پیامدهای سلب خودمختاری هند از کشمیر

خشایار نصیر

مرکز بین المللی مطالعات صلح –IPSC

مقدمه

طی ماههای اخیر سلب خودمختاری ایالت کشمیر توسط دولت هند در صدر اخبار آسیای جنوبی قرار گرفته است. بر اساس تصمیم دولت هند ، بند ۳۷۰ قانون اساسی این کشور که به غیر از مسائل دفاعی، خارجی و ارتباطات، بقیه اختیارات جامو و کشمیر را به پارلمان محلی واگذار می‌کرد ، لغو شد.  همچنین دولت هند محدودیتهای بسیاری بر خطوط تلفن همراه و اینترنت و حتی صنعت گردشگری این منطقه اعمال کرد.

از دهه ۱۹۵۰ میلادی جامو و کشمیر که بر سر مناطقی از آن اختلاف‌های ارضی بین هند، پاکستان و چین وجود دارد ، ایالتی خودمختار بود و لغو این خودمختاری با واکنش تند پاکستان روبرو شده است و عمران خان نخست وزیر پاکستان اعلام کرد به این علت از هند به دادگاه لاهه طرح شکایت می کند . این وقایع باعث افزایش تنشهای دیپلماتیک و نظامی میان این دو دشمن دیرینه گردیده است . در این یادداشت قصد داریم دلایل سلب خود مختاری کشمیر را به طور خلاصه بررسی نمائیم .بنابراين نخست سرزمین جامو و کشمیر را معرفی ، سپس چالشهای جغرافیایی پاکستان و هند بررسی و در نهایت وضعیت کلی منطقه تجزیه و تحلیل میشود .

معرفی سرزمین جامو و کشمیر

کشمیر منطقه‌ای در شمال غربی شبه ‌قاره هند است که از ایالت جامو و کشمیر تحت کنترل هند، ایالت گلگت-بلتستان و کشمیر آزاد تحت کنترل پاکستان و منطقه اقصی چین که عمدتا خالی از سکنه و تحت کنترل جمهوری خلق چین تشکیل می‌شود . این منطقه عمدتاً کوهستانی است و رشته‌کوه قراقروم شامل قله کی۲ دومین نقطه مرتفع کره زمین و چندین قله مرتفع دیگر در آن قرار دارند.

این منطقه تا پیش از استقلال هندوستان در سال ۱۹۴۷ یک دولت سلطنتی تحت‌الحمایه بریتانیا داشت .کشمیر در زمان تسلط بریتانیا بر شبه قاره هند، با وجودی که اکثر مردم آن مسلمان بودند، تحت حکومت فرمانروای هندو مذهب منطقه قرار داشت. هنگام تقسیم مستعمره هند به دو کشور مستقل هند و پاکستان، قرار بود سرزمین‌های مسلمان‌نشین به پاکستان و سرزمین‌های هندونشین به هند واگذار شود، اما فرمانروای کشمیر شخصاً تصمیم گرفت سرزمین خود را در اختیار هند بگذارد . همین امر باعث 3 جنگ بزرگ میان هند و پاکستان شد.

چالشهای جغرافیایی هند

منطقه ای که امروزه هند مدرن است، دارای موانع جغرافیایی مطلوبی است. از سه طرف در احاطه اقیانوسهاست و در شمال این کشور کوههای هیمالیا واقع شده است ، همین موضوع باعث شده این کشور در طول تاریخ طولانی خود تا حدود زیادی از دخالت خارجی مصون باشد .

مساحت وسیع و جمعیت انبوه این کشور ، به همراه کشورهای ضعیف تر در همسایگی اش ، به هند اجازه داده است تا به نیروی غالب در آسیای جنوبی تبدیل شود. هندوستان که با 1.3 میلیارد جمعیت دومین جمعیت جهان را در خود جای داده است ، در سراسر شبه جزیره ، از کوهپایه های هیمالیا تا جنوب گرمسیری گسترش یافته است . هسته جمعیت هند در امتداد حوضه رودخانه گنگ مستقر است ، حوضه ای با جمعیتی متراکم و زمینهای حاصلخیز که تا مرز شمالی هیمالیا امتداد یافته.

دولت فدرال نسبتاً ضعیف هند مدرن در تلاش است تا دولت های ایالتی قدرتمند و متنوع را با خود همسو کند و این میراثی است از تاریخ طولانی جنگهای داخلی بین سلسله های متعدد محلی در این کشور .

مرز شمال غربی هند آسیب پذیرترین مرز این کشور می باشد و به دلیل اختلافات مداوم با پاکستان ، هنوز خطرات جدی برای امنیت ملی این کشور به همراه دارد. یادآور میشود 3 حمله بزرگ به خاک این کشور از طرف مقدونیان ، ایرانیان و مغولها از همین مرز اتفاق افتاد در این میان حمله مغول بخش اعظم شبه قاره را قبل از استعمار انگلستان متحد ساخت.

هند به طور فزاینده به دلیل افزایش تقاضا برای کالاها و خدمات به تأمین کنندگان فرا دریایی وابسته است و از آنجایی که هند به لحاظ جغرافیایی از شمال با رشته کوه صعب العبور هیمالیا محصور و از جنوب توسط دریای عربی ، اقیانوس هند و خلیج بنگال احاطه گردیده ، دهلی نو توجه ویژه ای را نسبت به توسعه نیروی دریایی خود برای حفظ امنیت مسیرهای مهم تأمین منابعش مبذول داشته ، و همین امر این کشور را با خطر تنش های دریایی به ویژه با چین روبرو کرده است .

چالشهای جغرافیایی پاکستان

پاکستان در جنوب آسیا واقع شده و با ایران ، افغانستان ، چین و هند هم مرز است. در شمال آن کوه های هیمالیا قرار دارند که از محدوده هندوکش منشعب میشود . در جنوب غربی فلات پهناور بلوچستان ، که خشک و کم جمعیت است قرار دارد . در جنوب کویر تار و ساحلی 650 مایلی در امتداد دریای عربی قرار دارد. رودخانه سند در فلات تبت آغاز می شود و از نیمه شرقی این کشور عبور می کند. این رودخانه دشتهای حاصلخیز پنجاب ،  پرجمعیت ترین منطقه کشور و سرزمین سیاسی و اقتصادی آن را تغذیه می کند.

چالش جغرافیایی اصلی پاکستان از مرزهای این کشور ناشی می شود که با مرزهای جغرافیایی طبیعی مطابقت ندارد. مرزهای مدرن پاکستان در سال 1947 ایجاد شد ، زمانی که این کشور از بخش های اکثریت مسلمانان شمال غربی و شمال شرقی هند جدا شده است. این دو کشور از زمان استقلال سه جنگ کرده اند و هرکدام ادعای قلمرو کشمیر را دارند. بنگلادش ، که در آن زمان با عنوان “پاکستان شرقی” شناخته می شد ، در سال 1971 با کمک هند از پاکستان مستقل شد . این واقعه تصوری را در پاکستان تقویت کرد که هند یک تهدید برای موجودیت پاکستان است . پاکستان مدتهاست که به دنبال افزایش نفوذ خود در افغانستان است تا هم عمق استراتژیک خود را افزایش دهد و هم از افتادن افغانستان در دایره ی نفوذ هند جلوگیری کند.

در غرب، مرز بین پاکستان و افغانستان -به نام خط دیورند- از زمان ایجاد آن توسط انگلیسی ها در سال 1893 همچنان مورد مناقشه است. کابل ادعا می کند که مرز واقعی افغانستان در اعماق پاکستان قرار دارد و کمربند قبیله ای پشتون را در بر میگیرد که اکنون بین دو کشور تقسیم شده است. زمین های کوهستانی، مدیریت این منطقه را دشوار کرده است ، و باعث میشود که این مرز متخلخل باقی بماند.

تحلیل وضعیت كشمير

تا مدت ها ایالت جامو و کشمیر دارای خود مختاری ویژه ای بود که به آن اجازه می داد تا قانون اساسی ایالتی خود ، پرچم مخصوص به خود و همچنین اختیارات مستقل داخلی به جز موارد بین‌المللی و دفاعی و ارتباطات را داشته باشد. اما دولت فدرال هند به منظور اعمال کنترل بیشتر و افزایش قدرت خود برای مقابله با جنبشهای اسلامگرای جدایی طلب این اختیارات ویژه را لغو کرد.

هند در مرز خود با پاکستان با تهدید جدی روبروست. به دلیل هموار بودن این مرز ارتش پاکستان هر زمان اراده کند میتواند از این مرز عبور و وارد خاک هند شود . با توجه به همین موضوع کنترل جامو و کشمیر برای هند اهمیتی بسیاری دارد. جامو و کشمیر میتواند به عنوان اهرم فشار بر پاکستان عمل کند.

از سوی دیگر واکنش پاکستان عمدتا بر این استوار است که هند به دنبال ایجاد یک حلقه ی محاصره به دور این کشور است. این کشور هند را تهدیدی برای موجودیت خود می داند و به همین دلیل دست به اقداماتی مانند تولید سلاح هسته ای ، حمایت از تروریستهای اسلامگرا مانند طالبان و القاعده و حمایت از جنبشهای اسلامگرای جدایی طلب در کشمیر زده است.

پاکستان به طور ایده آل در دو صورت از سوی جامو و کشمیر احساس امنیت خواهد کرد، الحاق این سرزمین به پاکستان ، یا تبدیل شدن این منطقه به کشوری مستقل که هیچ یک از این دو سناریو با توجه به واقعیت های موجود قابل تحقق نیست .هیچ یک از دو طرف به دنبال افزایش این تنشها نیست.

 با توجه به سابقه 3 جنگ در گذشته ، موزانه ی نظامی برقرار شده میان این دو کشور عمدتا به دلیل وجود سلاح هسته ای و بی ثباتی سیاسی پاکستان که توجه دولت این کشور را تا حدودی به داخل معطوف می کند ، بنابراين احتمال کمی وجود دارد که این دو کشور به سمت یک جنگ جدید بروند. همچنین نباید از نظر دور داشت که در واقع پاکستان تقریبا حمایت دیپلماتیک از هیچ قدرت بزرگی دریافت نکرده که باعث عقب نشینی دیپلماتیک این کشور خواهد شد. لذا احتمال درگیری های پراکنده ای وجود دارد ولی به جنگ منجر نمی شود ، اما در سطح دیپلماتیک احتمال زیادی برای ادامه بلند مدت تنشها  وجود دارد . شاید به همین دلیل هست که در مهر ماه سال جاری دولت هند ممنوعیت های وضع شده برای تلفن همراه ، اینترنت و گردشگری را با علم به اینکه هیچ یک از طرفین به دنبال جنگ نیستند و اینکه تا حدودی آرامش به این سرزمین برگشته است را لغو کرده است . 

واژگان کلیدی: پیامد، سلب خودمختاری، هند ، کشمیر ،خشایار نصیر