صنعت نفت و گاز عربستان سعودی

مریم وریج کاظمی

پژوهشگر مسائل ژئوپلیتیک

مرکز بین المللی مطالعات صلح–  IPSC

عربستان سعودی عضوی از گروه کشورهای G20 است. این کشور با ارزش کل 4/34 تریلیون دلار، دومین منابع طبیعی با ارزش جهان را در اختیار دارد. اقتصاد عربستان سعودی یکی از بیست اقتصاد برتر جهان و بزرگترین اقتصاد در جهان عرب و خاورمیانه است. اقتصاد عربستان سعودی به شدت وابسته به نفت است و یکی از اعضای اصلی کنسرسیوم اوپک به شمار می آید. با این حال در سال 2016 دولت عربستان سعودی چشم انداز 2030 سعودی خود را برای کاهش وابستگی این کشور به نفت و تنوع بخشیدن به منابع اقتصادی خود راه اندازی کرد.

بخش نفت تقریباً 87درصد درآمد بودجه عربستان سعودی، 90درصد درآمد صادراتی و 42درصد تولید ناخالص داخلی را تشکیل می دهد. ذخایر و تولید نفت عربستان سعودی تا حد زیادی توسط شرکت دولتی سعودی آرامکو مدیریت می شود. شرکت سعودی آرامکو مدیریت حدود ۹۰ خط لوله با مجموع طول ۱۹۰ هزار کیلومتر را در اختیار دارد که در سراسر پهنای این کشور کشیده شده و محل اتصال مجتمع های تصفیه نفت و گاز با پالایشگاه، پتروشیمی، نیروگاه ها و ترمینال های صادراتی می باشد (1).

طبق ارقام ارائه شده توسط دولت عربستان، ذخایر اثبات شده 260 میلیارد بشکه تخمین زده شده که حدود یک چهارم ذخایر نفت کل جهان است. نفت در عربستان سعودی نه تنها فراوان بلکه تحت فشار و نزدیک به سطح زمین قرار دارد که این موضوع باعث می شود که استخراج نفت در عربستان سعودی نسبت به بسیاری از نقاط دیگر بسیار ارزان تر و در نتیجه سودآورتر باشد. میدان نفتی غوار  بزرگ‌ترین میدان نفتی جهان در خاور عربستان و مناطق شیعه نشین آن قرار دارد. عربستان سعودی ذخایر خود را معادل 2/221 برابر سالانه مصرف کرده است، این بدان معناست که بدون صادرات خالص و در سطح مصرف فعلی به استثنای ذخایر تایید نشده، حدود 221 سال نفت برای عربستان سعودی کماکان باقی مانده خواهد ماند(2).

عربستان سعودی پنج مخزن ذخیره سازی استراتژیک زیرزمینی به ظرفیت 12میلیون بشکه دارد که در مدینه، ریاض، قسیم، جده و اَبها قرار گرفته اند. علاوه بر این، عربستان سعودی برای کاهش ریسک صادرات به بازارهای عمدۀ خود در مواقع بحرانی، 12میلیون بشکه ذخیره نفت خام در بنادر اکیناوای ژاپن، روتردام هلند و سیدی کریر مصر ذخیره سازی کرده است. براساس اطلاعات منتشرشده بنادر ینبع و موجز نیز توان ذخیره سازی 22میلیون بشکه نفت خام را دارد. ناوگان نفتکش های عربستان نیز از توانایی زیادی برای ذخیره سازی نفت خام بهره مندند. همچنین بر اساس اعلام پایگاه جودی، مجموع حجم ذخیره سازی نفت خام عربستان در داخل و خارج از این کشور 284میلیون بشکه است.

در سال 2020، عربستان سعودی ذخایر غیر متعارف گاز طبیعی را در میدان جعفره شرقی توسعه داد که می تواند فرصتی برای شرکت های دارای تخصص همچنین افزایش ظرفیت مورد نیاز برای ذخیره سازی و توسعه خطوط لوله باشد. اکتشاف منابع گاز طبیعی همچنان ادامه دارد. ذخایر عمده ای در استان شرقی در حوالی آقایق و جنوب غربی میدان نفتی غوار کشف شده است(3).

شرکت آرامکو عربستان با بیش از 90 خط لوله و 12000 مایل خط لوله نفت خام و فرآورده های نفتی در سراسر کشور فعالیت می کند که همگی مناطق تولیدی را به تأسیسات فرآوری، پایانه های صادراتی و مراکز مصرف متصل می کنند. در سال 2019 سه خط لوله اصلی با ظرفیت های بزرگ بهره برداری شد و یک خط لوله اصلی در سال 2018 از ادامه کار خارج شد. خط لوله نفت خام شرق و غرب 1200 کیلومتر طول دارد. این خط لوله از میادین نفتی در استان شرقی عربستان سعودی به بندر ینبع در امتداد دریای سرخ منتقل می شود. توسعه مربوط به خط لوله برای افزایش ظرفیت خط لوله از 5 میلیون بشکه در روز در سال 2019 به 7 میلیون بشکه در روز در صورت تکمیل کامل پیشنهاد شده است.

تنها سیستم خط لوله انتقال نفت خام بین المللی عربستان سعودی، نفت خام سبک را از میدان ابوصفه عربستان سعودی به بحرین منتقل می کند. ظرفیت انتقال این لوله حدود 35000 بشکه در روز است. از این رو انتظار می رود ظرفیت خط لوله در طول دوره پیش بینی به دلیل افزایش تولید نفت و گاز و افزایش سرمایه گذاری در بخش از طریق شرکت های دولتی به میزان قابل توجهی افزایش یابد(4).

در بین کشورهای حاشیه خلیج فارس، فقط عربستان سعودی و امارات متحده عربی دارای خطوط لوله ای هستند که می توانند نفت خام را به خارج از خلیج فارس حمل کنند و ظرفیت خط لوله اضافی برای دور زدن تنگه هرمز را دارند. مسیرهای جایگزین تنگۀ هرمز برای صادرات نفت خام به طورکلی طرح هایی که برای دور زدن تنگۀ هرمز در نظر گرفته شده اند، شامل خطوط لوله زیر هستند:

•  خطّ لولۀ شرق:  غرب عربستان یا  پترولاین: این خطّ لوله به طول 1200کیلومتر و قطر 48اینچ در 1981 با ظرفیت اولیۀ 1/85میلیون بشکه در روز بین منطقه آبقیق در شرق عربستان و بندر ینبع در ساحل دریای سرخ در غرب این کشور احداث شد. در این مسیر حدود ۱۲۰۰ کیلومتری تعداد ۱۱ ایستگاه تقویت فشار در نظر گرفته شده است. بندر ینبع ظرفیت ذخیره سازی 12میلیون بشکه نفت خام را دارد. همچنین 6/6میلیون بشکه دیگر نیز به ظرفیت ذخیره سازی نفت خام در این بندر افزوده می شود. اکنون عربستان از نیمی از ظرفیت این خط لوله استفاده می کند. شایان ذکر است به موازات خط لولۀ شرق- غرب در عربستان خط لوله ای به ظرفیت 550هزار بشکه در روز از منطقۀ آبقیق مایعات گازی را به بندر ینبع در غرب عربستان برای مصارف واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی منتقل می کند. اما به موازات خط لوله پترولاین، خط لوله دیگری به نام ینبع- آبقیق  وظیفه انتقال حدود ۲۹۰ هزار بشکه در روز مایعات همراه گاز طبیعی برای خوراک دهی به واحدهای پتروشیمی در شهر ینبع به کار گرفته شد.
• خطّ لولۀ ترانس عربی: این خطّ لوله به طول 1214کیلومتر و قطر 30اینچ را در 1947 توسط شرکت امریکایی، احداث و از 1985 با ظرفیت اولیه 300هزار بشکه در روز راه اندازی شد. این خط لوله بندر راس الجمعه در شرق عربستان را پس از عبور از اردن و سوریه به لبنان متصل می کند. ابتدا قرار بود این خط لوله در منطقۀ حیفا در فلسطین پایان یابد که با اشغال این منطقه توسط اسرائیل در 1948 مسیر این خط لوله از سوریه به لبنان تغییر پیدا کرد. با بروز اختلاف بین کشورهای عربستان سعودی، سوریه و لبنان دربارۀ مسائل حق ترانزیت در 1976، بخش بعد از اردن این خط لوله از کار افتاد و درنهایت در 1990 نیز به دلیل همکاری و حمایت اردن از عراق در جنگ اول خلیج فارس، عربستان نفت صادراتی خود از این خط لوله را قطع کرد و اکنون این خط لوله که ظرفیت آن به 500هزار بشکه در روز افزایش یافته، بلااستفاده مانده است. علی رغم قدیمی بودن سیستم انتقال نفت، این خط لوله همچنان به منزلۀ مسیر صادراتی بالقوه با اروپا و امریکا، مطرح و حتی در بررسی ها، هزینه های انتقال نفت از این خط لوله کمتر از انتقال آن با کشتی و از کانال سوئز به اروپا بیان شده است.

در میان کشورهای منطقه، عربستان سعودی بیشترین ظرفیت خطوط لولۀ انتقال نفت خام به خارج از خلیج فارس را دراختیار دارد؛ به طوری که با استفاده از فنّاوری تزریق مواد شیمیایی DRA و همچنین سرمایه گذاری حدود 1میلیارد دلار، می تواند حدود 11میلیون بشکه را در روز از شرق به غرب کشورش در دریای سرخ انتقال دهد. انتقال نفت خام کشورهای خلیج فارس به دریای سرخ، هزینه ها و زمان صادرات مجدد آن به بازارهای آسیایی که عمدۀ نیازشان را از کشورهای خلیج فارس تأمین می کنند، افزایش می دهد. بر اساس مطالعات انجام شده، پنج روز زمان لازم است تا نفتکش ها از باب المندب در دریای سرخ، نفت خام عربستان را به مشتریان آسیایی آن تحویل دهند.

کانال سوئز و خط لوله سومد مسیرهای استراتژیک برای حمل نفت و گاز طبیعی خلیج فارس به اروپا و آمریکای شمالی است. خط لوله سومد به طول 200 مایل نفت خام را از طریق مصر از دریای سرخ به دریای مدیترانه منتقل می کند. نفت خام از طریق دو خط لوله 42 اینچی موازی جریان دارد که ظرفیت کلی آنها 34/2 میلیون بشکه در روز است. اگر کشتی ها نتوانند از طریق کانال سوئز حرکت کنند، خط لوله سومد تنها مسیر جایگزین برای انتقال نفت خام از دریای سرخ به دریای مدیترانه است. بسته شدن کانال سوئز و خط لوله سومد به تانکرهای نفتی نیاز دارد تا در دماغه امیدنیک کیپ امید را دور بزنند، که تقریباً 2700 مایل به ترانزیت از عربستان سعودی به ایالات متحده امریکا اضافه می شود. بیشتر صادرات از خلیج فارس که از کانال سوئز و خط لوله سومد عبور می کند نیز از باب المندب عبور می کند. تخمین زده می شود 8/4میلیون بشکه در روز نفت خام و فرآورده های نفتی تصفیه شده از طریق باب المندب به اروپا، ایالات متحده امریکا و آسیا منتقل شود. از این رو بسته شدن باب المندب می تواند مانع رسیدن تانکرهای خلیج فارس به کانال سوئز یا خط لوله سومد شود(5).

کلید واژگان: عربستان, نفت ,گاز, خط لوله, خلیج فارس, تنگه ,باب المندب, دریای سرخ, مریم وریج کاظمی

1– https://carnegieendowment.org/2015/05/21/saudi-arabia-and-shifting-geoeconomics-of-oil-pub-60169

2- https://www.worldometers.info/oil/saudi-arabia-oil

3- https://www.saudiembassy.net/energy

4-https://www.mordorintelligence.com/industry-reports/saudi-arabia-oil-and-gas-midstream-market

5-https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=32352