کنشگری و اهداف روسیه در قفقاز جنوبی و بحران قره باغ

معصومه محمدی

پژوهشگر حوزه اوراسیا

مرکز بین المللی مطالعات صلح–IPSC

قفقاز با پیشینه ی پر فراز و نشیب در دوران بعد از سقوط شوروی، همچنان از نظر استراتژیک برای روسیه اهمّیت استراتژیک دارد. اهمّیت استراتژیک قفقاز برای روسیه را می توان بر اساس چندین پارامتر توضیح داد: قفقاز نقش کلیدی در بقای روسیه دارد و جایگاه ارتباطی آن برای روسیه بسیار مهم است¹.به علاوه، بخش قابل ملاحظه ای از افراد ساکن در منطقه ی قفقاز، روس تبار میباشند و روسیه خود را در حمایت از آنها مسئول می داند. بنابراین، نقش پیوندهای قومی و نژادی باعث اهمّیت این منطقه برای روسیه میشود. البتّه در کنار این مسائل، اهمّیت استراتژیکی راههای آبی و بخصوص دریای سیاه برای روسیه را نیز نباید فراموش کرد.

جنگ دوم قره باغ که در پاییز 2020 آغاز شد، نقطه عطفی برای شرکت کنندگان آن، ارمنستان و آذربایجان بوده است. این درگیری موازنه سیاسی و نظامی در قفقاز جنوبی را تغییر داد، رشد بیشتر ترکیه را به عنوان یک قدرت منطقه ای تسهیل و محدودیت های نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی و هم محدودیت های منافع واقعی ایالات متحده و اتحادیه اروپا را مشخص کرد.  لازم به ذکر است پیروزی آذربایجان در جنگ دوم قره باغ و بازپس گیری اراضی اطراف و بخشی از منطقه مورد مناقشه پایان نیست، بلکه مرحله جدیدی از درگیری بین آذربایجان و ارمنستان است. با توجه به اینکه مناقشه ارمنستان و آذربایجان پس از بیست و شش سال در انجماد عمیق چقدر سریع و انفجاری از سر گرفته شده است، نمی توان وضعیت قره باغ کوهستانی را با ثبات دانست. بنابراین، نه تنها آموختن درس های جنگ، بلکه ردیابی نیروهایی که این جنگ به راه انداخته است، ضروری است².

مهمتر از همه، ما باید با این واقعیت شروع کنیم که اگرچه نتیجه درگیری برای طرف شکست خورده شوک بود، اما به طور کامل پیروز را نیز راضی نکرد. اگر در آینده ای قابل پیش بینی فرصتی برای انتقام گرفتن برای ارمنستان وجود نداشته باشد، آذربایجان به کنترل کامل و نهایی بر کل قلمرو قره باغ ناگورنو-قره باغ دست خواهد یافت.استقرار نیروهای حافظ صلح روسی در قره باغ به عنوان یک پیروزی برای مسکو قلمداد میشود که توانسته در هر سه کشور قفقاز جنوبی نیروهای خود را مستقر سازد. توافق آتش‌بس بین ارمنستان و آذربایجان با میانجیگری روسیه خارج از قالب توافق شده سازمان امنیت و همکاری اروپا در تاریخ 9 تا 10 نوامبر 2020، وضعیت درگیری قره باغ و قفقاز جنوبی را کاملاً تغییر داده است.بنابراین، وضعیت کنونی در منطقه از زمان پیدایش بی‌ثبات بوده است، و تاکتیک قبلی روسیه مبنی بر حمایت طولانی‌مدت از توازن بین متحدش ارمنستان و شریکش آذربایجان، با مسکو که همچنان داور کنترل اوضاع در منطقه است غیر واقعی بوده است³. 

اما در این میان، رهبری روسیه در مانورهای تاکتیکی خود نسبتاً موفق بوده است. مسکو با ایجاد توازن بین دو طرف متخاصم توانسته است ارمنستان را به عنوان متحد و آذربایجان را به عنوان یک شریک حفظ کند. روسیه واقعیت حضور ترکیه در قفقاز را پذیرفت، چهره ای را به عنوان تنها واسطه بین ایروان و باکو حفظ کرد و تمایل خود را برای همکاری با هر رهبری ارمنی وفادار به منافع روسیه نشان داد.از نظر استراتژی، مسکو به دنبال ارتقای همکاری اقتصادی بین طرف های متخاصم، افزایش انسجام داخلی منطقه ای روسیه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی است،و از مهم ترین اهداف آن توسعه ارتباطات حمل و نقل و ارتباطات در شمال-جنوب و شرق است . در پی جنگ دوم قره باغ، روسیه به مجموعه ای از اهداف جدید برای منطقه قفقاز جنوبی به طور کلی و به ویژه درگیری ارمنستان و آذربایجان نیاز دارد. روسیه برای حفظ و پیشبرد منافع ملی خود نیازمند استراتژی مناسبی است.مخاطرات روسیه به طور چشمگیری افزایش یافته است. نیروهای روسی بین آذربایجانی ها و ارمنی ها ایستاده اند. در این شرایط، هیچ راهی وجود ندارد که روسیه بتواند از آن دور بماند، به ویژه به این دلیل که بیرون راندن تحت فشار خارجی به معنای آسیب جدی به شهرت روسیه خواهد بود⁴.

هدف استراتژیک روسیه برای پنج سال آینده نباید دستیابی به یک صلح پایدار در قره باغ کوهستانی مبتنی بر یک معاهده صلح قابل قبول دوجانبه باشد، زیرا این امر عملاً غیرممکن است، بلکه جلوگیری از جنگ سوم باشد. پیامدهای چنین جنگی برای روسیه بسیار بدتر از درگیری 2020 خواهد بود. این هدف می تواند از طریق ترکیبی از رویکرد ذکر شده در بالا برای احیای همکاری های اقتصادی بین طرف های درگیر و توسعه روابط لجستیکی در امتداد محور شمال-جنوب با سیاست های فعال در آذربایجان و ارمنستان و همچنین ترکیه و ایران محقق شود. هدف در اینجا نه تنها مشارکت طرفین در کار برای بازگرداندن ارتباط قفقاز جنوبی، بلکه جلوگیری از اعمال فشار آنها بر روسیه است.چنین رویکردی مستلزم بازنگری و راه اندازی مجدد روابط بین روسیه و ارمنستان است. هدف سیاست روسیه در اینجا می تواند حفظ اتحاد و مشارکت بر اساس منافع عمل گرایانه باشد. مسکو قبلاً نشان داده است که قصد ندارد در امور داخلی ارمنستان مداخله کند و این اصل باید در آینده رعایت شود. با این حال، در حالی که سیاست خارجی و اقتصاد ارمنستان تجارت ارامنه است، مسکو باید به ایروان بفهماند که هر تصمیم مهمی در این زمینه‌ها پیامدهای واقعی برای روابط آن با روسیه خواهد داشت. مشارکت ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا باید برای هر دو طرف سودمند باشد و تعهدات هر دو در مورد امنیت و دفاع باید به وضوح تعریف و در انظار عمومی بیان شود⁵.

پس از جنگ دوم قره باغ، استراتژی روسیه باید حضور سیاسی و نظامی ترکیه در قفقاز جنوبی را در نظر بگیرد: ترکیه یکی از اعضای ناتو و یک قدرت منطقه ای جاه طلب است که نقش کلیدی در آماده سازی و اجرای حمله نظامی موفقیت آمیز آذربایجان در ناگورنو ایفا کرد. با این حال، هرگونه گسترش بیشتر حضور نظامی و سیاسی ترکیه در قفقاز پیامدهای منفی برای امنیت روسیه خواهد داشت. در صورت لزوم باید با برجسته کردن آسیب‌پذیری ترکیه در مناطق دیگر متوقف شود.روابط روسیه و ترکیه که ترکیبی از رقابت و همکاری است، رقابتی تر می شود زیرا آنکارا به طور فزاینده جاه طلبی ها و نفوذ خود را فراتر از کشورهایی که زمانی بخشی از امپراتوری عثمانی بودند به مناطقی از جمله آسیای مرکزی، قفقاز شمالی، کریمه و آبخازیا متمرکز می کند. مداخله موفقیت آمیز ترکیه در مناقشه قره باغ کوهستانی دامنه نفوذ آنکارا را به میزان قابل توجهی افزایش داده است. تلاش های این کشور برای ایجاد اتحاد با آذربایجان و ترکمنستان از هم اکنون وضعیت جدیدی را در منطقه خزر ایجاد کرده است. رویارویی مستقیم با ترکیه به نفع روسیه نیست، اما عقب‌نشینی در برابر تجاوز غیرقابل قبول است. ترکیه یک استراتژی ویژه را ایجاب می کند که در آن مشارکت و عقب نشینی در یک دیالکتیک به هم مرتبط هستند⁶.

برخی از تحلیلگران معتقدند پوتین همچنان با ذهنیت های دوره ی شوروی به قفقاز جنوبی مینگرد و بدین ترتیب به هر حرکت و رویدادی در این منطقه حسّاسیت دارد و سعی میکند عوامل محدود کننده ی اراده ی قدرت روسیه در این منطقه را خنثی کند. به طور کلّی، روسیه در منطقه ی قفقاز چند هدف اصلی را دنبال میکند:

1. روسی سازی منطقه 
2. جلوگیری از نفوذ آمریکا در منطقه

در یک جمع بندی کلّی، مهمترین عواملی که از نظر دولت آمریکا به این منطقه اهمّیت میبخشند، عبارتند از

1-2   امکان کنترل روسیه، چین و ایران؛

 2-2  اهمّیت ژئوپلیتیک منطقه در برنامه ی دراز مدّت آمریکا برای مبارزه با افراط گرایی و تروریسم؛ به ویژه پس از حادثه ی 11 سپتامبر و حمله ی آمریکا به افغانستان، این منطقه از نظر نظامی و امنیتی جایگاه ویژهای در سیاست آمریکا پیدا کرده است

3-2 منابع انرژی منطقه؛ با توجّه به افزایش نیاز به انرژی در آینده، وجود منابع نفت و گاز بر اهمّیت منطقه و قفقاز افزوده و موجب رقابت برخی از قدرتهای اقتصادی برای تسلّط بیشتر بر منابع انرژی شده است؛ کشورهای تولید کننده ی نفت در این منطقه به دریای آزاد دسترسی مستقیم ندارند و این امر مانعی در راه رساندن نفت و گاز به سایر مناطق دنیاست که این خود وضعیت سیاسی منطقه را پیچیده تر کرده است

3. تسلّط بر منابع انرژی و شریانهای اقتصادی

اهداف اصلی فدراسیون روسیه جهت بازدارندگی و پیشگیری از بروز مناقشه هاي جنگی کـه در سند استراتژی امنیت ملی روسیه در سال 2016 بـه عنـوان مهمترین هـدف فدراسـیون روسیه ذکر شده، عبارت هستند از:

1. ارزیابی و پیش بینی اوضاع و مناسبات در سطح جهانی، منطقه و وضعیت مناسبات بین کشورها در زمینه نظامی و سیاسی با استفاده از وسایل و فناوريهاي مدرن اطلاع رسانی؛ 
2. خنثی کردن تهدیدهاي بالقوه نظامی با اسـتفاده از وسـایل سیاسـی و دیپلماتیـک و روشهاي دیگر؛ 
3. تامین ثبات راهبردي و توان بازدارندگی هستهاي؛
4. حفظ آمادگی نیروهاي مسلح براي عملیات نظامی؛ 
5. تحکیم نظام امنیت جمعی در چارچوب سازمان پیمان امنیت جمعـی، 
6. تقویـت تعامـل در زمینه امنیت بین المللی در چارچوب کشورهاي مستقل مشترك المنافع، سـازمان امنیـت و همکاري اروپا، سازمان همکاري شانگهاي و توسعه روابط با سـازمان هـاي بـین المللـی (نظیـر اتحادیه اروپا و ناتو ؛
7. گسترش همکاري هاي بین المللی براساس منافع مشترك در زمینه تقویت بـین الملـی مطابق با مفاد منشور سازمان ملل متحد و سایر موازین حقوق بینالملل؛
8. رعایت قراردادهاي بین المللی در زمینه کاهش تسلیحات متعارف و اجراي اقـدام هـاي اعتمادزاي متقابل؛
9. ایجـاد سـازوکارهاي تنظـیم همکـاري هـاي دوجانبـه و چندجانبـه در زمینـه پدافنـد ضدموشکی؛ 

10-انعقاد پیمان بین المللی دربـاره جلـوگیري از اسـتقرار هـر نـوع تـسلیحات در فـضاي کیهانی؛ 

11-انجام عملیات هاي حفـظ صـلح تحـت سرپرسـتی سـازمان ملـل متحـد و در راسـتاي همکاري با سازمانهاي بینالمللی و منطقهاي⁷؛ 

برنامه هاي نظام روسیه در خارج نزدیک دربردارنـده سه بعد اساسی است:

نخست نوسازي ارتش و صنایع نظامی این کشور؛ 

٢ – افزایش نقش روسیه در بازارهاي جهانی تسلیحات؛ 

3-ایجاد پایگاههاي نظامی در نقاط مختلف جهان⁸؛ 

در کل روسیه بـ ه منظور احیاي نفوذ در تحولات نفتی دریاي خزر سه سیاست عمده در پیش گرفت: 

1. حداکثر کردن نقش شرکتهاي نفتی روس در این منطقه؛ 
2. کنترل بر ترانزیت نفت از این منطقه؛ 
3. جلوگیري از تحولات نفتی یک جانبه در این منطقه با استفاده از وضعیت نامـشخص رژیم حقوقی دریاي خزر⁹

 با توجه به مطالب بیان شده میتوان مهمترین اهداف راهبردي روسیه در قفقاز جنوبی عبارت هستند از:

1. تضمین امنیت در منطقه به عنوان روشی در جهت برقراري ثبات در روسیه به ویـژه در رابطه با فعالیتهاي تروریستی و بنیادگرایی اسلامی؛ 
2. کنترل و مهار خیزشهاي قومی و مذهبی در منطقه؛ 
3. تقویت جایگاه خود به عنـوان یکـی از تـامین کنندگان اصلی نیازهـاي اقتصادي و فناوري این کشورها و جلوگیري از همگرایی آنها با ساختارهاي غربی؛
4. ترانزیت منابع انرژي به بازارهاي مصرف جهانی از طریق خطوط انتقال لولههاي نفـت و گاز؛
5. استقرار صلح و ثبات در منطقه¹⁰ .

واژگان کلیدی: کنشگری, اهداف, روسیه , قفقاز جنوبی,بحران, قره باغ,معصومه محمدی

¹https://carnegiemoscow.org/commentary/85811

] ²http://kremlin.ru/events/president/news/64384.

 ³Cf. Leila Alieva (2020), War in the Caucasus – Karabagh conflict: Why war?, 13.10.2020, https://www.iipvienna.com/new-blog/2020/10/13/karabagh-conflict-why-war. Accessed 31.10.2021.

⁴ Thomas De Waal (2021), In the South Caucasus, Can new trade routes help overcome a history of conflict?, Carnegie Europe, https://carnegieeurope.eu/2021/11/08/in-south-caucasus-can-new-trade-routes-help-overcome-history-of-conflict-pub-85729.

⁵ Elena Teslova, Russia suggests 3+3 format with Turkey, Iran, Azerbaijan, Armenia, Georgia in the Caucasus, 6.10.2021, https://www.aa.com.tr/en/politics/russia-suggests-3-3-format-with-turkey-iran-azerbaijan-armenia-georgia-in-caucasus/2384679. Access: 3.11.2021.

⁶ Vali Kaleki (2021), Iran and the 3+3 regional cooperation format in the South Caucasus: Strengths and weaknesses, Eurasia Daily Monitor, 18, 96, https://jamestown.org/program/iran-and-the-33-regional-cooperation-format-in-the-south-caucasus-strengths-and-weaknesses/. Access: 3.11.2021.

⁷ National Security of the Russian Federation Until 2020 (2010), Available

at:http://www.scrf.gov.ru/documents/99.html, Date of Accessed on: 2016/3/12.

– Lavrov, S. (2013), “Vneshnepoliticheskaya Filosofia Rossiiskoi Federatsii”,

[The Foreign Policy Philosophy of the Russian Federation], Mezhdunarodaya Zhizn’, No. 3, 2013.

⁸Klein, Margarete (2015, 2016), Russia’s Military: on The rise? Bosch Public

Policy Fellow, Available at :

file:///C:/Users/AsaRayan/Downloads/klein_russiamilitary_feb16_web.pdf,

Accessed on: 2016/1/1.

⁹Lilia A. Arakelyan and Roger E. Kanet (2012), “Russian Energy Policy in the

South Caucasus,” in Maria Raquel Freire and Roger E. Kanet, eds., Russia and

Its Near Neighbours: Identity, Interests and Foreign Policy Houndmills, UK:

Palgrave Macmillan, 2012.

¹⁰ – حضی نیا، ناصر) 1393 (، “معادلات قدرت در محیط امنیتی قفقاز جنوبی “، فصلنامه سیاست خارجی، شماره108.