فرزاد رمضاني بونش
مركز بين المللي مطالعات صلح – IPSC
مقدمه: روابط ايران و كشورهاي آفريقايي هر چند ريشه در تاريخ ايران داشته است، اما در دهه هاي گذشته و با استقلال بيشتر كشورهاي اين قاره ابعادي ديگرگونه يافته است. در اين بين در يك دهه اخير نيز توجه و تمايل كشورها و قدرت هاي در حال توسعه و بزرگ به كشورهاي اين قاره ابعادي نوين يافته است. در اين ميان با توجه به رويكردهاي آفريقايي سياست خارجي ايران در سالهاي گذشته و همچنين برگزاري اجلاس اخير اتحاديه آفريقا كوشيديم تا با نگاهي انتقادي به بررسي بيشتر نوع روابط ايران به كشورهاي اين قاره، چالشها، موانع و حوزه هاي همكاري بيشتر در گفتگويي با آقاي جعفر قنادباشی، کارشناس و پژوهشگر مسائل آفريقا بپردازيم:
مركز بين المللي مطالعات صلح: اهمیت قاره آفريقا به چه میزان بوده و این قاره تا چه حدي می‌تواند پاسخگوی نیازهای سیاست خارجی ايران باشد؟
آفريقا از منظر اجتماعي، سياسي، فرهنگي و مجموع سياست خارجي كه ما در جهان دنبال ميكنيم اهميت بسيار زيادي دارد. از منظر سیاسی آفريقا دربردارنده 54 واحد سیاسی است که نيمي از كشورهاي غيرمتعهد، نيمي از كشورهاي سازمان همكاري اسلامي و تقریباً یک چهارم کل واحدهای سیاسی موجود جهان را به خود اختصاص می‌دهد. اين كشورها در مجموعه هاي زيادي از سازمان ملل مانند انكتاد، گروه هفتادو هفت و… حضور دارند. از سوی دیگر نیمی از اعضای غیر دائم شواری امنیت سازمان ملل و حداقل دو عضو آن آفريقایی است و كشوري مانند آفريقاي جنوبي از اعضاي دائمي شوراي حكام آژانس بين امللي انرژي هسته اي است. در اين حال به دليل همگرايي بسياري از كشورهاي قاره سياه با ايران و همراهي ايران با آنان همواره اين كشورها در مجامع جهاني از ياران ما بوده اند، لذا با توجه به اينكه ما در عرصه سياسي كه نياز به عضو گيري داريم و جهان امروزه هم جهان يارگيري است و برخي از اين كشورها فداكاريهاي بسياري را براي ما انجام داده اند. چه اينكه ما در بين ملت هاي آفريقايي محبوبيت زيادي داريم و حتي اتحاديه آفريقا ما را به عنوان شريك راهبردي خود شناخته و از ما به طور دائم در جلسيات اتحاديه آفريقا دعوت ميكند كه اين امر هم فرصتي براي كشور ما است.
علاوه بر این کشورهای آفريقایی عموما در حال توسعه بوده و همین عامل باعث همگرایی ایدئولوژیکی و فرهنگی میان ما و کشورهای آفريقایی می‌گردد. از نظر اقتصادي آفريقا هم اين قاره مي تواند برآورنده بسياري از نيازهاي ما در عرصه هاي غذايي و معدني باشد. همچنين در بخش هاي مهمي مانند كشتيراني و.. مي تواند به ما كمك كنند. مثلا حدود 80 درصد از زمين هاي كشت آفريقا هنوز كشت نشده و منابع آنها هم مي تواند منابع بسيار خوبي براي ما باشد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: به نظر شما آيا گفتمانهای حاکم بر سیاست خارجی ايران توانسته از توان و پتانسيلهاي چند گانه قاره آفريقا در سیاست‌های آفريقایی خود بهره برد؟
ما متاسفانه از ظرفيتها و امتيازهاي بسيار فراوان خود در آفريقا در مقايسه با كشورهايي ديگر در سياست خارجي مان استفاده نكرده ايم و اين از جمله مشكلات و نقاط ضعف سياست خارجي ما در اين قاره بوده است. در اين بين اين امر هم به قابليت هاي كادر سفارت خانه اي ما در آفريقا مرتبط است. يعني ما داراي كادرهاي ضعيف با عدم تجربه كافي و مديريت ناسالم و ناكافي بوده ايم كه اين امر به كشور ضربه زده است. يكي ديگر از نقاطي كه نتوانسته ايم به طور مناسب از آن بهره گيريم ظرفيتهاي فرهنگي بوده است كه ما مي نتوانسته ايم از پيوندها دو سويه به خوبي بهره گيريم . جدا از آن سازمان هاي ما در اين قاره هماهنگ عمل نكرده اند . گذشته از اين ما به خاطر نقش و جايگاه مهمي كه در بين كشورهاي غير متعهد ها داريم مي توانستيم در گفتگوها و ديپلماسي بين كشورها و در ايجاد آرامش، نظم و از بين بردن زمينه هاي تنش و ميانجي گري بين كشورها عمل كرده و ديپلماسي فعالي را از خود (كه مسلما پرستيژ ويژه اي به ما مي دهد) به اجرا گذاريم. در اين حال دستگاه ديپلماسي ما به دليل ضعف در كاركرد خود و عدم تخصص و شناخت كافي از اين قاره نتوانسته از ظرفيتهاي بالاي خود بهره برد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آقای احمدی نژاد در ابتدای ریاست جمهوری خود اعلام کردند که من می‌خواهند در توسعه همکاری‌های جنوب- جنوب و نگاه به آفريقا بكوشد. در اين بين تفاوت‌های نگاه آفريقايي دولت آقای احمدی نژاد با دولت هاي سابق چیست؟
در دولتهاي نهم و دهم عزم بيشتري در مورد نگاه به آفريقا وجود داشته است و آقاي احمدي نژاد هم سفرهاي متعددي به آفريقا داشتند. در مقايسه با دولت هاي هاشمي و خاتمي ما مي بينيم وي حتي در ابتداي رياست جمهوري خود به آفريقا رفت اما هاشمي و خاتمي در پايان دوران هشت ساله خود سفرهايي به آفريقا داشتند و هر دو رئيس جمهور هم از اينكه چرا در ابتداي رياست جمهوري خود به ظرفيتهاي آفريقا توجه نكرده و ديپلماسي فعالي را در اين قاره به كار نبسته اند تاسف خوردند. در اين حال بايد گفت كه در دوران وزارت آقاي خرازي هر چند به رويكرد اقتصادي در اين قاره توجه شد اما نه سفارتخانه ما در آفريقا تعطيل شد. در دوران احمدي نژاد رويكرد اقتصادي در آفريقا تقويت و همكاري هاي اقتصادي با اين قاره افزايش يافت. در اين دوران هم در راستاي تقويت روابط با اين قاره با دو مانع روبرو بوده ايم: نخست ساختار وزارت خارجه معتقد همراه قويي با اين امر نبود و دوم هم پرونده هسته اي ما كه موجب شد روابط ما با آفريقا تحت تاثير قرار گرفته و افزايش نيابد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: اخيرا هیات وزیران با تاسیس سفارت ایران در كشورهای سومالی، كامرون، سودان جنوبی و جیبوتی موافقت كرد. اگر نگاهي به اين رويكرد جديد دولت در گشايش سفارت خانه اي جديد در كشورهاي آفريقايي داشته باشيم آيا مي توان روابط با آفريقا را روبه گسترش تلقي كرد؟
واقعا اينگونه است. ما كنون در حدود سي كشور اين قاره روابطي در حد سفارت خانه داريم و در برخي از كشورها ما سفير اكروديته داريم. در اين حال بايد توجه داشت كه اكنون آفريقا محل رقابتها است و بسياري اين قرن را قرن آفريقا مي دانند و جهان صنعتي و نيمه صنعتي نياز دو چنداني به اين قاره دارد. اكنون بسياري در جهان اينگونه تصور ميكنند كه بازارهاي جهان به غير از آفريقا اشباع شده است و بايد آفريقا هم در اقتصاد جهان ادغام شود. گذشته از اين مواد اوليه و منابع بكر اين قاره هم مد نظر است. به گونه اي كه چيني ها استراتژي مهاجرت نژاد زرد به اين قاره را دنبال ميكنند. يعني مي توان گفت اكنون فشرده ترين رقابت ها در آفريقا جريان دارد و كشورهاي نيمه صنعتي و كشورهايي مانند تركيه، مالزي، برزيل و.. وارد هم وارد اين عرصه و گود شده اند، لذا ما هم بايد با توجه به شرايط آفريقا توجه جدي تر به اين قاره داشته باشيم. چرا كه طبيعتا حيات اقتصادي و صدور خدمات فني مهندسي ما به همكاريهاي گسترده تر با اين قاره مربوط است.
مركز بين المللي مطالعات صلح: ترکیه از سال 2009 میلادی در قاره آفريقا حدود 15 سفارتخانه جدید افتتاح كرده و قصد دارد تا در سال 2012 میلادی در كشورهايي ديگر سفارت خود را افتتاح کند. در ماه هاي گذشته هم نشست بررسی و روابط ترکیه و آفريقا با حضور حدود 30 وزیر امور خارجه در آفريقا برگزار و نشست « پل تجاری بین ترکیه و آفريقا» مورد توجه قرار گرفت.در اين حال افزایش صادرات ترکیه به آفريقا از 1.5 میلیارد دلار در سال 2001 به حدود 20 میلیارد دلار رسیده است. در نگاهي مقايسه اي علل ناتواني ما در حوزه اقتصادي در مقايسه با تركيه با توجه به صادرات بسيار كم ( حدود يك ميليار دلاري ما به اين قاره) چيست ؟
در مقايسه با تركيه (كه زماني بر شمال آفريقا تسلط داشته است) مردم اين قاره سابقه ذهني خوبي از ما دارند، اما از كشور تركيه ذهنيت منفي اي وجود دارد. در اين بين همكاري هاي تركيه با ناتو و غرب باعث شده است تا نظر آفريقايي ها امتيازي منفي تلقي گردد، در حالي كه ما اين وضعيت را نداريم و اين امربراي ما نقطه مثبي است. ما در گذشته به بسياري از جنبشهاي آزادي بخش مانند ماندلا كمك كرده ايم كه اين امر در پرونده تركيه وجود ندارد.
علل ناتواني ما در حوزه اقتصادي در آفريقا آن است كه بخش خصوصي ما هنوز نتوانسته است در حوزه تجات خارجي بويژه در كشورهاي آفريقايي و كار در خارج انس بگيرد و با آن آشنا نيست. گذشته از اين اگر كادر وزارت خارجه ما قوي بود و رسانه هاي ما هم به خوبي آفريقا را معرفي كرده بودند وضعيت به مراتب بهتر بود. و اين به مرحله اي برمي گردد كه ما بايد در اين قاره طي كنيم . در اين حال اقتصاد نفتي ما هم سبب نوعي از سستي ما در آفريقا شده است، ولي تركها چون رگ حياتي آنها به صادرات وابسته است ناگزير و مجبورند كه قوي تر كار كنند.
يكي از رويكردهاي مهم تركيه در آفريقا تقويت بخش خصوصي در اين قاره بوده ولي در مورد ما بايد گفت دولت نمي تواند با اقتصاد دولتي در صحنه خارجي و آفريقا به خوبي عمل كند. گذشته از اين نيز بايد گفت وزارت خارجه هر كشوري برايندي از نيروهاي داخلي است و در داخل كشور ما هم انگيزه ها براي حضور و صدور در بازارهاي جهاني كم است و ريسك پذيري كم تري داريم.
مركز بين المللي مطالعات صلح: عدم وجود یک گفتمان واحد در استراتژی نسبت به آفريقا و اقدام جزیره ای و عدم هماهنگی در میان نهادهای مختلف در حوزه آفريقا چه تاثيري در روابط ما با قاره آفريقا داشته است ؟
بايد گفت نبود استراتژي همه جانبه و فراگير در اين حوزه باعث عدم كارايي كافي روابط ما در اين قاره شده است. در واقع يكي از نخستين كارهايي كه ما بايد در حوزه آفريقا آنجام دهيم تدوين استراتژي اي كلي با بخش هاي سياسي، اقتصادي، فرهنگي و.. است كه داراي درجه اولويت نيز باشد. در عين حال بايد اين استراتژي جدول زمان بندي متناسب با اولويت هاي كشور و منافع ملي ما در اين قاره داشته باشد تا با با توجه به مجموعه 54 كشور آفريقا اولويتهاي خود را در اين قاره مشخص كنيم.
مركز بين المللي مطالعات صلح: بعد از تحولات شمال آفريقا اخيرا وزير خارجه ايران در راس هیئتی بلندپایه برای شرکت در نشست سران کشورهای آفريقایی به قاره آفريقا سفر کرد. در اين حال آیا تحولات شمال آفريقا بر رابطه ایران و کشورهای آفريقایی تاثیری داشته است؟
بله، صد درصد. ما در كوتاه مدت انتظار زيادي نداريم، اما در بلندمت تحولات نوين باعث افزايش روابط ما خواهد شد و اين كشورها تا تدوين سياست خارجي مبتني بر خواست مردم خود با مشكلاتي روبرو هستند، لذا ما بايد منتظر تحولاتي نوين در اين رابطه باشيم كه شرايط را براي همكاري بسيار گستره تر با ما فراهم كند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: بنا به برخي از آمارها حجم مبادلات تجاری ما با آفريقا در حدود یک درصد است این در حالی است که مبادلات تجاری چین با قاره آفريقا در حدود هفت درصد می‌باشد. در اين حال اگر ما نتوانيم در حوزه اقتصادي در اين قاره موفق شويم اين امر چه تاثيري روي منافع ملي ما در اين حوزه بجا خواهد گذاشت؟
در واقع بايد گفت كه هر چه روابط اقتصادي گستره تر شود و بخش خصوصي ما فعال تر شود روابط سياسي ما هم اثرگذارتر است و موجب استحكام و دوام روابط ما هم ميگردد، اما مبادلات تجاري تاثير گستره اي روي ساير حوزه هاي روابط ما ندارد. البته كشور ها و دوستان ما منتظر هستند كه ما نيازهاي اقتصادي آنان را تامين كنيم، اما حتي اگر روابط اقتصادي هم نداشته باشم (با توجه به فشاري كه از سوي غرب به اين كشورها وارد ميشود) مي تواند به سمت ما گرايش داشته باشند. چنانچه در زمان جنگ سرد اين كشورا به سمت غرب و يا شرق ميرفتد، اما در دنيا تك قطبي بسياري از كشورهاي آفريقايي به دنبال همكاري با ايران هستند تا حدي فشارهاي جهاني را تعديل كنند.
مركز بين المللي مطالعات صلح: سیاست اعلامی حداکثری و اعمالی حداقلی در رابطه با آفريقا به عنوان مثال صدها موافقت نامه و یادداشت تفاهم با آفريقا بدون عملیاتی شدن چه تاثيري در نگاه كشورهاي آفريقايي به ايران داشته و دارد؟
ما در گذشته برخي وعده ها را به برخي از كشورهاي آفريقايي داده ايم كه نتوانسته ايم به آن عمل كنيم. در اين حوزه وزارت خارجه بايد اين موافقتنامه ها و يادداشت ها را بررسي تا موجب ايجاد ذهنيت هايي منفي و بدببني نسبت به ما نگردد. امري كه مي تواند خود مخل روابط ما با اين قاره باشد.
مركز بين المللي مطالعات صلح: آينده روابط ايران با آفريقا را چگونه مورد بررسي قرار ميدهيد؟
با توجه به مجموعه نگاه ها و تقويت اين نگاه ها مي توان به آينده روابط اميدوارتر بود. چنانچه شناخت ما از كشور هاي آفريقايي بيشترشود، ما قابليت هاي بيشتري خواهيم داشت. حتي دولت هاي اين قاره تلاش ميكنند با نزديك شدن به ما وجهه داخلي هم پيدا كنند و اين امتيازي است كه ما نسبت به ديگر كشورها داريم اما از آن بهره برداري نكرده ايم. در اين حال با توجه به تجارب گذشته ما انگيزه هاي لازم براي گسترش روابط را به دست خواهيم آورد. البته تلاشهاي غرب و تحريم ها بر ضد ايران موجب ايجاد موانعي در روابط ما با آفريقا ميشود، اما اين موانع زود گذر است. چنانچه انگليسي ها حدود 20 و فرانسوي ها در حدود 19 مستعمره سابق در آفريقا داشته اند و اين تاثير گذاري آنان بر اين قاره تا حدي موجب اخلال در روابط ما با اين كشورها ميشود، اما تاثير غرب در روابط ما با اين قاره با توجه به تجربه نميتواند حداكثري باشد.
