر اینکه این موضوع در صورت تحقق مبنایی برای آغاز تنش و درگیری در داخل کشور عراق خواهد شد که تبعات آن دامن کشورهای همجوار را می‌گیرد. وی در ادامه افزود: این موضوع سه کشور عراق ترکیه و ایران را درگیر خواهد کرد و به همین دلیل مقامات دو کشور تاکید دارند چنین کاری امکان‌پذیر نیست و نباید صورت بگیرد.»

به گزارش تسنیم، ارتشبد خلوصی آکار رییس ستاد مشترک ارتش ترکیه که برای دیدار و گفتگو با مقامات نظامی و امنیتی کشورمان به تهران سفر کرده است دوشنبه ۱۰ مهر ۱۳۹۶ با دریابان علی شمخانی نماینده مقام معظم رهبری و دبیر شورای عالی امنیت ملی کشورمان دیدار و گفتگو                                                                                                                  کرد. در جریان این دیدار روند تحولات امنیتی و دفاعی منطقه و اجرایی سازی توافقات صورت گرفته میان ایران، روسیه و ترکیه در خصوص بحران سوریه  ،مقابله با تروریسم، امنیت مرزهای مشترک و همچنین رخدادهای اخیر درکردستان عراق مورد بررسی و تبادل نظر قرار گرفت.[41]

 پس از سفر سرلشگر باقری به ترکیه، به دعوت او ارتشبد خلوصی آکار رئیس ستاد ارتش ترکیه به تهران آمد. به گزارش ایسنا، رییس ستاد ارتش ترکیه شامگاه  در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۹۶در راس یک هیات عالیرتبه نظامی وارد تهران شد. سفر وی به تهران از ابعاد مختلفی حائز اهمیت است؛ در سفر هیئت ترکی علاوه بر بررسی ابعاد و زمینه‌های همکاری‌های نظامی و دفاعی نیروهای مسلح دو کشور مقامات نظامی درباره مسائل منطقه‌ای با یکدیگر گفت‌وگو و مشورت کردند، موضوع تروریسم و همکاری های فی مابین در مقابله با عملیات‌های تروریستی و اجرای آتش بس و در مناطق کاهش تنش در سوریه از جمله مهمترین محورهای این مذاکرات بود. ارتشبد خلوصی آکار رئیس ستاد ارتش ترکیه و سرلشکر محمدحسین باقری رئیس ستاد کل نیروهای مسلح در محل ستاد کل نیروهای مسلح با یکدیگر دیدار و گفت‌وگو کردند[42]

در ۱۰ مهر ۱۳۹۸، وزیر دفاع ایران، امیرحاتمی  با  ارتشبد خلوصی آکار وزیر دفاع ترکیه دیدار کرد . به گزارش گروه دفاعی خبرگزاری تسنیم، امیر سرتیپ امیر حاتمی وزیر دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح که به همراه روحانی، رئیس‌جمهور ایران برای شرکت در نشست رهبران سه کشور ایران، ترکیه و روسیه به آنکارا سفر کرده است، در محل وزارت دفاع ترکیه با آکار وزیر دفاع ترکیه دیدار کرد.. در این دیدار مسائل امنیتی و دفاعی منطقه مورد بحث و تبادل نظر قرار خواهد گرفت.[43]

مقابله با خطر استقلال کردستان ایران، ترکیه، عراق و سوریه یکی از موارد همکاری مشترک آنهاست.

اقتصاد

ترکیه در طول صد سال گذشته به مرور از یک کشور کشاورزی به کشوری صنعتی مبدل شده است. از پایان جنگ جهانی دوم، سهم کشاورزی از اقتصاد کاهش یافته، در حالی که بخش صنعت (از جمله ساخت و ساز) گسترش یافته است. این تغییر در فعالیت های اقتصادی تا حدی نتیجه سیاست عمدی دولت است. مکانیزاسیون کشاورزی تغییر قابل توجهی در مهاجرت از روستاها به شهرها ایجاد کرده است که توسعه قابل توجه شهری و صنعتی و در نتیجه نرخ بالای سرمایه گذاری را ایجاب می کند. با این حال این سرمایه گذاری سنگین، به علاوه انفجار تقاضای مصرف کننده، به تورم شدید و مشکلات تراز پرداخت ها نیز کمک کرده است.

ترکیه در سال های گذشته، از نرخ رشد اقتصادی نسبتاً بالایی برخوردار بوده که به طور متوسط ​​سالانه حدود 7 درصد بوده است. این رشد عمدتاً از طریق جذب سرمایه گذاری خارجی، جذب گردشگران خارجی، استقراض خارجی، افزایش صادرات و وجوه ارسالی از کارگران ترک در اروپای غربی تأمین شده است.

از جنبه (PPP) ترکیه بیستمین کشور از نظر تولید ناخالص داخلی و از جنبه اسمی یازدهمین کشور است. ترکیه یکی از 7 کشور صاحب اقتصادهای نوظهور است. بر اساس برآوردهای بانک جهانی، تولید ناخالص داخلی سرانه ترکیه بر اساس (PPP) معادل 32278 دلار در سال است.(2021)[44] تقریباً 11.7 درصد از ترک‌ها تا سال 2019 در معرض خطر فقر یا محرومیت اجتماعی قرار دارند.[45] در سال 2019 بیکاری در ترکیه 13.6 درصد بود.[46]  طبق گزارش بانک جهانی بین سال‌های 1993 تا 2010  طبقه متوسط ​​در ترکیه از 18 درصد به 41 درصد جمعیت افزایش یافت. ذخایر ارزی بانک مرکزی 74.9 میلیارد دلار و  ذخایر طلای آن 38.5 میلیارد دلار بوده، در حالی که در سال ۲۰۲۱ دارایی های ذخیره رسمی این بانک معادل 121.3 میلیارد دلار بوده است.[47]

صنعت خودرو در ترکیه قابل توجه است. بیش از 1.3 میلیون وسیله نقلیه موتوری در سال 2015 تولید کرد و به عنوان چهاردهمین تولیدکننده بزرگ در جهان رتبه بندی شد.[48]  شرکت‌های خودروسازی ترکیه مانند  Temsa، Otokar  و BMC از بزرگ ترین تولیدکنندگان ون، اتوبوس و کامیون در جهان هستند. کارخانه‌های کشتی ‌سازی ترکیه برای تولید نفتکش ‌های شیمیایی و نفت تا 10000 دات ‌وات و هم برای قایق‌های بزرگ شان بسیار مورد توجه اند.[49] برندهای ترک مانند Beko و Vestel در شمار بزرگ ترین تولیدکنندگان لوازم الکترونیکی مصرفی و لوازم خانگی در اروپا هستند و بودجه قابل توجهی برای تحقیق و توسعه در فن آوری‌های جدید مرتبط با این زمینه‌ها سرمایه‌گذاری می‌کنند.[50]

سایر بخش های کلیدی اقتصاد ترکیه عبارتند از: بانک داری، ساخت و ساز، لوازم خانگی، الکترونیک، نساجی، پالایش نفت، محصولات پتروشیمی، مواد غذایی، معدن، آهن، فولاد و صنعت ماشین. سرمایه گذاری مستقیم خارجی(FDI)  در سال 2007  به 22.05 میلیارد دلار و در سال 2015 به 19.26 میلیارد دلار رسید، اما در سال های اخیر کاهش یافته است.[51] ترکیه در سال های اخیر شاهد رشد صنعت بازی های ویدئویی بوده است.[52]  TaleWorlds Entertainment، Peak Games، Bigger Games و Dream Games پیشتازان فعلی در این بخش اند.[53]

اقتصاد گردشگری

گردشگری بخش مهمی از اقتصاد ترکیه را تشکیل می‌دهد. وزارت فرهنگ و گردشگری از طریق تبلیغات و فعالیت در زمینه فرهنگ ملی کشور، در حال برندسازی ترکیه در جهان است. مرقد حضرت مولانا عارف و شاعر نامی ایرانی یکی از جذابیت های گردشگران خارجی است. هر سال به مناست عروج مولانای بزرگ به مدت یک هفته در ۱۰-۱۷ دسامبر، مراسم با شکوهی شامل موسیقی عرفانی، سمینار و نمایشگاه صنایع دستی  در قونیه برگزار می شود.

ترکیه یکی از ده کشور مقصد برتر جهان است که بیشترین درصد بازدیدکنندگان خارجی از اروپا را دارد. به ویژه در سال های اخیر از آلمان و روسیه گردشگران بسیاری داشته است.[54] ترکیه در سال 2019 با پذیرش 51.2 میلیون گردشگر خارجی، از نظر تعداد گردشگران بین المللی، پس از ایتالیا در رتبه ششم جهان قرار گرفت. [55] ترکیه دارای 19 مکان میراث جهانی یونسکو و 84 مکان میراث جهانی در فهرست تحت بررسی بونسکو است. ترکیه دارای 519 سواحل با «پرچم آبی»[56] است که آن را در رتبه سوم جهان قرار می دهد. استانبول تا سال 2018 دهمین شهر پربازدید جهان، با 13433000 بازدیدکننده سالانه بوده است.[57]  در سال 2021 آنتالیا با بیش از 9 میلیون گردشگر، دومین شهر پربازدید ترکیه بوده است.[58]

زیر ساخت های اقتصادی ترکیه

 

 

ترکیه در سال 2013، 98 فرودگاه از جمله 22 فرودگاه بین‌المللی داشت.[59]  فرودگاه استانبول با ظرفیت سرویس دهی 150 میلیون مسافر در سال، یکیاز بزرگ ترین فرودگاه های جهان است. علاوه بر Turkish Airline از سال 1933 چند شرکت هواپیمایی دیگر نیز در این کشور فعال اند. شرکت Turkish Airline خدمات برنامه ریزی شده ای به 315 مقصد در اروپا، آسیا، آفریقا، و قاره آمریکا ارائه می دهد که از نظر تعداد مقاصد مسافری آن را به بزرگ ترین شرکت حمل و نقل اصلی در جهان کرده است.[60] Turkish Airline از فرودگاه استانبول با ظرفیت 90 میلیونی استانبول به عنوان قطب اصلی خود بهره می گیرد.

ترکیه از سال 2014 دارای شبکه جاده ای بیش از 65000 کیلومتر  است. این شبکه تا سال 2020 به وسعت 3523 کیلومتر گسترش یافت. راه آهن دولتی ترکیه قطارهای معمولی و پرسرعت را در طول ریلی 12532 کیلومتر اداره می‌کند. شرکت دولتی راه آهن ملی در سال 2003 ساخت خطوط ریلی سریع السیر را آغاز کرد. خط آنکارا – قونیه در سال 2011 و خط آنکارا-استانبول در سال 2014 وارد چرخه خدمات رسانی شد.  خط قونیه – کارامان در سال 2022 فعالیت خود را آغاز کرد و خط آنکارا – سیواس به طول 406 کیلومتر در سال 2022 افتتاح می شود.

در سال 2013 تونل مارمارای در زیر تنگه بسفر افتتاح شد که خطوط راه آهن و مترو را در بخش اروپایی و آسیایی استانبول به هم اتصال می دهد. تونل اوراسیا (2016) نیز اتصال جاده ای زیر دریایی برای وسایل نقلیه موتوری فراهم می کند.[61] مترو استانبول بزرگ ترین شبکه مترو کشور با 495 میلیون مسافر سالانه است. 8 خط مترو در حال سرویس و 5 خط دیگر در دست ساخت وجود دارد.[62]

سه پل معلقِ «بسفر» (1973)، «فاتح سلطان محمت» (1988) و «سلطان سلیم» (2016) سواحل اروپایی و آسیایی تنگه بسفر را به هم متصل می کنند. پل «عثمان گازی» (2016) سواحل شمالی و جنوبی خلیج ازمیت را اتصال می دهد و پل «چاناکاله» (1915) در تنگه داردانل که اروپا و آسیا را به هم متصل می کند، طولانی ترین پل معلق جهان است.[63]

بسیاری از خطوط لوله گاز طبیعی در سراسر قلمرو کشور گسترده است. «جریان آبی»[64] یک خط لوله گازی بزرگ است که از طریق دریای سیاه گاز طبیعی را از روسیه به ترکیه می رساند. خط لوله زیر دریا (ترکیش استریم) با ظرفیت سالانه حدود 63 میلیارد متر مکعب (2200 میلیارد فوت مکعب) به ترکیه امکان می دهد گاز روسیه را به اروپا بفروشد. خط لوله باکو – تفلیس – جیهان، دومین خط لوله طولانی نفت در جهان نیز در سال 2005 افتتاح شد.

انرژی های تجدیدپذیر در ترکیه در حال افزایش است و قرار است نیروگاه هسته ای آکویو در سواحل مدیترانه ساخته شود. ترکیه پنجمین کشور با بیشترین استفاده و ظرفیت مستقیم انرژی زمین گرمایی در جهان است.[65] ترکیه از سال 2019 حدود 45.6 درصد برق خود را از منابع تجدیدپذیر تولید می کند.[66]

علم و فن آوری

(Tübitak) آژانس پیشرو برای توسعه سیاست های علم، فناوری و نوآوری در ترکیه است.[67] TÜBA یک انجمن علمی مستقل است که در زمینه ترویج فعالیت های علمی در ترکیه فعالیت می کند.  TAEK مؤسسه رسمی انرژی هسته ای است که بر تحقیقات دانشگاهی و توسعه و اجرای فن آوری هسته ای صلح آمیز متمرکز است. این مؤسسه بر ساخت «نیروگاه هسته ای آکویو» در مرسین به عنوان اولین تأسیسات هسته ای ترکیه با هزینه 20 میلیارد دلار نظارت دارد. طبق پیش بینی ها این نیروگاه در ماه می 2023  به بهره برداری می رسد و حدود 10 درصد از نیاز برق کشور را تأمین می کند.

دولت ترکیه سرمایه گذاری عظیمی در تحقیق و توسعه فن آوری های نظامی از جمله صنایع هوافضای ترکیه، Aselsan، Havelsan، Roketsan و MKE انجام می دهد. ترکیه پیشتاز جهانی در زمینه وسایل نقلیه هوایی بدون سرنشین (UAV) است. (Bayraktar TB2) تولید شده توسط شرکت دفاع خصوصی بایکار به بیش از دوازده کشور صادر شده است و نقش تعیین کننده ای در چندین درگیری از جمله جنگ 2020 قره باغ کوهستانی و جنگ روسیه – اوکراین در سال 2022 ایفا کرده است.[68]

ترکیه در قرن 21 پیشرفت چشم گیری در فن آوری هوافضا داشته است. در سال 2013 سیستم پرتاب فضایی ترکیه (UFS) برای توسعه قابلیت پرتاب ماهواره مستقل از جمله ساخت فرودگاه فضایی، توسعه وسایل پرتاب ماهواره و ایجاد ایستگاه های زمینی از راه دور آغاز شد.[69] تا کنون (Türksat) تنها اپراتور ماهواره های ارتباطی ترکیه مجموعه ای ماهواره به مدار زمین ارسال کرده است. (UMET)  مرکز مونتاژ، ادغام و آزمایش ماهواره و مرکز تولید و آزمایش فضاپیما متعلق به وزارت دفاع ملی است که توسط (TAI ) اداره می شود و سری ماهواره های رصد زمین (Göktürk)  را برای شناسایی پرتاب کرده است (Bilsat-1) و (Rasat) ماهواره های علمی رصد زمین  نیز توسط مؤسسه تحقیقاتی فن آوری های فضایی (Tübitak) اداره می شوند.

در سال 2015، عزیز سانچار[70]، استاد ترک در دانشگاه کارولینای شمالی، برنده جایزه نوبل شیمی برای تحقیق درباره چگونگی ترمیم سلول‌های آسیب دیده (DNA) شد. دیگر دانشمندان برجسته دکتر هولوسی بهجت[71] کاشف بیماری بهجت[72] و  (Cahit Arf)  ریاضیدان که است که (Arf) ثابت را تعریف کرد. همچنین دکتر اوگور شاهین[73] و دکتر اوزلم تورچی[74] ایمونولوژیست‌ که شرکت بیوتکنولوژی آلمانی آنها (BioNTech) اولین واکسن‌های مؤثر علیه کووید-19 را تولید کرد. ترکیه در میان پنجاه کشور برتر نوآورترین کشورهای جهان با رتبه 41 در شاخص جهانی نوآوری در سال 2021 قرار دارد. این امر نشان دهنده افزایش قابل توجه به علوم از سال 2011 است که در رتبه 65 قرار داشت.[75]

کشاورزی و دام­داری: محصولات کشاورزی ترکیه ترکیه عمدتاً شامل تنباکو، پنبه، غلات، زیتون، چغندر قند، فندق، حبوبات، مرکبات است. پرورش دام از دیگر منابع مهم اقتصاد این کشور است.

صنایع: منسوجات، فرآوری مواد غذایی، خودرو، الکترونیک، معدن (زغال سنگ، کرومات، مس، بور)، فولاد، ساخت و ساز، چوب و کاغذ.

صادرات: 310.671 میلیارد دلار (تخمین 2019) – 296.288 میلیارد دلار (تخمین 2018) –  271.866 میلیارد دلار (تخمین سال 2017).

صادرات – شرکا: آلمان: 9.6 درصد – بریتانیا: 6.1 درصد – امارات: 5.9 درصد – عراق: 5.8 درصد – آمریکا: 5.5 درصد – ایتالیا: 5.4 درصد – فرانسه: 4.2 درصد – اسپانیا:  4 درصد (2017).

صادرات – کالاها: پوشاک، مواد غذایی، منسوجات، تولیدات فلزی، تجهیزات حمل و نقل.

واردات: 258.385 میلیارد دلار (تخمین 2019) – 272.933 میلیارد دلار (تخمین 2018) –  291.523 میلیارد دلار (تخمین 2017).

اقلام واردات: ماشین آلات، مواد شیمیایی، کالاهای نیمه تمام، سوخت، تجهیزات حمل و نقل.

واردات – شرکا: چین 10٪، آلمان 9.1٪، روسیه 8.4٪، ایالات متحده 5.1٪، ایتالیا 4.8٪ (2017)

ذخایر ارز و طلا: 107.7 میلیارد دلار (بررسی 31 دسامبر 2017) –  106.1 میلیارد دلار (بررسی 31 دسامبر 2016).

فرهنگ

ترکیه دارای فرهنگ بسیار متنوع با ترکیبی از عناصر مختلف ترکی، آناتولی، عثمانی (ادامه فرهنگ یونانی-رومی – اسلامی) و فرهنگ و سنت های غربی است که با تجددگرایی امپراتوری عثمانی آغاز شد و همچنان  ادامه دارد. این آمیختگی در نتیجه برخورد ترک ها و فرهنگ آنها با مردمانی که در جریان مهاجرت از آسیای مرکزی به غرب در مسیر آنها قرار داشتند، آغاز شد. فرهنگ ترکیه امروزحاصل تلاش برای تبدیل شدن به یک دولت «مدرن» با حفظ ارزش های سنتی، مذهبی و تاریخی است.[76]

دین

ترکیه یک کشور سکولار و بدون مذهب رسمی دولتی است. قانون اساسی ترکیه بر آزادی مذهب و وجدان تأکید دارد. یک نظرسنجی در سال 2016 توسط (Ipsos) در مصاحبه با 17180 بزرگسال در 22 کشور حاکی از آن است که اسلام دین غالب در ترکیه است و 82 درصد از کل جمعیت این کشور به آن پای بندند. افراد غیر مذهبی 13 درصد جمعیت را تشکیل می دهند.[77] بر اساس کتاب «حقایق جهانی سیا» اسلام دین 99.8 درصد از کل جمعیت ترکیه است. مسلمانان سنی بزرگترین جامعه مذهبی هستند و مسیحیان و یهودیان 0.2 جمعیت این کشور را تشکیل می دهند.[78] البته آمار رسمی دولتی که اعتقادات مذهبی مردم ترکیه را مشخص کند، وجود ندارد و در سرشماری کشور هیچ اطلاعات مذهبی ثبت نشده است. شمار علویان ترکیه محل بحث است. برآوردها از منابع مختلف به طور قابل توجهی از حدود 10 درصد تا 40 درصد از کل جمعیت متغیر است. طبق آمارهای اخیر تعداد علویان بین 20 تا 25 میلیون نفر است.[79]  بر اساس گزارش مجله «اکسیون»؛ تعداد شیعیان دوازده امامی (بدون احتساب علویان) سه میلیون نفر (4.2 درصد) است.[80] شیعیان دارای مساجد متعدد در استانبول و شهرهای دیگر ترکیه هستند.

(مسحد امام علی در بخش اروپایی استانبول)

در ترکیه کنونی که زادگاه بسیاری از حواریون و قدیسین مسیحی است، مسیحیت دارای سابقه طولانی است. کلیسای «سنت آنتونی پادوا» در خیابان استقلال در منطقه بی اوغلو استانبول از کلیساهای کهن است. 234 کلیسای فعال وجود دارد.

مسجد جدید استانبول در میدان تکسیم، از نمادهای جدید شهر است که در سال ۲۰۲۱ رسماً با حضور رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه با اقامه نماز جمعه افتتاح شد. ساخت «مسجد تکسیم» با معماری شفیق بیرکیه و سلیم دالامان در 17 فوریه 2017 آغاز شد. در مراسم افتتاح این مسجد هزاران نفر شرکت کردند و با تکمیل ظرفیت ۴۰۰۰ نفری مسجد، عده‌ای در میدان نماز خواندند.

«مسجد تکسیم» در جوار محلی بنا شده که از مدت‌ها قبل به عنوان نماد جمهوری سکولار ترکیه شهرت داشت. این مسجد بنای یادبود جمهوری ترکیه و آتاتورک بنیان‌گذار آن را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. اردوغان بعد از مراسم نماز جمعه در این مسجد گفت: «مسجد تقسیم جایگاه مهمی بین نمادهای استانبول پیدا کرده و اگر خدا بخواهد اینجا را حفظ خواهد کرد. ساخت این مسجد پیروزی بر معترضانی است که با رنگ مذهبی گرفتن میدان تکسیم مخالف بودند، اما دیگر کسی نمی‌تواند جلو آن را بگیرد.»[81] برخی مساجد مدرن نظیر «مسجد شاکرین» در قرن بیست ویکم در استانبول ساخته شده است

(تصاویر مسجد شاکرین)

«مسجد شاکرین» در بخش آسیایی استانبول قرار دارد. این مسجد در طول ۵ سال از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۹ احداث شد و به عنوان یکی از مساجد مدرن ترکیه و جهان اسلام از آن نام برده می‌شود. «مسجد شاکرین» به دلیل آن که یکی از معمارانش یک بانوی مسلمان است مشهور شده، اما معماری آن بر اساس طرح خسرو تایلا صورت گرفته و خانم زینب فادیللی اوغلو که یک مهندس معمار ترک است طراحی داخلی و تصحیح معماری آن را برعهده داشته است. سفارش ساخت «مسجد شاکرین» توسط بازماندگان خانم سمیحه شاکرین از خیرین ترکیه داده شد و با موافقت شهرداری استانبول در زمینی به مساحت ۱۰.۰۰۰ متر مربع با زیربنای ۳۰۰۰ متر مربع ساخته شد. این مسجد دارای دو مناره به ارتفاع ۳۵ متر است. آنچه «مسجد شاکرین» را از سایر مساجد معاصر متمایز می‌کند، طراحی داخلی غیرمعمول و مدرن آن است. دیواره های سه سمت مسجد شیشه ای است.

(تصاویر مسجد سانجاکلار)

«مسجد سانجاکلار» در محله بوبوک چکمه جه استانبول، در مسابقات معماری جهان مقام اول را به خود اختصاص داد. این مسجد نمونه ای متفاوت و جالب از مسجدهای مدرن امروزی است که در سال ٢٠١٢ توسط گروه معماری «امره آرولات» در مساحت ٧٠٠ متر مربع در میان دشتی وسیع و بزرگ طراحی و ساخته شد. معماران «مسجد سانجاکلار» طرح این مسجد را از «غار حرا» نخستین مکان نزول وحی بر حضرت محمد(ص) پیامبر گرامی اسلام اقتباس کرده اند.

مهشاد خسروی در سایت میهن بانا در وصف این مسجد می­ نویسد: «ما غالباً به دیدن گنبد و مناره در طراحی مساجد عادت داریم که به صورت بنایی با شکوه و برجسته در گوشه و کنار شهرهای بزرگ و کوچک مشاهده می کنیم. در داخل مساجد نیز لوسترهای بزرگ و تزیینات و دکوراسیون مذهبی، نزدیک ترین تصویر به خاطراتی است که از مساجد داریم. اما نکته ای که «مسجد سانجاکلار» را متمایز می کند، روند مدرن، غیرکلیشه ای و غیرمرسومی است که در طراحی و ساخت این بنای مدرن طی شده است. طراحی فضای داخلی مسجد در سطحی پایین تر از زمین در میان توپوگرافی؛ طراحی ساده و مسطح، استفاده از سیمان و سنگ و ترکیب ساده مصالح، تزئینات حداقلی و نوربردازی موضعی و … نکاتی است که منجر به شکل گیری فضای مذهبی مدرن و امروزی شده و محیطی فراهم کرده که انسان با فاصله گرفتن از هرج و مرج زندگی روزمره، به فضایی دنج و آرام در دل زمین برود و به علایق مذهبی خود بپردازد.»

طراحی مسجد دانشکده الهیات استانبول به نام «مسجد مرمریت» تفسیری از معماری کلاسیک عثمانی با استفاده از زبان معماری مدرن امروزی است. این پروژه بر مبنای جنبش و سبک «معماری فراکتال» طراحی شده که در تعریف تماشای یک اثر از مقیاسی کوچک به بزرگ است. این سبک معماری کمک می کند بخ انتزاع، تلطیف و نگرش به سنت در معماری مساجد از زاویه ای دیگر نگریسته شود. طراحان توسط هندسه فراکتال؛ با ترکیب مفاهیم بخشی از کل و کل در جزء توسط الگوی (Nautilus) و الگوی سنتی ((Kırlangıç تکنیک جدیدی در طراحی سقف مجموعه ارائه کرده اند. این پروژه در مساحتی به وسعت 30 هزار متر مربع اجرا شده که شامل یک سایت مربع شکل با گنجایشی معادل 4500 عبادت کننده است.

«مسجد مرمریت» صرفاً به عنوان یک مکان مذهبی برای عبادت نیست، بلکه یک مرکز فرهنگی است که تحت زیرساخت ساختمان مسجد و میدان این مجموعه قرار دارد. این مرکز فرهنگی شامل کلاس های درس، سالن کنفرانس، فضاهای نمایشگاهی، گالری، کافه کتاب و اتاق های نمایش است که برای ارتقا کیفیت این مرکز در نظر گرفته شده است. با وجود عملکردهای فوق، پروژه بر روی ایده اصلی «مجموعه» تمرکز کرده و مجموعه ای ساختمانی را در با مقیاس منظم و متراژی مناسب ارائه کرده است. منطق روابط انسان و فضا با توجه به واژه توحید که از مفهوم های هم پیمایی خدا، شعر و پدیده شناسی در روابط معماری کلاسیک است، در تمام سطوح و الگوهای این بنا حفظ شده و با مصالح و تکنیک های امروزی ادغام شده است.[82]

مسجد مرمریت یا مارمارا[83]

حضرت مولانا جلال الدین محمد مولوی عارف و شاعر بزرگ ایرانی، خالق مثنوی معنوی و دیوان شمس یکی از شخصیت های ملی دینی و فرهنگی ترکیه است.

(مولانا اثر حسین بهزاد)

مقبره مولانا در قونیه مورد احترام همگان است. مولانا وجه مشترک ایران، ترکیه، افغانستان و تاجیکستان است.

برخی از آثار نویسندگان و متفکران دینی ایران نیز به زبان ترکی منتشر شده است. از جمله برخی آثار دکتر علی شریعتی، آیت الله مرتضی مطهری و پروفسور سیدحسین نصر. طریقت‌های صوفیه مولویه، بکتاشیه، رفاعیه، ملامتیه، نقشبندیه، و قادریه در ترکیه فعالند. مراسم عزاداری و تعزیه خوانی شیعیان اثنی عشری استانبول در ماه محرم و صفر مورد اقبال عمومی است و از شبکه‌های خبری نیز پخش می‌ شود.

گروه کوثر: کوثر اولین مؤسسه رسمی شیعیان ترکیه است که از سال ۱۹۹۲ فعالیت خود را در زمینۀ علمی فرهنگی آغاز نمود. هستۀ مرکزی این گروه را روحانیان آذری زبان ترکیه‌ که در قم تحصیل کرده‌اند، تشکیل می‌دهند که با مدیریت یک گروه 12 نفره فعالیت می‌ کند. دفتر اصلی «گروه کوثر» در استانبول قرار دارد و در شهرهای آنتالیا، ازمیر و آنکارا نیز دارای چندین دفتر و نمایندگی است.

انتشارات کوثر منظم‌ترین مؤسسۀ انتشاراتی شیعیان ترکیه، به این گروه وابسته است و تاکنون حدود ۲۹۰ عنوان کتاب چاپ و منتشر کرده است. بعضی از این عنوان‌ها مانند تفسیر شریف المیزان علامه طباطبایی ۲۰ جلد است. ۷۰ عنوان از این آثار نیز تألیفی است. مدیریت این انتشارات بر عهدۀ عباس کاظمی است. «مجله قبله» نیز از انتشارات این مؤسسه است که غدیر آکاراس امام جماعت مسجد مهدیه استانبول سردبیری آن را برعهده دارد. از فعالیت‌های فرهنگی دیگر این گروه می‌توان به دوبلۀ چند فیلم شیعی مانند سریال «ولایت عشق» به زبان ترکی اشاره کرد. مَشی گروه کوثر، مَشی فرهنگی است.

سازمان دیانت: «در ۱۲ اسفند ۱۳۰۲ / ۳ مارس ۱۹۲۴ با تصويب مجلس و براى جداسازى امور دينى از مسائل سياسى، سازمان امور ديانت (ديانت ايشلرى رئيسليگى) و اداره كل اوقاف (هر دو وابسته به نخست وزيرى) تشكيل شد. رئيس ديانت به پيشنهاد نخست وزير توسط رئيس جمهور منصوب مى شد و مفتيان همه نواحى زير نظر او بودند. رياست امور ديانت افزون بر رسيدگى به امور دينى و صدور فتوا، جز در امور حقوقى، موظف به اداره امور مساجد، مدارس دينى و خانقاهها و افراد شاغل در آنجا بود.  

یک سال بعد با تصويب قانونى در مجلس، خانقاهها و زاويه هاى سراسر كشور بسته شد. در اين دوره، محمد رفعت افندى بوركچى زاده به رياست سازمان ديانت منصوب شد كه تا زمان مرگ (۱۴ اسفند ۱۳۱۹/ ۵ مارس ۱۹۴۱) اين مسئوليت را برعهده داشت. در ۲۴ خرداد ۱۳۱۴/ ۱۴ ژوئن ۱۹۳۵ نخستين اساسنامه سازمان ديانت تدوين شد که بر اساس آن مفتى هر شهرستان و بخش كه با انتخابات برگزيده مى شد، تابع رئيس سازمان بود. تعداد جايگاههاى ادارى سازمان ۴۸۰ و تعداد اعضاى هيئت مشاوره نيز پنج نفر تعيين گردید.

بعد از جنگ جهانى دوم (۱۳۱۸ـ۱۳۲۴هـ.ش./ ۱۹۳۹ـ۱۹۴۵) و آغاز دوره چند حزبى (۱۳۲۴ـ ۱۳۲۹هـ.ش./ ۱۹۴۶ـ ۱۹۵۰) زمينه مساعدی در حيات سياسى تركيه فراهم شد تا شهروندان این کشور خواسته های خود را ابراز كنند. حزب «جمهورى خواه خلق» با تغيير در سياست هاى دينى خود به تأسیس مدارس دينى امام خطيب و دانشكده الهيات وابسته به دانشگاه آنكارا اقدام نمود. در ۹ ارديبهشت ۱۳۲۹ / ۲۹ آوريل ۱۹۵۰ نام این سازمان به سازمان ديانت/ رياست امور دينى (ديانت ايشلرى باشقانلغى) تغيير يافت و برخى واحدهاى جديد ازجمله اداره خدمه خيرات و اداره نشر به تشكيلات سازمان افزوده شد.

قانون اساسى ۱۳۴۰هـ.ش./۱۹۶۱ كه يك سال بعد از كودتاى ۱۳۳۹هـ.ش./۱۹۶۰ به تصويب رسيد، كماكان جايگاه سازمان ديانت را در اداره عمومى كشور تثبيت كرد.  با تصويب هيئت وزيران در ۱۳۵۸هـ.ش./۱۹۷۹ با تأسیس دايره حج، برگزارى سفرهاى حج برعهده سازمان ديانت گذاشته شد. البته از ۱۳۶۸هـ.ش./۱۹۸۹ به بعد، مديريت سفرهاى حج به برخى كارگزاران گردشگرى واگذار شد.

اركان و وظايف سازمان ديانت: این سازمان از سه بخش اصلى شامل سازمان مركزى، تشكيلات خارج از مركز و تشكيلات خارج از كشور تشكيل شده است. در ۱۳۶۲هـ.ش./۱۹۸۳ با تصويب دولت، ساختار تشكيلاتى سازمان تغيير يافت. بدين ترتيب سازمان مركزى متشکل از يك رئيس، پنج معاون، پنج واحد مشاوره و بازرسى، پنج واحد اصلى عرضه خدمات و چهار واحد فرعى عرضه خدمات است.

تشكيلات خارج از مركز شامل ۶۷ مفتي گرى شهرستان، ۵۸۲ مفتي گرى بخش و ۷ مركز آموزشى است. تشكيلات خارج از كشور نيز شامل ۱۶ مشاوره خدمات دينى و ۱۷ رايزنى خدمات دينى است. ساختار تشكيلاتى فعلى سازمان را قانون مصوب ۱۰ تير ۱۳۸۹/ اول ژوئيه ۲۰۱۰ مشخص كرده است. رئيس سازمان موظف به تنظيم، اداره و بازرسى امور سازمان است. مدت رياست پنج سال است و هر فرد مى تواند دو دوره پنج ساله عهده دار اين وظيفه شود. محمد گورمز از ۱۳۸۹هـ.ش./ ۲۰۱۰ تاكنون رياست این سازمان را برعهده دارد. گورمز هفدهمين رئيس سازمان ديانت است.

واحدهاى زير نظر رياست سازمان دیانت: شوراى عالى امور دينى؛ عالى ترين واحد تصميم گيرى و مشورتى سازمان. اين شورا از رئيس، قائم مقام، 14 عضو و نيز كارشناسان حوزه هاى مختلف تشكيل مى شود. تعيين سياست هاى كلى سازمان، پاسخ گويى به پرسش هاى دينى، تحقيق و پژوهش در موضوعات دينى و تصميم گيرى درباره نشر آثار مكتوب، سمعى و بصرى سازمان ازجمله وظايف اين شوراست. 2. كارگروه (كميته) بازرسى و قرائت مَصاحف كه نظارت بر صحت قرآن هاى چاپى و ترجمه هاى آنها از وظايف اصلى آن است. ۳. اداره كل خدمات دينى، با وظايفِ احداث و اداره مساجد و عرضه خدمات ارشادى، برگزارى سمینارهای دينى، روشنگرى دينى با برنامه هاى راديو و تلويزيون و ديگر رسانه ها، تثبيت و اعلام اوقات شرعى و مناسبت هاى دينى.

4. اداره كل خدمات آموزشى كه راه اندازى كلاس هاى آموزش قرآن و اداره آنها و تأسيس مراكز عالى دينى با هدف ارتقاى سطح دانش كاركنان سازمان را بر عهده دارد. در سال تحصيلى ۱۳۹۳ـ۱۳۹۴هـ.ش./ ۲۰۱۴ ـ ۲۰۱۵ زيرنظر 41 هزار و 224 مربى قرآن، یک میلیون و 931 هزار و 57 نفر در كلاس هاى قرآنى آموزش ديدند. اداره كل حج كه اعزم افراد به حج تمتع و عمره، آموزش مناسك حج و آموزش متوليان امر را بر عهده  دارد در ۱۳۹۴هـ.ش./ ۲۰۱۵ تعداد 773 هزار و 59 را به حج تمتع و 656 هزار و 434 نفر را به عمره اعزام كرده است .
5. اداره كل انتشارات دينى با وظايفى از قبیل تهيه و نشر آثار مكتوب و آثار صوتى و تصويرى با موضوعات دينى براى شهروندان داخل كشور و مسلمانان ساير كشورها به زبانهاى مختلف. 6. اداره كل مناسبات خارجى كه عرضه خدمات دينى به شهروندان خارج از كشور و ديگر مسلمانان، ايجاد زيرساخت هاى لازم براى عرضه خدمات دينى در خارج از كشور، آموزش و تربيت نيرو براى فعاليت در ساير كشورها و ايجاد ارتباط با منتسبان ساير اديان را بر عهده دارد.

در حال حاضر 1500 مبلّغ دينى با مأموريت های طولانى مدت به كشورهاى ديگر اعزام شده اند و مشغول فعاليت اند. ديگر بخش هاى سازمان مركزى عبارت اند از: اداره كل منابع انسانى، اداره كل خدمات ادارى، رياست بازرسى و برنامه ريزى، سازمان توسعه راهبردى، واحد بازرسى داخلى، مشاوره حقوقى، رئيس دفتر، روابط عمومى و شركت سرمايه در گردش. در ۱۳۹۴ش/ ۲۰۱۵ تعداد 1171 نفر در سازمان مركزى مشغول انجام وظيفه بوده اند. 

در 9 مركز عالى و 14 مركز آموزش دينى، مجموعاً ۹۸۸ نفر و در مفتيگري هاى شهرستان ها و بخش ها ۲۱۸ هزار و ۱۱۵ نفر (۷۴۱۹۶ مرد و ۴۷۷۱۸ زن) مشغول به كارند. اين سازمان چهار نشريه ادوارى (مجله علمى ديانت ، مجله ماهانه ديانت ، مجله كودك ديانت و مجله خانواده ديانت) منتشر مى كند. این سازمان در ۱۳۹۴هـ.ش./ ۲۰۱۵ تعداد ۱۶۶ عنوان كتاب با شمارگان 58 میلیون و 413 هزار و ۱۴۰ چاپ و منتشر كرده است.

­بنياد ديانت تركيه: در دوران عثمانى و همچنین در برهه جنگ هاى استقلال (۱۳۳۷ـ ۱۳۴۱هـ.ق./ ۱۹۱۹ـ۱۹۲۳)، امور شرعى و اوقاف زيرنظر سازمان واحدى اداره مى شد. متوليان خدمات دينى امكان برخوردارى از درآمدهاى حاصل از اوقاف را داشتند، اما در دوره جمهورى اين امكان از بين رفت و بودجه دريافتى از دولت متناسب با نيازهاى سازمان ديانت نبود. ازاين رو در ۱۳۵۴هـ.ش./ ۱۹۷۵ رئيس وقت سازمان (لطفى دوغان) و معاونت های سازمان (طيار آلتى قولاچ و يعقوب اوستون) و مشاور حقوقى سازمان (احمد اوزون اوغلو) بنياد ديانت تركيه را تأسيس كردند. سازمان ديانت بسيارى از خدمات دينى خارج از توان بودجه دولتى را با حمايت های مادى این بنياد انجام مى دهد.

ساخت مساجد، كلاس هاى قرآن، مراكز آموزشى، ساختمان هاى مفتي گرى، خانه هاى سازمانى براى كاركنان، تأسيس مراكز تحقيقاتى، انتشار آثار در زمينه علوم اسلامى و هنرهاى اسلامى، رسيدگى به امور دينى ـ فرهنگى اتباع ترکیه مقيم خارج از كشور، كمك رسانى به فقرا و بيماران و نيازمندان، عرضه بورس هاى تحصيلى و تأسيس خوابگاههاى دانشجويى از فعاليت هاى بنياد دیانت در چارچوب اساسنامه آن است. بنياد ديانت تركيه از مجمع عمومى، هيئت مديره (هيئت متولى)، هيئت بازرسى، اداره كل، اداره هماهنگ كننده مناسبات خارجى و نهادهاى وابسته تشكيل شده است. رئيس سازمان ديانت، رياست هيئت مديره را برعهده دارد. هيئت مديره مُجاز به تأسيس شعب بنياد در شهرستان ها و بخش هاست. هيئت مديره 5 يا 7 نفره با رياست مفتى شهرستان يا بخش، اداره هر شعبه را بر عهده دارد. درحال حاضر 1000 شعبه در شهرستان ها و بخش هاى مختلف موجود است. همچنين بنياد در ۱۳۵ كشور دنيا حضور و فعاليت دارد.

برخى از فعاليت هاى بارز بنياد از بدو تشكيل تاكنون بدین قرار است: همكارى با سازمان ديانت در برگزارى سفرهاى حج تمتع و عمره، ساخت و تكميل بناى «مسجد قوجا تپه» در آنكارا، ساخت بيش از ۴۲۱۳ مسجد و بناى آموزشى در داخل كشور و بيش از100 مسجد و بناى آموزشى در ۲۵ كشور جهان، تأسيس مركز تحقيقات اسلامى (ايسام) در ۱۳۵۹هـ.ش./۱۹۸۰، تأسيس دانشگاه ۲۹ مه در استانبول، انتشار «دايره المعارف اسلامى بنياد ديانت تركيه» در ۴۴ مجلد. تدوين اين دايره المعارف در ۱۳۶۲هـ.ش./۱۹۸۳ با الگو گرفتن از«دايره المعارف اسلام» چاپ ليدن، در استانبول آغاز شد و اولين جلد آن در ۱۳۶۷هـ.ش./ ۱۹۸۸ انتشار یافت. از ۱۳۷۱هـ.ش./ ۱۹۹۲ «ایسام» انتشار این دایره المعارف  را برعهده گرفت که در ۱۳۹۲هـ.ش./ ۲۰۱۳ با انتشار جلد ۴۴ كار نشر آن پايان يافت.

رويكرد دولت هاى تركيه در قبال سازمان ديانت: دولت هاى تركيه در دوره هاى مختلف مناسبات خوبى با سازمان ديانت داشته اند و با گذشت زمان حمايت ها از اين سازمان افزيش يافته است. از اواسط دهه ۱۳۵۰هـ.ش./ ۱۹۷۰ با حضور حزب اسلام گراى سلامت ملى در دولت هاى ائتلافى، فضا براى فعاليت هاى اسلامى مساعد شد و مؤسسه هاى تبليغى و دينى به ويژه سازمان ديانت از حمايت مالى بيشتر دولت بهره مند شدند. مدارس امام خطيب به عنوان مراكز تأمين نيروى انسانى نهادهايى مانند سازمان ديانت مورد توجه و حمايت قرار گرفتند (شن، ص ۶۷، براى آگاهى از ماهيت اين حمايتها و دلايل آن ← ديويسون، صص ۳۳۳ـ۳۴۹) به طور مثال شمار دانش آموزان مدارس امام خطيب و كاركنان سازمان ديانت رشد درخور توجهى يافت. (براى آمار مربوطه ← چاكر و بوزان، ص ۷۴)

بعد از كودتاى ۱۳۵۸هـ.ش./۱۹۸۰، دومين مرحله گسترش فعاليت سازمان هاى اسلامى آغاز شد، زيرا كودتاگران، اسلام سنّى را مهم ترين عامل ثبات اجتماعى و سياسى تلقى مى كردند كه به سياست هاى اقتدارگرايانه آنها مشروعيت مى بخشيد. كنعان اورن در مقام رهبر كودتا همواره مى كوشيد از دين براى تحكيم حكومت خود استفاده كند (شن، همانجا؛ آوجى، صص ۶۵ـ۶۶). به همين سبب در اصل ۲۴ قانون اساسى ۱۳۶۱هـ.ش./۱۹۸۲ دروس دينى و اخلاقى جزو دروس الزامى پايه هاى ابتدايى و راهنمايى قرار گرفت (← قاپلان، ص ۱۱۹). در اصل ۱۳۶ قانون اساسى تأكيد شده سازمان دیانت بايد مبتنى بر اصول لائيسيته، خارج از ديدگاهها و انديشه هاى سياسى فعاليت كند و هدف آن تقويت همبستگى و اتحاد ملى باشد (← دورسون، ص ۱۶، شن، همانجا)

در دوره نخست وزيرى تورگوت اوزال (۱۳۶۲ـ ۱۳۶۸هـ.ش./ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۹) توجه فراوانى به سازمان ديانت شد. شمار كاركنان سازمان 2 برابر شد و برخى اسلام گراها به سمت هاى وزارت و نمايندگى مجلس رسيدند (آياتا، صص ۴۴ـ ۴۶؛ چاكر و اوزان، ص ۷۴؛ آوجى، ص ۶۶). اما با كودتاى نرم ۱۰ اسفند ۱۳۷۵/ ۲۸ فوريه ۱۹۹۷ علیه دولت نجم الدين اربكان، حوزه فعاليت سازمان محدود شد. با روى كارآمدن حزب «عدالت و توسعه» اين سازمان توسعه بسيارى يافت، به طورى كه بودجه آن در ۱۳۸۸هـ.ش./ ۲۰۰۹ بيش از 1.5 ميليارد دلار بود.»[84] بودجه «سازمان دیانت» بعد از ۱۹۸۰ به شدت افزایش یافت. این افزایش بودجه از سال ۲۰۰۲ که حزب «عدالت و توسعه» در کشور به قدرت رسید، سرعت بیشتری یافت.

ترکیب ملی‌گرایی و اسلام‌گرایی: برخلاف سیاست آتاتورک، بعد از کودتای نظامی ۱۹۸۰، مقامات ترکیه سیاست ترکیب ملی‌گرایی و اسلام‌گرایی را در این کشور رواج دادند. هدف از این کار، دست‌یابی به اتحاد ملی به واسطه ارز‌ش ‌های اخلاقی – مذهبی و ملی‌گرایی محافظه کارانه بود. در اسلام‌گرایی ترکیه،‌ ملی‌گرایی اغلب به عنوان ضرورت‌ دوران مورد تأکید قرار می گیرد.

ادبیات

اولین گام رادیکال نوآوری در شعر ترکی قرن بیستم توسط ناظم حکمت با معرفی سبک شعر آزاد برداشته شد. انقلاب دیگر در شعر ترکی در سال 1941 با جنبش گاریپ به رهبری اورهان ولی، اوکتای رفعت و ملیح جودت رخ داد. به عنوان مثال ترکیبی از تأثیرات فرهنگی در ترکیه، در قالب «نمادهای جدید برخورد و درهم آمیختن فرهنگ ها» در رمان های اورهان پاموک دریافت کننده جایزه نوبل ادبیات در سال 2006 نشان داده می شود. برخی از معتبرترین نویسندگان اهل ترکیه در قرن بیستم:

فریت اورهان پاموک (زاده 7 ژوئن 1952) رمان‌نویس، فیلمنامه‌نویس، دانشگاهی و برنده جایزه نوبل ادبیات در سال 2006 است. فروش آثار او به 63 زبان در بیش از 13 میلیون نسخه، او را پرفروش ترین نویسنده ترکیه کرده است. پاموک نویسنده رمان هایی از جمله «خانه خاموش»، «قلعه سفید»، «کتاب سیاه»، «زندگی جدید»، «نام من سرخ است»، «برف»، «موزه معصومیت»، «عجیبی در ذهن من» و «زن مو قرمز» است. او در دانشگاه کلمبیا نویسندگی و ادبیات تطبیقی ​​تدریس می کند. پاموک در سال 2018 به عضویت انجمن فلسفی آمریکا انتخاب شد. او اصالتاً چرکسی تبار است، در استانبول به دنیا آمده و اولین نویسنده ترک برنده جایزه نوبل است. او برنده جوایز ادبی متعدد دیگری نیز هست. کتاب «نام من قرمز است» در سال 2002 برنده جایزه Prix du Meilleur Livre Étranger 2002) Premio Grinzane Cavour,) و در سال 2003 «جایزه ادبی بین المللی دوبلین» شد. پارلمان نویسندگان اروپا در نتیجه پیشنهاد مشترک پاموک و خوزه ساراماگو شکل گرفت.

ناظم حکمت شاعر(1903-1963)، نمایشنامه نویس، رمان نویس، فیلمنامه نویس و کارگردان ترک – لهستانی بود. او که به عنوان یک «کمونیست رمانتیک» و «انقلابی عاشق» توصیف می‌شود، بارها به دلیل عقاید سیاسی‌ دستگیر شد و بیشتر دوران زندگی بزرگسالی خود را در زندان یا تبعید گذراند. یکی از ریشه‌های مردمی شعر «حکمت»، ترانه‌هایی بود که «عاشیق» های ترک می‌خواندند. عاشیق‌ های ترک که بخشی از فرهنگ فولکلور ترکیه محسوب می‌شوند تأثیر به سزایی در شعر «حکمت» داشتند. گرچه آثار او که به بیش از 50 زبان ترجمه و چاپ شد، لیکن تا وقتی زنده بود اجازه ندادند در وطنش و به زبان خودش منتشر شود. آنتونیو گاموندا شاعر سرشناس اسپانیایی، آثار ناظم حکمت را به اسپانیایی ترجمه کرده‌است.

برخی آثار ناظم حکمت: «ابر دلباخته»، «برادر زندگی زیباست»، «خون سخن نمی‌گوید»، «شمشیر داموکلس»، «طغیان زنان»، «رمان رمانتیک‌ها»، «فریاد وطن»، «شهری که صدایش را از کف داده‌است»، «جمجمه»، «خانه آن مرحوم»، «خون خاموشی می‌گیرد»، «نام گم کرده»، «حماسه شیخ بدرالدین»، «چشم‌اندازهای انسانی کشور من»، «تبعید چه حرفه دشواری است»، «از یاد رفته»، «تصویرها»، «شیخ بدرالدین پسر قاضی»، «سیماونا»، «چشم‌اندازهای آدمی»، «شیرین و فرهاد صباحت»، «مهمنه بانو و آب سرچشمه کوه بیستون»، «یوسف و زلیخا»، «حیله»، «آیا ایوانوویچ وجود داشته‌است»، «گاو»، «ایستگاه»، «تارتوف»، «چرا بنرچی خودکشی کرد»، «چهره‌ها تلگرافی که در شب رسید»، «نامه‌ها به تارانتا بابو»، «شهر بی‌نام»، «پاریس گل من»، «آدم فراموش شده»، «فرهاد و شیرین»، «عوضی».

یاشار کمال (۱۹۲۳-۲۰۱۵) نویسنده و فعال حقوق بشر ترک و یکی از نویسندگان برجسته ترکیه بود. او در طول زندگی خود 38 جایزه دریافت کرد و نامزد دریافت جایزه نوبل ادبیات شد. نخستین رمان او «اینجه ممد» شهرت جهانی دارد. او که یک روشنفکر صریح بود، غالباً از بیان مسائل حساس به ویژه مواردی که مربوط به ظلم و ستم بر مردم کرد بود، ابایی نداشت. او در سال 1995 تحت قوانین ضد تروریسم به دلیل مقاله ای که برای اشپیگل نوشت و در آن بر تخریب روستاهای کردنشین توسط ارتش ترکیه در جریان درگیری ترکیه و کردها تاکید کرد، محاکمه شد. او آزاد شد اما بعداً به دلیل مقاله دیگری که در انتقاد از نژادپرستی در ترکیه، به ویژه علیه کردها نوشت، به 20 ماه حبس تعلیقی محکوم شد.

یاشار کمال در اکتبر ۱۹۹۷ برای دفاع از صلح و حقوق بشر، موفق به دریافت جایزه صلح ناشران آلمانی شد. این نویسنده شهیر در سال ۲۰۰۸ جایزه بزرگ ادبیات ریاست جمهوری ترکیه یکی از مهمترین جوایز ملی ترکیه را دریافت کرد که به نویسندگان، شاعران، هنرمندان و خوانندگان ملی تعلق می‌گیرد. «اینجه ممد» داستان شورش دهقان‌زاده‌ای است که در برابر زمین داران بزرگ به‌پا می‌خیزد. «اینجه ممد» به بیش از 40 زبان ترجمه شده و فیلمی هم بر اساس آن ساخته شده ‌است. در ایران «اینجه ممد» با ترجمه ثمین باغچه‌بان توسط نشر ابتکار منتشر شد. «سه افسانه آناطولی»، «افسانه کوه آغری»، «افسانه هزار گاو نر و یاغی» چهار رمان حماسی او هستند.

الیف شافاک (Elif Shafak) ( ۲۵ اکتبر ۱۹۷۱ در فرانسه) نویسنده ترک – انگلیسی، در استراسبورگ فرانسه از والدین ترک و بریتانیایی به دنیا آمد و پس از جدایی والدین به همراه مادرش به ترکیه رفت. او از دانشگاه فنی خاورمیانه در آنکارا لیسانس روابط بین‌الملل و فوق لیسانس مطالعات زنان و دکتری علوم سیاسی گرفت. در هنگام تحصیل در دوره فوق‌لیسانس اولین کتاب داستانی خود را در سال ۱۹۹۴ و در سال ۱۹۹۷ دومین رمان خود را منتشر کرد. پس از اتمام دوره دکترا به استانبول رفت و «آینه‌های شهر» را نوشت. شافاک در سال‌های ۲۰۰۴–۲۰۰۳ با درجه استادیاری در دانشگاه میشیگان و پس از آن در بخش مطالعات خاور نزدیک دانشگاه آریزونا مشغول به کار شد. از ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۹ ستون ‌نویس روزنامه «زمان» بود.«شافاک» در سال ۱۹۹۸ با رمان «پنهان» برنده «جایزه رومی» شد که به بهترین اثر ادبیات عرفانی ترکیه تعلق می‌گیرد.

شافاک «نشان شوالیه» را که از مدال‌های فرهنگی کشور فرانسه است دریافت کرده و بارها به فهرست نهایی و اولیه جوایز جهانی از جمله جایزه ادبیات داستانی زنان «اورنج» (بیلیز)، جایزه دستاوردهای زنان آسیایی، جایزه مهم «ایمپک دوبلین»، ادبیات داستانی مستقل بریتانیا، جایزه بین‌المللی روزنامه‌نگاری و … راه یافته ‌است. شافاک ۱۰ رمان به زبان های انگلیسی و فرانسوی و ترکی منتشر کرده‌ که برخی از آنها به فارسی ترجمه شده ‌است، از جمله: «آینه‌های شهر»، «شپش پالاس»، «ملت عشق»، «شرافت»، «مرید معمار» و «حرام زاده استانبول». رمان «ملت عشق» الیف شافاک (الف شفق) در سال ۲۰۱۰ / ۱۳۸۹ به صورت همزمان به دو زبان انگلیسی و ترکی منتشر شد. این کتاب تا کنون بیش از ۵۰۰ بار  در 550 هزار نسخه در ترکیه تجدید چاپ شده و رکورد پرفروش‌ترین کتاب تاریخ ترکیه را به دست آورده است.

شافاک به زبان های ترکی و انگلیسی می نویسد و تا کنون 19 اثر منتشر کرده است. کتاب های او به 55 زبان ترجمه شده و نامزد چندین جایزه ادبی شده است. آثار او به طور برجسته ای شهر استانبول را نشان می دهد و به موضوعات فرهنگ شرقی و غربی، نقش زنان در جامعه و مسائل حقوق بشر می پردازد. برخی موضوعات چالش برانگیز سیاسی مانند کودک آزاری و نسل کشی ارامنه در رمان هایش منجر به اقدامات قانونی از سوی مقامات ترکیه شد و او را وادار به مهاجرت به بریتانیا کرد. شافاک از حقوق زنان، حقوق اقلیت‌ها و آزادی بیان دفاع کرده است.

در حوزه رمان و ادبیات عرفانی کتاب های بسیاری از ترکی به زبان فارسی ترجمه و در ایران منتشر شده است. نظیر «شرح مثنوی انقروی» و «شرح مثنوی گولپینارلی». ترجمه فارسی کتاب «ملت عشق» الیف شافاک، عنوان یکی از پرفروش ‌ترین کتاب‌های بازار کتاب ایران را کسب کرده ‌است.

موسیقی

موسیقی ترکیه عمدتاً شامل عناصر ترکی و همچنین تأثیرات جزئی از موسیقی محلی آسیای مرکزی، موسیقی عربی، موسیقی یونانی، موسیقی عثمانی، موسیقی ایرانی و موسیقی بالکان و همچنین ارجاعاتی به موسیقی رایج اروپایی و آمریکایی است.  بسیاری از شهرها و شهرهای ترکیه دارای صحنه های موسیقی محلی پر جنب و جوش اند که به نوبه خود از تعدادی از سبک های موسیقی منطقه ای پشتیبانی می کنند. با وجود این سبک های موسیقی غربی مانند موسیقی پاپ و کانتو در اواخر دهه 1970 و 1980 محبوبیت خود را از دست دادند.  سماع مشهورترین موسیقی ترکیه در جهان است. سماع مولویه ترکیبی از اشعار عرفانی، آواز، نی، دف کمانچه، قانون، رباب، بَربَط و عود و حرکات موزون عرفانی است. «سماع در اصطلاح صوفیه گوش دل فرو داشتن به اشعار و الحان و نغمه‌ها و آهنگ‌های موزون است، در حال جذبه و بی‌خودی. سماع را دعوت حق خوانند، و حقیقت سماع را بیداری دل دانند و توجه آن را به سوی حق انگارند.»[85] « مرده بُدم زنده شدم گریه بُدم، خنده شدم        دولت عشق آمـــد و من دولت پاینده شدم »

در آغاز دهه 1990 در نتیجه باز شدن اقتصاد و جامعه، موسیقی پاپ بار دیگر مورد توجه قرار گرفت. با حمایت سزن آکسو، محبوبیت مجدد موسیقی پاپ موجب ظهور چندین ستاره بین المللی پاپ ترکیه مانند «آژدا پکان»، «تارکان» و «سرتاب ارنر» شد. از نوازندگان و آهنگسازان موسیقی جاز و بلوز ترکیه که در سطح بین المللی تحسین شده اند می توان به «احمد ارتگون» (مؤسس و رئیس آتلانتیک رکوردز)، نوخت روآکان و کرم گورسف اشاره کرد. «باریش مانچو»  (Barış Manço)راک ترک و یکی از بنیان‌گذاران سبک راک آناتولی بود.

ترکی پنج نامی است که توسط برخی نویسندگان برای شناسایی پنج پیشگام موسیقی کلاسیک غربی در ترکیه  «احمد عدنان سایگون»، «اولوی جمال ارکین»، «جمال رشیت ری»، «حسن فریت النار» و «نسیل کاظم آکسس» استفاده می شود. برخی از نوازندگان تحسین شده ترک موسیقی کلاسیک غربی در سطح بین المللی عبارتنداز :

pianists İdil Biret, Verda Erman, Gülsin Onay, the Pekinel sisters (Güher and Süher Pekinel), Ayşegül Sarıca and Fazıl Say; violinists Ayla Erduran and Suna Kan; opera singers Semiha Berksoy, Leyla Gencer and Güneş Gürle; and conductors Emre Aracı, Gürer Aykal, Erol Erdinç, Rengim Gökmen and Hikmet Şimşek.

رقص محلی ترکی نیز متنوع است. «هورا» در شرق تراکیه، «زیبک» در منطقه دریای اژه، مرمره جنوبی و منطقه آناتولی شرقی – مرکزی. «تکه» در منطقه مدیترانه غربی؛ Kaşık Oyunları و Karşılama در غرب آناتولی مرکزی، منطقه دریای سیاه غربی، منطقه مرمره جنوبی و منطقه مدیترانه شرقی، «هورون» در منطقه دریای سیاه مرکزی و شرقی، «هالای» در شرق آناتولی و منطقه آناتولی مرکزی و «بار» و «لزگینکا» در منطقه شمال شرقی آناتولی اجرا می شود.

دکتر مارتین استوکس در کتاب «مناظره آرابسک»[86] روشی را توصیف می کند که در آن موسیقی دانان ترک به بحث، مناقشه و نسبت دادن معنا به موسیقی خود می پردازند. مارتین استوکس بحث در مورد «عرابسک» یک ژانر موسیقی محبوب در سراسر ترکیه را بررسی می کند. کتاب او یک مطالعه قوم نگارانه درباره موسیقی شهری در استانبول است که بر فعالیت های نوازندگان حرفه ای و مخاطبان آنها در شهر تمرکز دارد.

دکتر استوکس به بحث آرابسک در زمینه سیاست فرهنگی دولتی، اسلام و تجربه شهرنشینی در ترکیه می پردازد. او در این زمینه نقش رسانه ها، آموزش موسیقی، فن آوری ساخت موسیقی عامه پسند، ساخت جنسیت و احساسات از طریق اجرای موسیقی، و مفاهیم نوازندگی در جامعه ترکیه را مورد بحث قرار می دهد. با نگاهی به تعامل بین سیاست فرهنگی ملی و موسیقی شهری در سطح محلی، این کتاب علاوه بر نظریه «فرهنگ توده»، فرضیات کلی تر در مورد مطالعه موسیقی در جامعه را به چالش می کشد.

آموزش و پرورش

وزارت آموزش ملی مسئول آموزش پیش از دوره عالی است.آموزش پیش از دانشگاه اجباری است. دوره پیش از دانشگاه (دبستان، راهنمایی و دبیرستان) 12 سال طول می کشد و در مدارس دولتی رایگان است.[87] در ترکیه 190 دانشگاه وجود دارد. بر اساس رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی تایمز؛ در سال‌های 2012 – 2013 «دانشگاه فنی خاورمیانه» دانشگاه برتر ترکیه بوده و پس از آن دانشگاههای «بیلکنت»، «کوچ» «دانشگاه فنی استانبول» و «دانشگاه بوغازیچی» قرار دارند.[88] کلیه دانشگاههای دولتی و خصوصی تحت کنترل هیئت آموزش عالی (YÖK) قرار  دارند که رئیس آن توسط رئیس جمهور منصوب می شود. از سال 2016 رئیس جمهور مستقیماً کلیه رؤسای دانشگاه های دولتی و خصوصی را منصوب می کند.

ترکیه در سال های اخیر به مرکزی برای تحصیل دانشجویان خارجی تبدیل شده است. در سال 2016 تعداد دانشجویان خارجی در ترکیه 795 هزار و 962 نفر بود. دولت با ارائه بورسیه های جذاب، چشم اندازی برای جذب حدود 500 هزار دانشجوی خارجی در دانشگاه های خود ارائه کرده است.[89]  بورسیه تحصیلی ترکیه، یک برنامه بورسیه بین المللی است که توسط دولت تأمین می شود. در سال 2021 در پاسخ به بورسیه تحصیلی که در ژانویه 2021 تبلیغ شد، دولت ترکیه 165 هزار تقاضا از 178 کشور جهان دریافت کرد.[90]

رسانه

صدها کانال تلویزیونی، هزاران ایستگاه رادیویی محلی و ملی، چندین ده روزنامه، سینمای ملی پربار و سودآور و رشد سریع استفاده از اینترنت پهن باند؛ صنعت رسانه ای پر جنب و جوش در ترکیه را تشکیل می دهند. اکثر مخاطبان تلویزیون بیننده TRT هستند و در کانال های شبکه ای مانند کانال D، Show TV، ATV و Star TV مشترک اند. شورای عالی رادیو و تلویزیون (RTÜK) یک نهاد دولتی است که بر رسانه های صوتی و نصویری نظارت می کند. از نظر تیراژ، مشهورترین روزنامه ها عبارتند از: Posta, Hürriyet, Sözcü, Sabah and Habertürk. علیرغم مقررات قانونی، از سال 2010 آزادی رسانه ها در ترکیه به بعد پیوسته رو به وخامت گذاشته است. آزادی رسانه ها پس از کودتای نافرجام 15 ژوئیه 2016 افت چشمگیر داشته است. تا دسامبر 2016 حداقل 81 روزنامه نگار زندانی و بیش از 100 خبرگزاری بسته شد.[91]

سینما و تلویزیون

سریال های درام‌ تلویزیونی ترکیه به طور فزاینده‌ای در خارج از مرزهای ترکیه محبوب اند و یکی از حیاتی‌ترین صادرات این کشور از نظر سودآوری و روابط عمومی هستند. پس از فراگیر شدن بازار تلویزیون خاورمیانه در دهه گذشته، برنامه های ترکی در بیش از دهها کشور آمریکای جنوبی و مرکزی در سال 2016 پخش شده است.[92] امروز ترکیه دومین صادرکننده بزرگ سریال های تلویزیونی در جهان است.[93] ظهور امپراتوری‌ها: عثمانی (Rise of Empires: Ottoman) یک مستند تاریخی محصول ترکیه است؛ که با پخش در شبکه اینترنتی نتفلیکس در ۲۴ ژانویه سال ۲۰۲۰ در دسترس قرار گرفت. در این سریال نشان داده شده است که سلطان محمد دوم عثمانی برای فتح قسطنطنیه که سلاطین پیشین نتوانستند بودن آن را تصرف کنند همه جانبه سعی می‌کند این شهر هزاران ساله تسخیرناپذیر را تصرف کند و امپراتوری بیزانس را به بایگانی تاریخ بسپارد.

(پوستر سریال ظهور امپراتوری‌ها: عثمانی )

مراسم اختتامیه جشنواره بین المللی سالانه فیلم «پرتقال طلایی آنتالیا» در آمفی تئاتر آسپندوس برگزار می شود. اولین فیلم صوتی ترکیه در سال 1931 نمایش داده شد. کارگردانان ترک مانند «متین ارکسان»، «نوری بیلگه جیلان»، «یلماز گونی»، «زکی دمیرکوبوز» و «فرزان اوزپتک» برنده جوایز بین المللی متعدد مانند «نخل طلایی» و «خرس طلایی» شده اند.[94]

معماری

بانک زیارت در آنکارا

اولین جنبش ملی معماری در اوایل قرن بیستم به دنبال ایجاد معماری جدیدی بود که بر اساس نقوش معماری سلجوقی و عثمانی بود. معماران برجسته این جنبش عبارتند از: ودات تک (1873-1942)، میمار کمال الدین بیگ (1870-1927)، عارف حکمت کویون اوغلو (1888-1982) و جولیو مونگری (1873-1953). ساختمان‌ های این دوره عبارتند از: اداره پست بزرگ در استانبول (1905-1909)، آپارتمان طیاره (1919-1922)، استانبول چهارم واکیف هان (1911-1926)، موزه هنر و مجسمه‌ سازی دولتی (1927-1930) موزه قوم نگاری آنکارا (1925-1928)، اولین دفتر مرکزی بانک زیارت در آنکارا (1925-1929)، اولین دفتر مرکزی Türkiye İş Bankası در آنکارا (1926-1929)، مسجد ببک، و مسجد کمر هاتون.

موزه ملی هنر و مجسمه‌سازی در آنکارا

تصویر موزه قوم نگاری آنکارا

بانک ترکیه در آنکارا

برخی از معماران برجسته معاصر ترکیه عبارتند از: «بهروز چینیچی»، «امره آرولات»، «مورات تابانلی اوغلو»، «ملکان تابانلی اوغلو»، «ملیک آلتینیشیک» و «مهمت کوتوکچو اوغلو».[95]

*

۱ شهریور ۱۴۰۱

لندن

منابع

Jeremy F. Walton, Muslim Civil Society and the Politics of Religious Freedom in Turkey, Oxford, Oxford Press, 2017.

2005. Hakan Yavuz, Islamic Political Identity in Turkey, Oxford, Oxford Press, 2005.

Norman Stone, Turkey: A Short History, Thames and Hudson Ltd; 2nd edition, Oxford Press, 2017.

منابع اینترنتی

The Encyclopedia of the Nations:

https://www.nationsencyclopedia.com/

https://www.imf.org/en/Countries

https://data.tuik.gov.tr/

https://peace-ipsc.org/fa/

https://countryeconomy.com

http://www.ipis.ir/

http://www.iiwfs.com/

https://www.globalfirepower.com

https://www.theglobaleconomy.com

https://www.worldbank.org/en/country/

 

[1] Norman Stone, Turkey: A Short History, Thames and Hudson Ltd; 2nd edition, 2017.

[2] https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2021-45500&dil=2. Visited 16 Aug. 2022.

[3] See: https://www.nationsencyclopedia.com/Asia-and-Oceania/Turkey-HISTORY.html

[4] See: M. Hakan Yavuz, Islamic Political Identity in Turkey, Oxford, Oxford Press, 2005.

[5] ابراهیم کالین، فلسفه اسلامی ملاصدرا درباره وجود، عقل و شهود. اکسفورد، انتشارات دانشگاه آکسفورد، ۲۰۱۰.

[6] https://www.magiran.com/article/1402145

[7] “Erdogan The Nationalist Vs Erdogan The Islamist”. Hoover Institution. 13 December 2018.  “Turkey’s Hour of Nationalism: The Deeper Sources of Political Realignment”. The American Interest. 18 June 2019.

[8] Gunes, Cengiz; Zeydanlioglu, Welat, eds. (2013). The Kurdish Question in Turkey. Routledge. p. 270.

Konak, Nahide (2015). Waves of Social Movement Mobilizations in the Twenty-First Century: Challenges to the Neo-Liberal World Order and Democracy. Lexington Books. p. 64.

Jones, Jeremy (2007). Negotiating Change: The New Politics of the Middle East. I.B. Tauris. p. 219.

[9] Taşpınar, Ömer (September 2008). “Turkey’s Middle East Policies: Between Neo-Ottomanism and Kemalism”. Carnegie Endowment for International Peace. Retrieved 5 June 2010.

[10] “I am not a neo-Ottoman, Davutoğlu says”. Today’s Zaman. Turkey. 25 November 2009. Archived from the original on 25 October 2013. Retrieved 9 January 2012.

[11] “Turkey: AKP’s Hidden Agenda or a Different Vision of Secularism?”. Nouvelle Europe. 7 April 2011. Retrieved 18 August 2022 .“The “Hidden” That Never Was”. Reflections Turkey. Retrieved 18 August 2022 .[permanent dead link]
“Support for Muslim Brotherhood isolates Turkey”. Die Weld. Retrieved 18 August 2022 .Ömer Taşpınar (1 April 2012). “Islamist Politics in Turkey: The New Model?”. The Brookings Institution. Retrieved 18 August 2022 .

 

[12] Cavatorta, Francesco (29 December 2020). Routledge Handbook on Political Parties in the Middle East and North Africa. Routledge.

[13] shorturl.at/degq8

[14] See: Jeremy F. Walton, Muslim Civil Society and the Politics of Religious Freedom in Turkey, Oxford, 2017.

 

[15] این نقشه سرزمین های گسترده ای از دربای آدریاتیک تا سین کیانگ چین را در بر می گیرد و بخش هایی از خاک ایران را هم در بر گرفته است.

[16] https://www.palinfo.com/1419

[17] https://www.bbc.com/persian/world-features-56842872

[18] https://peace-ipsc.org/fa/

[19] shorturl.at/eKQ89

[20] Turkish General Staff (2006). “Turkish Armed Forces Defense Organization”. Turkish Armed Forces. Archived from the original on 18 February 2009. Retrieved 15 August 2022.

[21] Hans M. Kristensen. “NRDC: U.S. Nuclear Weapons in Europe” (PDF). Natural Resources Defense Council, 2005. Archived from the original (PDF) on 1 January 2011. Retrieved 18 August 2022 .

[22] https://tn.ai/1953485

[23] “Enter the EU Battle Groups” (PDF). Chaillot Paper no.97. European Union Institute for Security Studies. February 2007. p. 88. Archived from the original (PDF) on 4 March 2016. Retrieved 18 August 2022 .

[24]  “Contribution of Turkish Armed Forces to Peace Support Operations”. tsk.tr. Turkish Armed Forces. Archived from the original on 19 February 2015. Retrieved 18 August 2022 .

[25] “Turkey finalizes military training base in Somalia”. hurriyetdailynews.com. Retrieved 18 August 2022 .

[26] “Mapping the Turkish Military’s Expanding Footprint”. Bloomberg. 7 March 2019. Retrieved 18 August 2022 .

[27] Larrabee, F. Stephen; Lesser, Ian O. (2003). Turkish foreign policy in an age of uncertainty. Santa Monica: Rand Corporation. pp. 94. ISBN 978-0-8330-3404-5. albania.

[28] “What is Turkey doing in Iraq?”. Hürriyet Daily News. 8 October 2016.

[29] “Seeing shared threats, Turkey sets up military base in Qatar”. Reuters. 28 April 2016.

[30] “Turkey to open its largest military base in Somalia”. TRT World. 30 September 2017.

[31] Richmond, Oliver P. (1998). Mediating in Cyprus: The Cypriot Communities and the United Nations. Psychology Press. p. 260. ISBN 978-0-7146-4877-4. Retrieved 18 August 2022 .

[32] https://tn.ai/2043721

[33] https://tn.ai/2156683

[34] https://www.globalfirepower.com/countries-listing.php

[35] https://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.php?country_id=turkey

[36] https://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.php?country_id=iran

[37] https://www.globalfirepower.com/country-military-strength-detail.php?country_id=saudi-arabia

[38] https://www.pishkhan.com/news/36175

[39] https://parstoday.com/dari/news/iran-i49322

[40] shorturl.at/brY58

[41] https://tn.ai/1534931

 

[42] https://tn.ai/1534931

[43] https://tn.ai/2097633

[44] “World Economic Outlook Database, April 2022”. Imf. International Monetary Fund. Retrieved 17 August 2022.

[45] “People at risk of poverty or social exclusion”. ec.europa.eu. Eurostat. Retrieved17 August 2022.

[46] “Unemployment, total (% of total labor force) (national estimate) – Turkey | Data”. data.worldbank.org. Retrieved 17 August 2022.

[47] “International Reserves and Foreign Currency Liquidity”. tcmb.gov.tr. Central Bank of the Republic of Turkey. Retrieved 17 August 2022.

[48] “2015 Production Statistics”. Organisation Internationale des Constructeurs d’Automobiles. Retrieved 17 August 2022.

[49] “The Shipbuilding Industry in Turkey” (PDF). OECD. September 2011.

[50] “About Best-Selling Home Appliance Brand Beko UK”. Retrieved 17 August 2022.

[51] “Foreign direct investment, net inflows (BoP, current US$) – Turkey”. The World Bank. Retrieved 17 August 2022.

 

[52] “Why Turkey is becoming the Silicon Valley of mobile gaming”. Digiday.

[53] “Turkish mobile gaming start-up defies economic turmoil to hit a $2.75 billion valuation”. CNBC. 18 January 2022.

[54] “Tourism Statistics” (PDF). Culture and tourism Ministry. Archived from the original (PDF) on 11 April 2019. Retrieved 17 August 2022.

[55] UNWTO Tourism Highlights: 2019 Edition | World Tourism Organization. 2019. doi:10.18111/9789284421152. ISBN 978-92-844-2115-2. S2CID 240665765.

[56] The Blue Flag is a certification by the Foundation for Environmental Education (FEE) that a beach, marina, or sustainable boating tourism operator meets its standards. The Blue Flag is a trademark owned by FEE, which is a not-for-profit non-governmental organisation  consisting of 65 organisations in 60 member countries.

[57] Top 100 City Destinations: 2019 Edition”. Euromonitor International. Retrieved 17 August 2022.

[58] “Antalya hosts over 9 million tourists in 2021”. Hürriyet. Retrieved 17 August 2022.

[59] “Study in Turkey: International Airports in Turkey”. Archived from the original on 25 December 2013. Retrieved 17 August 2022.

[60] “Turkish Airlines’ net profit triples in 9-month”. Anadolu Agency. 7 November 2018. Archived from the original on 9 November 2018. Retrieved 17 August 2022.

[61] “Istanbul’s $1.3BN Eurasia Tunnel prepares to open”. Anadolu Agency. 19 December 2016.

[62]  “Lines in Operation” [Rail Systems]. Metro İstanbul. 2022. Retrieved 17 August 2022.

[63] “Groundbreaking ceremony for bridge over Dardanelles to take place on March 18”. Hürriyet Daily News. 17 March 2017. Retrieved 17 August 2022.

[64] Blue Stream.

[65] Lund, J.W.; Freeston, D.H.; Boyd, T.L. (2005). “Direct application of geothermal energy: 2005 Worldwide review” (PDF). Geothermics. 34 (6): 691–727. doi:10.1016/j.geothermics.2005.09.003.

[66] “Renewable Electricity Capacity And Generation Statistics June 20”. Retrieved 17 August 2022.

[67] “Who We Are? The Scientific And Technological Research Council of Turkey”. Tubitak.gov. Retrieved 17 August 2022.

[68] “Cheap but lethal Turkish drones bolster Ukraine’s defenses”. MSN. Retrieved 17 August 2022.

[69] “Space Launch System Project”. Undersecretariat for Defence Industries. Archived from the original on 20 December 2013. Retrieved 17 August 2022.

[70]  Aziz Sancar,

[71] Hulusi Behçet,

[72]  Behçet’s disease

[73] Uğur Şahin

[74] Özlem Türeci.

[75] “TURKEY” (PDF). Global Innovation Index. World Intellectual Property Organization. 2021. Retrieved 17 August 2022.

[76] Ibrahim Kaya (2004). Social Theory and Later Modernities: The Turkish Experience. Liverpool University Press. pp. 57–58. ISBN 978-0-85323-898-0. Retrieved 19 August 2022.

[77] “Gezici Araştırma Merkezi Başkanı Murat Gezici: Türkiye’nin kaderi Z kuşağının elinde”. www.gercekgundem.com.

[78] Middle East :: Turkey — The World Factbook – Central Intelligence Agency”. www.cia.gov. 26 October 2021. Archived from the original on 10 January 2021.

[79] Minority Rights Group International, World Directory of Minorities and Indigenous Peoples – Turkey : Alevis, June 2018, available at: https://www.refworld.org/docid/49749c9950.html [accessed 19 August 2022]

[80] “Caferi İmamlar” (in Turkish). Aksiyon.com.tr. 11 October 2004. Archived from the original on 17 March 2011.

[81] https://www.bbc.com/persian/world-57291128

[82] https://www.arel.ir/fa/News-View-6880.html

[83] https://youtu.be/b5nwlplo04k

[84] https://rch.ac.ir/article/Details/15082

[85] نوربخش، جواد، سماع، انتشارات خانقاه نعمت‌اللهی، تهران،  ۱۳۵۵ش.

[86] Martin Stokes, The Arabesk Debate: Music and Musicians in Modern Turkey, Oxford, 1993.

[87] “Turkey’s Education Reform Bill Is About Playing Politics With Pedagogy”. Turkish Higher Education System. 23 January 2022.

[88] “World University Rankings 2012–2013”. Times Higher Education.

[89] “Turkey offers huge opportunities for foreign students”.

[90] “Scholarships”. Turkey Scholarship.

[91] “Turkey’s crackdown propels number of journalists in jail worldwide to record high”. cpj.org.

[92] “Turkish Dramas Sweep Latin America”. International Business Times. 9 February 2016.

[93] “Turkey world”s second highest TV series exporter after US – Business”. Hürriyet Daily News.

[94] “TURKISH CINEMA”. www.turkishculture.org. “Berlinale 1964: Prize Winners”. berlinale.de. Archived from the original on 19 March 2015.

[95] Behruz Çinici, Emre Arolat, Murat Tabanlıoğlu, Melkan Tabanlıoğlu,