چشم انداز تاثیرات ژئوپلیتیکی تغییرات اقلیمی در خاورمیانه

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح– IPSC

تغییر اقلیم عبارت است از تغییر الگوی دمای آب و هوا در یک مکان. آب و هوای یک منطقه شامل میانگین دمای فصلی و الگوی های بارندگی و باد است، از این رو مکان های مختلف دارای آب و هوای متفاوتی هستند به طور مثال خاورمیانه در گرم ترین، خشک ترین و کم آب ترین منطقه جهان قرار گرفته است. از این رو تغییرات اقلیمی همراه با تغییرات سطح آب دریا و اقیانوس ها و خشکسالی های شدید و دائمی یک واقعیت تلخ در خاورمیانه به شمار می آید. پیش بینی می شود تا سال 2030 دمای این منطقه بیش از دو برابر میانگین جهانی افزایش یابد. با توجه به ترکیبی از شکنندگی‌های ساختاری، جنگ‌های داخلی و فقر، حساسیت منطقه به برخی از شدیدترین پیامدهای گرمایش جهانی بر زندگی مردم بسیار گسترده خواهد بود. تغییرات اقلیمی باعث فقر زمین های کشاورزی، تهدید شهرهای ساحلی با افزایش سطح آب دریا و همچنین با افزایش دما و ترکیب آن با رطوبت، بقای انسان به خطر خواهد افتاد(1).

خاورمیانه و شمال آفریقا از سال 1998 تقریباً به طور مداوم خشکسالی را تجربه کرده که طبق گزارش ناسا، شدیدترین دوره خشکسالی در 900 سال گذشته بوده است. طبق گزارش بانک جهانی، این منطقه که محل سکونت 6 درصد از جمعیت جهان است، تنها 1 درصد از منابع آب شیرین جهان را در اختیار دارد و 17 کشور در این منطقه زیر خط فقر آبی تعیین شده توسط سازمان ملل قرار گرفته اند. با پیش‌بینی کاهش 40 تا 20 درصدی بارندگی در جهان با دمای 2 درجه سانتی‌گراد و تا 60 درصد در جهان با دمای 4 درجه سانتی‌گراد، توانایی منطقه برای تامین آب برای مردم و اقتصاد منطقه با تردیدهای مواجه است. پیش بینی می شود تا سال 2025، 90 تا 80 میلیون نفر در معرض تنش آبی قرار بگیرند که بی شک بخش هایی از منطقه غیرقابل سکونت خواهد شد. ضمن اینکه سازمان ملل هشدار داده است که افزایش جمعیت و تقاضای برای غذا، همراه با منابع آب و زمین، می‌تواند منجر به دو برابر شدن قیمت مواد غذایی شود، زیرا محصولات کشاورزی کاهش می‌یابد و معیشت کشاورزان از بین می‌رود و باعث ناآرامی‌های اجتماعی-سیاسی در برخی از کشورهای در حال توسعه خاورمیانه می‌شود.

 در حال حاضر چندین کشور در خاورمیانه بی ثباتی سیاسی و ژئوپلیتیکی مرتبط با تغییرات اقلیمی را تجربه می کنند که نمونه‌ای بارز آن را در سوریه می توان مشاهده کرد، جایی که جمعیت روستایی از پایان دهه 1990 نتوانست با دوره طولانی خشکسالی کنار بیایند. خشکسالی طولانی مدت در سوریه منجر به تلف شدن 85 درصد از دام ها در شرق و از بین رفتن محصولات کشاورزی شد و توانست هشتصد هزار نفر را به سوی ناامنی غذایی سوق دهد و باعث مهاجرت گسترده از روستاها به مراکز شهرها مانند دمشق و حلب شود. از سال 2010 تا 2002، کل جمعیت شهری این کشور 50 درصد افزایش یافت و مردم را برای ناآرامی‌های سیاسی در مقیاس بزرگ آماده کرد. ساکنان آواره مناطق روستایی که برای جستجوی کار به شهرهای بزرگتر و پرجمعیت سوریه رفتند، کمربند حاشیه نشینی از جوامع مختلف را در اطراف حما، حمص و درعا تشکیل دادند که در نهایت به بروز ناآرامی های شدید سیاسی و درگیری در سوریه کمک فراوان کرد. ضمن اینکه ناکامی های اقتصادی ناشی از تغییرات اقلیمی و مهاجرت ناشی از آن نیز در افزایش نفوذ داعش در سوریه مؤثر بوده است. داعش از تاثیرات اجتماعی-اقتصادی ناشی از تغییرات اقلیمی برای جذب اعضای جدید چه در سوریه و چه در عراق استفاده فراوان برد. زمانی که داعش بخش‌های وسیعی از خاک عراق و سوریه را تحت کنترل داشت، سدهایی که آب آشامیدنی، برق و سیستم آبیاری را برای میلیون ها نفر در امتداد رودخانه‌های دجله و فرات تأمین می‌کرد، تحت کنترل خود درآورد و از این طریق روستاییان و کشاورزان را برای پیوستن به صفوف جهادی خود ترغیب نمود.

تغییرات اقلیمی در خاورمیانه به شدت بر روی منابع آب شرب تاثیر می گذارد از این رو مبارزه بر سر دستیابی به آب در حوزه اردن، دجله-فرات و رودهای نیل از درگیری های بزرگ ژئوپلیتیکی در منطقه خاورمیانه خواهد بود. در اردن، بسیاری از شهروندان فقط تا 24 ساعت در هفته آب دارند که بدین ترتیب اعتراضات در تابستان 2018، بزرگترین اعتراضات سال های اخیر، به دلیل کمبود شدید آب و مواد غذایی صورت گرفت. یکی دیگر از نقاط حساس جنگ آبی حوضه رودخانه های فرات و دجله است که از ترکیه، سوریه و عراق می گذرد. هر سه کشور می خواهند تا حتی الامکان از آب رودخانه ها برای تامین آبیاری و تولید برق استفاده کنند. از سوی دیگر پروژه سد رنسانس نیز چشم انداز درگیری و تنش را در منطقه نوید می دهد که جرقه اختلاف بر سر نیازهای توسعه اتیوپی، در مقابل نگرانی مصر در مورد کمبود آب را برانگیخته است.

با توجه به بی‌ثبات در برخی از کشورهای خاورمیانه نظیر یمن ، آنها از شهروندان خود با ابزارهایی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی از جمله کمک به کشاورزان برای مقابله با خشکسالی و یا با تنظیم و کنترل شهرها برای مدیریت پیامدهای گرمایش حمایت نمی‌کنند. با ناآرامی‌های سیاسی و درگیری‌های فرقه‌ای در بسیاری از کشورهای خاورمیانه، مبارزه با تغییرات اقلیمی متفاوت شده و چنین تغییری باعث ضعف سیستم های مدیریت، منابع کمیاب آبی، عدم اجرای طرح های جنگل کاری و مرتع داری و همچنین عدم آموزش و آگاهی زیست محیطی می شود.

تغییرات اقلیمی همراه با بی‌ثباتی سیاسی و فقر، ترکیبی سمی را برای منطقه به وجود می آورد که می تواند تجربه ای برای دیگر کشورهای خاورمیانه باشد تا بدانند که نادیده گرفتن تغییرات اقلیمی باعث از بین رفتن آن نمی شود بلکه مشکلات به مرور تسریع خواهند شد. با افزایش شدید گرما، منابع آب و غذا در خطر است از این رو مردم به کمک دولت های خود نیاز دارند. بهبود مدیریت در بخش آب، روش های کشاورزی و برنامه ریزی شهری در حال حاضر از اولویت بالایی برخوردار است. کشورهایی که این نیازها را نادیده می گیرند با ناآرامی های اجتماعی-سیاسی مواجه می شوند که امنیت ملی و منطقه ای را تضعیف می کند. از این رو کارشناسان معتقدند وابستگی به سوخت های فسیلی باید کاهش یابد و باید اقدامات آگاهی سازانه و سرمایه گذاری در فناوری‌های انرژی های تجدیدپذیر و ارتقاء سیستم های کشاورزی در اولویت باشد(2).

از سوی دیگر، تغییرات اقلیمی ممکن است به رقابت خشونت‌آمیز بر سر دستیابی بر منابع طبیعی در مرزهای مشترک بین دولت ها دامن بزند. این در حالیست که دولت‌های منطقه و شرکای بین‌المللی آن‌ها برای ادغام تغییرات اقلیمی در استراتژی‌های خود برای کاهش بی‌ثباتی و درگیری‌ها، کاری انجام ندادند. بدین ترتیب آنها باید خود را برای خاورمیانه ای آماده کنند که در آن تغییرات اقلیمی باعث تشدید ناآرامی ها، تضعیف دولت ها و افزایش درگیری ها بر سر منابع می شود.

تغییرات اقلیمی همچنین ممکن است دولت های خاورمیانه را نسبت به همسایگان خود محتاط تر کند. کمبود منابع در داخل یک کشور می‌تواند ناآرامی‌های سراسری را برانگیزد، اما رقابت بر سر منابع فرامرزی می‌تواند حتی به سطوح درگیری و جنگ شدید بیانجامد. تقریبا در تمام جنگ های داخلی منطقه، نقش آب بسیار برجسته بوده است. به طور مثال، سوریه از حزب کارگران کردستان، گروهی که ترکیه از آن غیرقانونی می داند، حمایت می‌کرد تا ترکیه را مجبور نماید آب‌های فرات را با سوریه تقسیم کند. تقریبا همه کشورهای خاورمیانه، منابع آبی مشترکی با همسایگان خود دارند این در حالیست که از آب شیرین کمی در نواحی داخل مرزهای خود برخوردارند. از این رو آنچه بین مصر و سودان و بین ترکیه و سوریه رخ داده است، می‌تواند به یکی از ویژگی‌های دائمی تنش های ژئوپلیتیکی در خاورمیانه تبدیل شود، زیرا منابع آبی روز به روز کاهش می یابد و موضوع درگیری و جنگ که در کشورهای ترکیه، سوریه، مصر، سودان و .. اتفاق افتاده است قطعا در بقیه کشورهای خاورمیانه تکرار خواهد شد(3).

با این تفاسیر، تغییرات اقلیمی و ژئوپلیتیک اغلب به یکدیگر وابسته هستند. تغییرات اقلیمی به عنوان یک نیروی قدرتمند، خطرات ژئوپلیتیک را چند برابر می کند. تغییرات اقلیمی که با رشد جمعیت و کاهش منابع آب شتاب می‌گیرد، می‌تواند منجر به تغییرات سریع ساختاری و بنیادی در اقتصاد و جمعیت کشورهای آسیب‌دیده شود. به طور خاص، مسائل مربوط به آب و اثرات تغییرات اقلیمی، محرک‌های درگیری‌های ژئوپلیتیکی در مناطقی هستند که حوضه‌های رودخانه ای در آن سوی مرزهای ملی قرار دارند(4).

به نظر می رسد به دلیل نبود برنامه های مدون مرتبط با آمایش سرزمین و آبخیزداری مدرن، اغلب کشورهای خاورمیانه با چالش بی ثباتی ژئوپلیتیکی و مهاجرت گسترده ناشی از فقر زمین –آب روبرو باشند که خالی شدن جمعیت بسیاری از مناطق بخصوص نواحی مرزی تهدیدات مستقیمی را برای امنیت ملی کشورها به وجود خواهد آورد که به طور ویژه این موضوع می تواند گروههای مرکز گریز را تشویق به عملیاتی کردن طرح های تجزیه طلبانه نماید و تغییرات زیادی در مرزها به وجود آورد. بخصوص مناطقی که تحت سیستم رودخانه های فرا مرزی، که بین دو یا چند کشور مشترک هستند، قرار داشته باشند مورد مناسبی برای فشار سیاسی از جهت تحمیل اراده خارجی دولت های بالادستی رودخانه بر سیاست های دولت های پایین دست خواهد بود، از این رو ژئوپلیتیک مرزها دستخوش آسیب های جدی می شود. این موضوع می تواند ضمن وابستگی ژئوپلیتیکی کشورها به منابع طبیعی یکدیگر با کاهش ضریب امنیت ملی کشورها بستر مناسبی برای درگیری های سیاسی-اجتماعی به وجود آورد. از آنجاییکه خاورمیانه دائما از تاثیرات مخرب تغییرات اقلیمی بخصوص کاهش منابع آب و فرسایش شدید خاک حاصلخیز خسارت های سیاسی-اجتماعی از جانب مهاجرت های گسترده و شورش های محلی می بیند، ظرفیت های ژئوپلیتیکی بالایی برای آشوب، ناامنی، ترور، قتل، جنگ و در نهایت فروپاشی واحدهای سیاسی دارد از این رو بکارگیری اقدامات همگرایانه با تاکید بر همکاری های مشترک علمی و استفاده از تکنولوژی مدرن در بخش های کشاورزی-صنعتی-خانگی همچنین مبادلات فنی و کارشناسی در مورد کاهش آلاینده ها و گاز های گلخانه ای ناشی از سوخت های فسیلی می تواند تا حد زیادی شرایط را برای کاهش مخاطرات تغییرات اقلیمی در منطقه خاورمیانه بزرگ مهیا نماید.

کلید واژگان: تغییرات اقلیمی, آب و هوا,آب,خاورمیانه,جنگ,درگیری,سوریه, مریم وریج کاظمی

1- https://www.csis.org/analysis/new-revolution-middle-east-0

2-https://www.earthday.org/climate-change-water-woes-and-conflict-concerns-in-the-middle-east-a-toxic-mix/

3- https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/how-climate-change-could-exacerbate-conflict-in-the-middle-east

4-https://global.beyondbullsandbears.com/2021/11/03/quick-thoughts-the-connection-between-climate-change-and-geopolitics/