مریم وریج کاظمی
پژوهشگر ژئوپلیتیک
مرکز بین المللی مطالعات صلح – IPSC
جیمز میلوارد (James A. Millward) استاد تاریخ دانشگاه جرج تاون امریكا كه متخصص تاریخ چین و اوراسیای مرکزی است در كتاب خود به نام چهارراه اوراسیا: تاریخچه سین کیانگ(2007) می نویسد «سرچشمه اصلی اویغورها درّه رودخانه ارخون واقع در مغولستان است. قبایلی که با نام اویغور شناخته می شدند مسلمان نبودند بلکه مانیچائی بودند. حکومت قارقانیان حوضه طارم غربی را به جهان اسلام ماوراء النهر و بخش هایی از غرب متصل کردند و تحت حکومت آنها بود که ترک ها و بخش اعظمی از جمعیت سین کیانگ مسلمان شدند و مردم جدید اویغور نام خود را از امپراتوری اویغور و ایالت خوچو (اویغورستان) برگزیدند».
با این حال از نظر ناسیونالیست های اویغور، این قوم حدود شش هزار سال پیش شکل گرفت اما اصطلاح اویغور زودتر از قرن پنجم در هیچ منابعی یافت نمی شود. نام اویغور ابتدا در کتیبه های اورخون کوک ترک و در اوایل قرون وسطی در منابع مانیچائیان و سوگدیان(سغدی ها) و همچنین در دست خط های عربی- فارسی ظاهر شده است. زبان اویغور نیز متعلق به خانواده زبان اورال آلتائیک، یک گروه زبان ترکی از شاخه شرقی است. در حالی که ایغورها در طول تاریخ از سیستم های مختلف برای نوشتن استفاده کردند. البته اختلافات زیادی میان گویشهای داخلی بین اویغورها چین، قزاقستان، قرقیزستان و ازبكستان وجود دارد.
استان سین کیانگ محل سکونت اویغورها، تقریباً یک ششم از کل مساحت چین را شامل می شود و در مرز با آسیای مرکزی در پیوند است. سین کیانگ سرشار از مواد معدنی و دارای بزرگترین ذخایر زغال سنگ و گاز طبیعی و یک پنجم از ذخایر نفتی چین است ضمن اینکه بیش از هشتاد درصد پنبه چین در این منطقه تولید می شود. سین کیانگ حدود 22میلیون نفر جمعیت دارد و حدود 10 میلیون نفر مسلمان اویغور هستند و در اطراف شهرهایی مانند کاشغر ساکنند و به زبان ترکی تکلم می کنند. اویغورها در تأسیس دو جمهوری کوتاه مدت ترکستان شرقی در 1930 و 1940م نقش داشتند.
اکثر اویغورها از مکتب فقه اسلامی حنفی پیروی می کنند البته تمایلات در غرب سین کیانگ با تأثیرات تصوف، زرتشت، بودیسم و شمنیسم توام شده است. در اینجا تأثیرات شمنیسم از آسیای مرکزی قوی تر است در حالی که در جنوب آیین بودایی از هند بیشتر تأثیر پذیرفته است. اگرچه چنین تأثیراتی از قبل از اسلام به وجود آمد اما تمرین معنوی واقعی برای بسیاری از اویغورها، به ویژه ساکنان حومه شهر، ترکیبی از آداب و رسوم اسلامی و ارتدوکس و سنت های قدیمی دیگر است. این موضوع به دلیل استقرار حکومتهای مقتدر در دوره ای 2000 ساله در منطقه بوده است. لازم به ذکر است که ایغورها بزرگ ترین گروه مسلمان چین نیستند بلکه بیش از ده میلیون مسلمان هوی در چین زندگی می کنند که اگرچه به لحاظ مذهبی خود را در یک جمعیت متمایز در چین می دانند ولی با زبان چینی به عنوان زبان مادری صحبت می کنند و غالبا از نظر ظاهری، نوع لباس و بسیاری دیگر از آداب و رسوم از نژاد چینی می باشند. این گروه در سراسر چین و به طور اخص در شمال این کشور در استان نینگشیا ساکنند و به لحاظ تاریخی با ایغورها رابطه نزدیکی نداشته اند.
ایغورها اگر به لحاظ آرمانی به دنبال استقلال از چین نبوده اند ولی بی شک خودمختاری بیشتر را خواستارند. با این حال ارتباط اویغورهای افراطی با گروههای بنیادگرا در حوزه فرغانه باعث شده تا جمهوری خلق چین نسبت به تحت فشار قرار دادن مظنونان به همکاری با گروههای افراطی و تروریستی، کمپ های آموزشی احداث کنند و افراد زیادی را به آنجا ببرند. دولت چین چندین حملات مرگبار در سین کیانگ را به جنبش اسلامی ترکستان شرقی نسبت داده است که آن را به عنوان یک گروه جدایی طلب و تروریستی اویغور مرتبط با سازمان های تروریستی جهانی در نظر می گیرد که در کشورهای همسایه یعنی افغانستان، پاکستان و حوزه فرغانه آموزش دیده اند. تخمین زده شده که در حال حاضر 5/1میلیون نفر – عمدتا اویغورها، با سایر اقلیت های مسلمان در سین کیانگ مانند قزاق ها و قرقیزستان – در مراکز آموزشی به سر می برنند.
چین اقدامات خود در جهت کنترل اویغورهای افراطی را به عنوان پاسخ به یک سری حملات تروریستی، از جمله حمله با چاقو در سال 2014 در ایستگاه راه آهن کونمینگ که منجر به کشته شدن سی و پنج نفر شد، عنوان کرده است. نگرانی مقامات چینی این است از آنجاییکه اویغورها افکار افراطی و جدایی طلبانه دارند این اردوگاه ها راهی برای از بین بردن تهدیدات برای تمامیت ارضی چین باشد. از این رو دولت قانونی را در سال 2017 تصویب کرد که بیان افراط و تفریط را ممنوع می کند و محدودیت هایی را برای بنیادگرایان بوجود می آورد. این قانون ضد افراط گرایی در نظر گرفته می شود که به طور رسمی استفاده از مراکز آموزشی برای از بین بردن افراط گرایی را به رسمیت می شناخت.
نگرانی از افزایش افراط گرایی در حال رشد اویغور بر سیاست توسعه اقتصادی چین و نیازهای رو به رشد انرژی آن که آسیای مرکزی را به یک منطقه استراتژیک تبدیل می کند، تأثیر می گذارد. در یک دهه گذشته، چین بر اساس چنین منافع استراتژیک روابط بهتری با همسایگان خود در آسیای مرکزی برقرار کرده است. چین می خواهد با توسعه این روابط به ایجاد اتحادهایی برای جلوگیری از پیشرفت ناسیونالیسم افراطی اویغور را گسترش دهد.
البته در منطقه مسلمان نشین سین کیانگ مساله اساسی هویت اسلامی نیست بلکه مساله مهم تر وجود یک نهضت آزادی بخش ملی بوده است که به موازات و همسو با جنبش استقلال خواهی بودائیان تبت پیش رفته است. با این حال قدرت گرفتن چین و تسلط بیش از پیش حکومت چین بر حفره های حاکمیتی این کشور در غرب، این نهضت ها رو به افول است.
با این تفاسیر بخش مهمی از مراودات اقتصادی سین کیانگ در ارتباط مستقیم با آسیای مرکزی قرار می گیرد. چین طرح گسترده اي براي افزایش تعامل با کشورهاي این منطقه دارد، برنامه هایی که نماد آن احداث چند خط لوله جدید در یک دهه آینده براي انتقال انرژي این منطقه به بازار چین است. به علاوه، دولت چین برنامه اي را براي تبدیل سین کیانگ به کانون انرژي منطقه تهیه کرده است، برنامه اي که حدود صد میلیارد یوان براي اجراي آن هزینه خواهد شد. چین امیدوار است سین کیانگ را که گذرگاه استراتژیک برای طرح بزرگ یک کمربند-یک راه است، برای پیوند سرزمین اوراسیا از طریق آسیای مرکزی به اروپا به ثبات برساند تا یکی از بزرگترین تهدیدهاي امنیت داخلی خود را کاهش دهد. چین قصد دارد تا از مزایاي جغرافیایی سین کیانگ بهره برداري کند و آنجا را به مرکز اصلی ترانزیت انرژی-کالا، تجارت، پشتیبانی لجستیکی، فرهنگ، علوم و آموزش تبدیل سازد.
کلید واژگان: اویغور، چین، سین کیانگ، آسیای مرکزی، مریم وریج کاظمی
