فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه علمی کاربردی
مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC
تشکیل حکومت دو دولت موازی ، وفاق ملی مستقر در طرابلس با ریاست «فایز السراج» ومورد حمایت جامعه بین الملل ودیگر دولت مستقر در شرق این کشور و مورد حمایت مجلس نمایندگان، با ریاست ژنرال حفتر فرمانده ارتش لیبی و مخالف سر سخت اسلام گرایان،باعث شده شرایط تازه‌ای در سطح بین الملل، و تحولات جدیدی در لیبی به وجود آید، و سبب حضور بازیگران منطقه ای و خارجی شود.
بازیگران در لیبی در دوجبهه قرار گرفته اند ،کشورهای ترکیه ، قطر ،سودان ، تونس و..دریک جبهه وبا حمایت از دولت طرابلس که طرفداراسلام‌گرا و حامی اخوانی ها است ،و عربستان ، مصر، امارات و اردن و..در جبهه ی دیگر باحمایت از حفتر که سکولارتر است، توازن قوا در منطقه را به هم ریخته اند.
گرچه در ظاهر دولت های فرامنطقه ای درلیبی به طور مستقیم دیده نمی شوند ، لکن تعدادی از این کشورها در واقع با جنگ های نیابتی در منطقه حضور دارند.مثلا کشورعربستان باحمایت از نیروهای حفتر در قالب رویکرد دولت امریکا برای چندپارگی لیبی تلاش می کند تا دسترسی آسان‌تری به منابع نفتی لیبی را برای آمریکا فراهم کند.
از طرفی دیگر ترکیه سعی دارد بایک معامله پایاپا ،با روسیه به این نتیجه دست یابدکه روسیه با فشار به حفتر جلو حمله به طرابلس گرفته شود و در مقابل ترکیه از ادلب سوریه، خارج شود. لیبی باذخایر اثبات شده ۴۷ میلیاردبشکه نفت یکی از ده کشور بزرگ نفت خیز جهان و بزرگترین کشور نفت خیز آفریقاست؛ بنابراین پیوند مسائل ژئواکونومیک با علائق سیاسی قدرت‌های خارجی لیبی را در معرض جنگ‌های نیابتی قرار داده است که ممکن است لیبی به سوریه ی دیگری در افریقا تبدیل شود.
اهداف ترکیه در لیبی
ترکیه از جمله بازیگران خارجی است که تلاش گسترده‌ای برای اثرگذاری بر تحولات لیبی کرده ، تا جایی که منجر به واکنش بسیاری از کشورها از جمله مصر، امارات، عربستان و یونان شده است. ترکیه و لیبی گرچه همسایه نیستند و مسافت دریایی بین این دو کشور بیش از دو هزار کیلومتر ، و سفر هوایی بین پایتخت‌های این دو کشور٬ چهار ساعت به طول می‌انجامد.اما ترک‌ها٬ بر اساس منطق همسایگی بر اساس سواحل متقابل٬ لیبی را همسایه دریایی می‌دانند.
اگرچه هدف ترکیه از حضور نظامی در لیبی، حمایت از دولت مرکزی این کشور اعلام شده،اما رویکرد ترکیه در تحولات لیبی از دلایل متعددی ناشی می‌شود که از عمده‌ترین آن‌ها می‌توان به دو دلیل اقتصادی و سیاسی اشاره کرد. در بعد سیاسی ترکیه در صدد تثبیت جایگاه خود در لیبی و تعمیق نفوذ در این کشوراست چون ازاین راه می تواند الف: از امکانات مناسب‌تری برای مقابله با مصر و تقویت اخوانی‌های این کشور برخوردارشودب: توان مقابله با یونان و تاثیرگذاری بیشتربر پرونده قبرس را به دست خواهد آورد . ج: از تونس به عنوان یک پایگاهی آفریقایی می تواند برای تقویت متفقین ترکیه در تونس و الجزایر استفاده کند.
هدف اصلی رویکرد سیاسی ترکیه به لیبی ، یک رویکرد ترکیبی است ،در این رویکرد ایجاد نظم جدید منطقه‌ای مبتنی برارتقاء ترکیه از یک بازیگر منطقه‌ای به بازیگر برتراست تا بتواند هم حمایت اسلام‌گرایان میانه رو درمنطقه را بدست آورد ، و با این کارتبدیل به یک الگوی حکومتی جدید در خاورمیانه شود، وهم با فاصله گرفتن از امریکا به جهان اسلام و کشورهای همسایه نزدیک شود تا ازاین راه نفوذ ایران را نیز محدود کند.بر همین اساس ترکیه در کنار ایفای نقش فعال در تمامی بحران‌های خاورمیانه و شمال آفریقا، تحولات لیبی را با حساسیت خاصی دنبال می کند، وسفارتخانه‌های خود را در مجموعه کشورهای آفریقایی از ۱۹ به ۳۹ سفارتخانه افزایش داده است.
از بعد اقتصادی ترکیه به دنبال کنترل آب های مدیترانه است ، تا با تسلط برمنابع عظیم گازی مدیترانه دست به تغییر ژئوپلیتیک انرژی بزند. لیبی شریک تجاری بزرگی برای ترکیه محسوب می‌شود. و تا قبل از تحولات سال ۲۰۱۱ ترکیه بزرگترین واردکننده کالا به لیبی بود، پس از آن ترکیه دچار زیان های تجاری متعددی شد از جمله ؛ پروژه‌های ناتمام به ارزش ۱۹ میلیارد دلار از دست دادن ۱۰.۶ بازار به ارزش ۱.۹ میلیارد دلار بازگشت۲۵ هزار کارگر ترک و علاوه بر این ۱.۷ میلیارد دلار ارزش اسناد اعتباری و ۱.۳ میلیارد دلار میزان خسارت‌های تجهیزات و سهام و پرداخت سالانه ۵۰ میلیون دلار برای نامه‌های اعتباری پیمانکاران ترکیه‌ای و سفر سالانه بین 150 تا 200 هزار لیبیایی گردشگر به ترکیه است. به همین دلیل ترکیه به دنبال بازگرداندن دارایی‌های خود است؛ حتی اگر این کار به قیمت از دست رفتن امنیت و ثبات لیبی تمام شود. ترکیه در سال ۲۰۱۸ حدود ۸۷۰ میلیون دلار کالا به لیبی صادر کرده و از این لحاظ بعد از ایتالیا و چین در رتبه سوم قرار دارد. در حال حاضر پیمانکاران ترکیه پروژه‌های بزرگی در لیبی دارند که ارزش آن بالغ بر ۲۸.۹ میلیارد دلار است و اقامت ده‌ها هزار نفر از کارگران ترکیه‌ای در تاسیسات نفتی لیبی که سبب کاهش بیکاری در ترکیه شده است. و شاید این هدف واقعی حمایت گسترده ترکیه از دولت سراج باشد، که در دو نوبت مبلغ ۳۰۰ میلیون دلار در اختیار شورای ملی انتقالی لیبی قرار داده است تا ترک‌ها پروژه‌های نیمه تمام را کامل کنند.
بازتاب حضور نظامی ترکیه دربین بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در لیبی
به نظر میرسد توافق نامه های میان ترکیه و لیبی چه به صورت ایجاد یک کریدور اقتصادی دریایی و چه به صورت اعزام نیروی نظامی ترکیه به لیبی می تواند آغازی برای مهندسی معادلات ژئوپلیتیک در مدیترانه توسط ترکیه باشد، واز طرفی واکنش بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای را به دنبال خواهد داشت.
مصر توافق لیبی با آنکارا بر سر حریم دریایی را «غیرقانونی و غیر الزام آور» می داند. چرا‌که مصر در منطقه شرق دریای مدیترانه دارای حوزه‌های گازی مشترک با لیبی است ، اسرائیل نیز این توافق رابه خطر انداختن «صلح و ثبات در منطقه» می داند.
لذا عربستان ،امارات ، مصر وبرخی از کشورهای حوزه خلیج فارس چون مایل نیستند که گروه اخوان المسلمین به قدرت برسد، لذا از نیروهای ژنرال حفتر به عنوان بازیگر نیابتی درلیبی استفاده کرده اند. حمایت عربستان از حفتر از سویی ریشه در سابقه ایدئولوژیک ضداخوانی وی دارد و از سوی دیگر نیز دولت سعودی خواستار تسلط هر چه بیشتر حفتر بر مناطق نفت‌خیز لیبی است تا بدین وسیله حکومتی همگرا در این مناطق شکل بگیرد. عربستان برای ادامه حمایت از شورشیان لیبی به رهبری حفتر، ۱۷۵۰ روادید برای حمایت از خانواده شورشیان صادر کرده است. الجزایر هم از ماجراجویی ترکیه استفاده کرده ونقش خود را درلیبی به دلیل قاچاق تسلیحاتی ترکیه ،برای حمایت و تقویت گروه‌های تروریستی در الجزایررا توجیه می کند.
نیجریه نیز از قاچاق تسلیحات ترکیه به گروه‌هایی نظیر بوکوحرام، نگران است.یونان و قبرس که مدتهاست با ترکیه اختلافات دریایی و ارضی دارند، توافق نامه میان ترکیه و لیبی را به علت نقض قوانین بین المللی دریا باطل می دانند. در واقع این همه رویکردهای متفاوت به تحولات داخلی در لیبی بیشتر به سبب کشف مقادیر عظیم گاز طبیعی در آب های فراساحلی مدیترانه است که طبق تخمین سازمان زمین‌شناسی آمریکا رقمی بین ۱۲۲ تا ۲۲۳ تریلیون فوت مکعب یا معادل ۱.۷ میلیارد بشکه نفت می شود.
همزمانی تشکیل مثلث انرژی یونان، اسرائیل و قبرس در توافق نامه ای برای ایجاد یک خط لوله 6 میلیارد یورویی شرق مدیترانه در آتن با جلسه قانونگذاران ترکیه در پارلمان برای تایید لایحه ای جهت استقرار نیروهای ترکیه در لیبی، بازی رقابت قدرت ژئواستراتژیک در منطقه را آشکار می سازد.از سوی دیگر کشورهای اروپایی در تلاشند تا با اعمال فشارهایی بر ترکیه مانع از اجرایی شدن توافق‌های امنیتی و قراردادهای فروش اسلحه به لیبی شوند.
روسیه نیزنفوذ خود در لیبی را افزایش داده است؛ و از خلیفه حفتر که رهبری ارتش ملی لیبی را بر عهده دارد، پشتیبانی کرده و سربازان و تجهیزات سنگین آن را تامین می‌کند. روسیه پس از کنترل سوریه این پتانسیل را دارد که وارد صحنه سیاسی لیبی شود تا دومین نظام مدیترانه ای حامی خود را ایجاد کند. اما موقعیت جغرافیایی لیبی در همجواری با ترکیه و نیروهای دریایی و هوایی مصر باعث بازدارندگی دراستراتژی نظامی روسیه شده اند.
ترامپ، با تغییر موضع عدم حمایت از ژنرال حفتر، تصمیم گرفته کار را با پوشش نیابتی متحدان خود در منطقه دنبال کند . آمریکا و روسیه تاپیش از این حضور نامحسوسی در لیبی داشند. اما به این دلیل که اگر دریای مدیترانه بتواند منابع انرژی اروپا را تأمین کند هردو نیروی روسیه و امریکا درآمد انرژی در اروپا را از دست خواهند داد و از این روموافق قدرت گرفتن ترکیه در لیبی نیستند.
واژگان کلیدی: ماجراجویی، جدید، پیش روی، ترکیه، لیبی،فاطمه خادم شیرازی
