استاد دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح- IPSC
واژگان کلیدی:ایران،چشم‌انداز سازمان اکو تا 2025 میلادی، اکو
راه اندازی سازمان همکاری‌های اقتصادی–اکوبه سال 1369 وتوافق وزیران امور خارجه ایران، ترکیه وپاکستان در شهر ازمیر ترکیه باز می‌گردد. سازمان همکاری‌های اکو به عنوان بزرگترین تشکل اقتصادی جهان اسلام دارای موقعیت استراتژیک و ممتاز این منطقه به عنوان نقطه تلاقی سه قاره، آسیا، اروپا و آفریقا منابع غنی زیرزمینی، اتصال به آب‌های بین المللی است.اخیرا دربیست و سومین اجلاس نشست وزیران خارجه کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی «اکو» دبیرکلی این سازمان به مدت سه سال تا سال 2020 میلادی به جمهوری اسلامی ایران واگذار شد. برای بررسی بیشتر ایران و چشم‌انداز سازمان اکو تا 2025 میلادی گفتگویی انجام داده‌ایم:
مرکز بین المللی مطالعات صلح: وزیران خارجه کشورهای عضو اکو پیشرفت و ارزیابی اجرای اهداف و وظایفمنعکس‌شده در سند مربوط به چشم‌انداز فعالیت سازمان موسوم به «چشم‌انداز اکو- 2025»، رامدنظرقراردادند. چالش‌های اکو برای دسترسی به اهداف خود در سند چیست؟
چالش‌های پیشاروی دست‌یابی به اهداف اساسی این سازمان منطقه‌ای و نیز اهداف پیش‌بینی‌شده در سند چشم‌انداز ۲۰۲۵همچون افزایش حجم تجارت بین کشورهای عضو و ارتقای توان رقابتی آن در سیستم اقتصاد جهانی را باید در چند سطح موردتوجه قرار داد:
۱. عدم اولویت قائل شدن برخی از کشورهای عضو به همکاری‌ها در سطح این سازمان منطقه‌ای. به‌نظر این امر از گذشته مانع بزرگی پیشاروی گسترش و تعمیق همکاری‌ها بین کشورهای عضو بوده و کماکان می‌تواند به‌عنوان مانع اصلی جلوی تحقق بسیاری از اهداف پیش‌بینی‌شده در چارچوب تحقق همگرایی واقعی را بگیرد.
۲. گرچه کشورهای عضو از قرابت‌های تاریخی، تمدنی، فرهنگی و از همه مهم‌تر جغرافیایی برخوردارند و این می‌تواند بستری برای تحکیم و تعمیق همکاری‌ها باشد، ولیازنظر گرایش‌های کلان راهبردی هر یک از کشورهای عضو دورنمای متفاوتی را برای خود ترسیم کرده و می‌کنند. به‌طور نمونه ترکیه و جمهوری آذربایجان همچنان سیاستهای کلان خود را بر مدار گرایش‌های غرب‌گرایانه و همگرایی با اروپا قرار داده‌اند و برای خود هویتی متمایز تعریف می‌کنند. کشورهای آسیای مرکزی نمی‌توانند به فشارهای روسیه و همگرایی با محوریت این قدرت و ترتیبات جمعی شکل یافته و یا در حال شکل گیری توسط آن بی‌اعتنا باشند. پاکستان از لحاظ ژئوپلتیکی جز شبه قاره هند بوده و افغانستان نیز هنوز در کشاکش تثبیت اوضاع داخلی‌اش و هویت‌یابی جدید است. در چنین وضعیتی حتی اگر ایران هم در پی تحکیم روابط همگرایانه در چارچوب این سازمان باشد، عملاً طرفی نخواهد بست.
۳. نظام‌های سیاسیگهگاه متضاد و ناهم‌سو کماکان می‌تواند چالش بزرگی پیشاروی تعمیق و گسترش همکاری‌ها باشد.
۴. فشارهای بین‌المللی و منطقه‌ای بر ایران و ترغیب و تشویق برخی کشورهای عضو مانند ترکیه، آذربایجان و پاکستان برای عدم گسترش همکاری‌ها با ایران می‌تواند مانعی برای تحقق بسیاری از اهداف خصوصاً از نگاه ایران به این سازمان و انتظاراتش از آن باشد.
۵. نهایتاً می‌توان گفت در نظام بین‌الملل معاصر، الگوهای همگرایی منطقه‌ای چندان موردحمایت و توجه نیست و موفق‌ترین و مهم‌ترین الگوی همگرایی منطقه‌اییعنی اتحادیه اروپایی با مشکلات جدی روبه‌رو شده و نشانه‌های واگرایی در آن چند سالی است که خودنمایی می‌کند.
۶. در ارتباط با مورد بالا، بازگشت ملی‌گرایی جدید در مناطق مختلف می‌تواند مهم‌ترین چالش برای تحقق بسیاری از اهداف همگرایانه سازمان‌های منطقه‌ایازجمله سازمان اکو باشد. با توجه به این‌که کشورهای عضو اکو به درجات مختلف با چالش‌های دولت-ملت‌سازیدست‌به‌گریبان هستند و هنوز برخی از آن‌ها سخت به دنبال دولت-ملت شدن هستند و آمادگی روندهای فراملی را ندارند، عملاً تحقق اهداف اساسی این سازمان خصوصاً در چارچوب اکو بسیار سخت و دشوار می‌نماید.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: موانع دیگر نقش حداقلی اکو در تحولات و همگراییمنطقه‌ای چیست؟
در این مورد می‌توان به این موانع به‌طور مختصر اشاره کرد:
۱. ضعف‌های ساختاری
۲. عدم هم‌تکمیلی اقتصادی بین اعضا
۳. جذابیت بالای همکاری برون منطقه‌ای برای عمده کشورهای عضو
۴. عدم اولویت قائل شدن کشورهای عضو به الگوی همگرایی منطقه‌ای در چارچوب اکو
۵. عدم شکل‌گیری هویت منسجم و واحد منطقه‌ای بین اعضا
۶. عدم همگرایی، انسجام و عزم جدی و عملی سه عضو اصلیمجموعه (ایران، ترکیه و پاکستان) برای ارتقای همکاری‌های منطقه‌ای در چارچوب اکو (در مقایسه با الگوی موفق اروپا که آلمان به‌عنوان موتور اقتصادی و فرانسه به‌مثابه موتور سیاسی نقش محوری و هدایت کننده ایفا کردند.)
مرکز بین المللی مطالعات صلح: تدوین برنامه جدید این سازمان برای کمک به افغانستان تا چه حدی امکان پذیر است و چه نقشی در کاهش یا حل بحران‌هایی چون تندروی و افراط گرایی دارد؟
کمک به نزدیک ساختن سطح توسعه و توانمندی‌های اقتصادی، اجتماعی و امنیتییکی از کشورهای عضو یعنی افغانستان که وضعیت بی‌ثباتی دارد، می‌تواند در آینده به‌نفع کل مجموعه هم باشد. همچنین باتوجه به خطر همیشگی سرایت ناامنی از سوییک کشور عضو مجموعه به دیگر کشورهای عضو، همگی بایستی در جهت حفظ و ارتقای امنیت در واحد خطرساز تلاش کنند. در این زمینه نیز کمک کشورهای عضو به افغانستان امری ضروری و مثبت قلمداد می‌شود.
اکو طی فراز و نشیب‌های بسیاری که در طول فعالیت خود داشته همواره تلاش کرده تا نسبت به توسعه اقتصادی پایدار اعضا، حذف تدریجی موانع تجاری، ارائه برنامه مشترک برای توسعه منابع انسانی و تسریع برنامه توسعه حمل و نقل و ارتباطات گام بردارد از جمله موضوعاتی که در اساسنامه آن مورد تاکید قرار گرفته است. مهم‌ترین موانع عدم همگرایی و نقش برتر اقتصادی اکو چیست؟
در موارد بالا تقریباً به اینسؤال پاسخ دادم، اما می‌توانم به این نکته اشاره کنم که عملاً کشورهای عضو اکو هنوز اعتماد به نفس لازم را برای ایجادیک مجموعه همگرایانه توانمند و منسجم را به‌دست نیاورده‌اند. آن‌ها به این باور نرسیده‌اند که بتوانند در قالب یک هویت منسجم منطقه‌ای تشکل یابند، امری که کماکان بزرگترین مانع پیشاروی تحقق اهداف و برنامه‌های بلندمدت این سازمان می‌باشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: آیا اکو می‌تواند در حوزه راهبرد جامع ضد افراط گرایی و ضد تروریستی و مسائل امنیتی نقشی گسترده بازیکند؟
در یک نگاه واقع‌بینانه نباید از این سازمان منطقه‌ای انتظاراتی فراتر از توان و ظرفیتش داشت. بی‌تردید این سازمان هم می‌تواند در چارچوب تسهیل و تسریع مذاکرات و همکاری‌های چند جانبه به مقابله با خطرات و تهدیدات منطقه‌ای اقدام کند، ولی در مجموع بر یک سازمان منطقه‌ای اقتصادی نباید انتظارات فزاینده امنیتی بار شود که عملاً آن‌را ناتوان‌تر نشان می‌دهد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: بیست و سومین اجلاس نشست وزیران خارجه کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی «اکو» در حالی در دوشنبه پایتخت تاجیکستان به کار خود پایان داد که دبیرکلی این سازمان به مدت سه سال تا سال 2020 میلادی به جمهوری اسلامی ایران واگذار شد. این امر چه فرصت‌هایی نوین در اختیار سیاست خارجی قرار می‌دهد؟
در شرایطی که ایران تلاش دارد سیاست تنش‌زدایی در روابط بین‌المللی خود را دنبال کند و فشارهاییک‌جانبه و چندجانبه برخی کشورها علیه خود را خنثی کرده و از تنگناهای بین‌المللی که برایش ایجاد کرده‌اند رها شود، چنین فرصت‌هایی بسیار مطلوب قلمداد می‌شود. ایران از این ظرفیت‌ها و عملکرد مثبت و سازنده‌اش باید در جهت ترمیم روابط بین‌المللی خود و بهبود نگاه‌ها به نقش منطقه‌ای و بین‌المللی‌اش استفاده نماید. چنین فرصت‌هایی نه تنها در عمل می‌تواند منافع مادیچشم‌گیری برای کشور داشته باشد که از آن مهم‌تر بهبود دهنده پرستیژ و جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی آن است.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: اکو در حال حاضر با مسائل زیادی در حوزه زیست محیطی و اقتصادی مواجه است، که از جمله می‌توان به تغییرات اقلیمی، خشکسالی، تخریب محیط زیست، ریزگردها و.. اشاره کرد. اکو در چه فرمولی می‌تواند حل عمده این مشکلات را سامان دهد؟
در کل می‌توان همین مسائل را آغاز همکاری‌های بیشتر بین کشورهای عضو دانست. در واقع جایی‌که هنوز فهم و دغدغه مشترکی بین کشورهای عضو در زمینه مسائل اقتصادی که بسترساز همکاری‌های بزرگ‌تر باشد، کشورهای عضو اکو می‌توانند با توجه به عدم وجود حساسیت‌های سیاسی، ایدئولوژیک و امنیتی در زمینه مسائل زیست محیطی و خطرات مشترک، در جهت گسترش و تحکیم همگرایی گام بردارند. ازنظر من طرح و پرداختن جدی‌تر به مسائل زیست محیطی خود می‌تواند بهترین کمک برای پیشرفت و اعتلای همکاری‌ها در چارچوب این سازمان منطقه‌ای باشد.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: راهکارهای تقویت اکو چیست؟
آشنایی بهتر کشورهای عضو نسبت به توانمندی‌ها و ظرفیت‌هاییک‌دیگر و تلاش برای هم تکمیلی اقتصادی. در مجموع باید روابط درون منطقه‌ای در اشکال و سطوح مختلف افزایشیابد. با استفاده ازنظریه ارتباطات کارل دویچ، به نظرم هر اندازه روابط خصوصاً در شکل اجتماعی مانند توریسم بین کشورهای عضو افزایشیابد، زمینه برای رسیدن به درک و فهم مشترک منطقه‌ای و نهایتاً هویت منطقه‌ای واحد و منسجم در چارچوب اکو فراهم می‌شود. کشورهای عضو بایستی موانع پیشاروی گسترش ارتباطات درون منطقه‌ای را به حداقل برسانند.
مرکز بین المللی مطالعات صلح: سناریوهای نقش آینده اکو در منطقه و جهان چیست؟
در صورت عدم حل موانع و چالش‌های پیشارو نمی‌توان چشم‌انداز روشنی برای این سازمان ترسیم کرد. شخصاً بر این نظرم که در عصر حاضر و تا دورنمای نسبتاً قابل حدس و گمان، مجموعه‌های همگرایی منطقه‌ای با فشارهای بزرگی مواجه بوده و روندهای واگرایانه بر همگرایانه می‌تواند بچربد. اما سازمان اکو می‌تواند با برداشتن موانع حداقل در عصر تردیدهای بزرگ بین‌المللی، پیشرفت آهسته و پی‌درپی خود را حفظ کند و جلوی روند واگرایی در آن را بگیرد.
