فاطمه خادم شیرازی
پژوهشگر و مدرس دانشگاه
مرکز بین المللی مطالعات صلح-IPSC
تغییرات در سیاست های هسته ای روسیه نشان دهنده افزایش وابستگی این کشور به سلاح های هسته ای به عنوان ابزاری برای فشار و تهدید در بحران های نظامی، به ویژه در جنگ داخلی است. به نظر می رسد پوتین از تهدید به استفاده از تسلیحات هسته ای در پاسخ به حملات احتمالی اوکراین با موشک های ساخت آمریکا استفاده کرد. این تهدیدها در راستای تطبیق دکترین هسته ای جدید روسیه بودند که شرایط استفاده از سلاح‌های هسته ای را گسترش می دهد. هدف از این اقدامات به احتمال زیاد ایجاد ترس و تردید در هم پیمانان اوکراینی و همچنین تقویت وضعیت استراتژیک روسیه در جنگ بود.این تغییرات می تواند به طور بالقوه بر ثبات و امنیت جهانی تأثیر بگذارد و کشورهای دیگر را به سمت تسلیحات هسته ای سوق دهد.چرا روسیه سیاست هسته ای خود را تغییر داده است؟ آیا تغییرات هسته ای روسیه می تواند به یک مسابقه تسلیحاتی جدید منجر شود؟ در این مقاله به این سوالات پرداخته شده است.
– تغییر در سیاست هسته ای
بایدن اخیراً ممنوعیت استفاده اوکراین از موشک های دوربرد برای حمله به اهدافی در داخل روسیه به دلیل ترس از تشدید مناقشه روسیه به منظور دخالت دادن سلاح های هسته ای را لغو کرد. پوتین، با امضای قانون تغییرات دکترین هسته ای روسیه ، که آستانه استفاده از سلاح های هسته ای را کاهش داد، پاسخ داد. سپس روسیه با یک موشک میان برد ظاهرا جدید با قابلیت حمل هسته ای به نام اورشنیک به اوکراین حمله کرد . پوتین سپس اعلام کرد که روسیه حق دارد به تأسیسات نظامی اوکراین برای حمله به روسیه استفاده کند.کرملین به طور فزاینده ای روشن کرده است که غرب را تهدید اصلی وجودی روسیه می داند. مخالفت با نفوذ جهانی دولت های غربی، بالاتر از همه آمریکا، و گسترش ارزش های لیبرال اکنون یکی از اصلی ترین طرح های ایدئولوژیک پوتین است.(1)
در این شرایط عدم اطمینان در مورد حمایت آمریکا و ناتو از اقدامات بعدی اوکراین، پوتین از تغییرات دکترین هسته‌ای برای حفاظت از حاکمیت کشور ، و گسترش ماموریت بازدارندگی زرادخانه هسته ای صحبت می کند.با فرض اینکه اظهارات پوتین اساساً معادل دکترین هسته ای جدید روسیه است، حداقل چهار تفاوت اصلی بین دکترین جدید و نسخه 2020 قابل شناسایی است. اولاً، این دکترین به جای اشاره به متحدان به طور گسترده‌تر، به صراحت از بلاروس به عنوان محافظت شده توسط چتر هسته‌ای روسیه یاد می‌کند. این می تواند نمادی از روابط راهبردی فزاینده نزدیک بین مسکو و مینسک باشد، زیرا روسیه در سال جاری تسلیحات هسته ای تاکتیکی را در بلاروس مستقر کرد .دوم، دکترین 2020 روسیه توضیح داد که تسلیحات هسته‌ای می‌تواند در برابر حملات متعارف زمانی که موجودیت کشور در خطر است، استفاده شود. در مورد دکترین جدید، بیان می‌کند که سلاح‌های هسته‌ای می‌تواند علیه تهدید حیاتی برای حاکمیت ما استفاده شود.این استراتژی نشان می دهد که پوتین آستانه استفاده بالقوه هسته ای را کاهش می دهد و در عین حال ابهام در مورد زمان استفاده از سلاح های هسته ای را نیز افزایش می دهد. سوم، دکترین جدید دولت های شخص ثالثی را مسئول می داند که از حملات متعارف به روسیه حمایت می کنند، حتی اگر آن ها کسانی نباشند که حملات را انجام می دهند. به نظر می‌رسد که این تغییر به‌ویژه اعضای ناتو را هدف قرار داده است که اوکراین را در جنگ جاری مسلح می‌کنند.در نهایت، دکترین قبلی می‌گفت که سلاح‌های هسته‌ای می‌توانند در صورت تایید داده‌های حمله موشکی بالستیک دریافتی مورد استفاده قرار گیرند، اما نسخه جدید همچنین ماهیت حملات دریافتی را که می‌تواند کاربرد هسته‌ای را تضمین کند، شامل حمله هوافضا و هواپیما نیز گسترش می‌دهد. نتیجه اصلی این تغییرات در دکترین روسیه این است که آنها در چارچوب اوکراین به سمت ناتو مورد هدف قرار می گیرند، که نشان دهنده گسترش شرایطی است که تحت آن روسیه از سلاح های هسته ای استفاده می کند و تمایل بیشتری برای تشدید جنگ جاری دارد.(2)پوتین در معرفی سلاح جدید هسته ای، به چندین حوزه کلیدی برای تعدیل شدن اشاره کرد، از جمله گسترش فهرست کشورها و اتحادهای نظامی مشمول بازدارندگی هسته ای روسیه و گسترش دامنه تهدیدات نظامی که می تواند با اقدامات هسته ای مقابله کند.(3)
بر خلاف جنگ سرد، آمریکا در دهه آینده با چشم انداز دو دشمن هسته ای همتا مواجه است که در مجموع دو برابر بیشتر از آن سلاح هسته ای استراتژیک خواهند داشت. چین تا سال 2034 به همان اندازه سلاح های هسته ای استراتژیک خواهد داشت که آمریکا امروز دارد. بنابراین، یک دهه بعد، آمریکا ممکن است از روسیه و چین با داشتن بیش از 3000 کلاهک هسته ای استراتژیک بیشتر از 1500 کلاهک هسته ای آمریکا باشد.بر اساس مفاد پیمان استارت جدید 2018، روسیه و آمریکا هر کدام مجاز به داشتن 1550 کلاهک هسته ای استراتژیک و 700 موشک بالستیک بین قاره ای مستقر، موشک های بالستیک زیردریایی و بمب افکن های هسته ای سنگین هستند. اما روسیه سال گذشته تعهدات پیمان خود را به حالت تعلیق درآورد – اگرچه ادعا می کند که از محدودیت عددی 1550 کلاهک هسته ای مستقر شده تبعیت خواهد کرد. چین به طور مطلق از مشارکت با آمریکایی ها در مورد کنترل و راستی آزمایی تسلیحات هسته ای خودداری کرده است. این کشور ادعا می کند که نیروهای هسته ای استراتژیک این کشور در مقایسه با نیروهای آمریکا آنقدر متواضع هستند که صحبت از مذاکره بی فایده است. هیچ شکی وجود ندارد که نوع محدودیت هایی که آمریکا ممکن است بتواند با روسیه موافقت کند، تحت تأثیر اندازه و مقیاس ساخت هسته ای چین و نیازهای بازدارندگی آمریکا در رابطه با پکن خواهد بود.(4)
– تغییرات هسته ای و مسابقه تسلیحاتی جدید
ترامپ در زمانی که خطر درگیری هسته ای به طور غیر قابل قبولی بالاست، دوباره به ریاست جمهوری آمریکا وارد می شود. در بحبوحه افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی، کشورهای دارای سلاح هسته‌ای ده‌ها میلیارد دلار برای ارتقای زرادخانه‌های خود هزینه می‌کنند. و آخرین توافق باقی مانده که زرادخانه های روسیه و آمریکا را محدود می کند، بزرگ ترین توافق جهان، در سال 2026 منقضی می شود. این احتمال وجود دارد که او بتواند این خطر را کاهش دهد، از انباشته شدن زرادخانه های هسته ای استراتژیک خودداری کند و به توافقات جدیدی با مسکو برای حفظ خویشتن داری دست یابد.
موانع بسیار زیاد است، حتی اگر ترامپ این وظیفه را در میان بسیاری از تغییرات چشمگیر پیشنهادی خود در سیاست داخلی و خارجی بالاتر قرار دهد. اول، مذاکرات هسته ای به طور اجتناب ناپذیری به جنگ روسیه در اوکراین مرتبط است. امتناع پوتین، از شرکت در هر شکلی از گفتگو با آمریکا تا زمانی که از اوکراین در برابر حمله روسیه حمایت می کند، موضع رسمی کرملین است. دوم، هر نتیجه‌ای در اوکراین که باعث شود متحدان ناتو پایایی تعهدات آمریکا را زیر سوال ببرند، باعث می‌شود اروپایی‌ها به ساختن قابلیت‌های دفاعی خود در برابر احتمال گسترش مجدد امپریالیستی روسیه ادامه دهند. برای متحدان، در آسیا و اروپا، انگیزه‌ای وجود خواهد داشت تا توسعه چترهای هسته‌ای خود را دنبال کنند، چیزی که به نفع مسکو و واشنگتن نیست.در داخل آمریکا، انگیزه سیاسی بسیاری از رهبران امنیت ملی جمهوریخواه به جای محدود کردن زرادخانه هسته ای آمریکا ، گسترش می یابد. بازیگرانی که احتمالاً در دولت جدید نفوذ خواهند داشت، در حال تلاش برای انواع سلاح های جدید، بودجه بسیار بیشتر برای سلاح های هسته ای و شاید حتی از سرگیری آزمایش های انفجاری هسته ای هستند. انگیزه این مسیر بیشتر به دلیل گسترش سریع زرادخانه چین است تا رفتار تهدید آمیز روسیه، اما بر موازنه هسته ای با مسکو تأثیر خواهد گذاشت. (5)
این تحول پیش‌بینی تداوم بی‌ثباتی در اروپا نیز می باشد، آینده‌ای که در آن کنترل تسلیحات برای کاهش تنش‌ها بسیار دشوارتر از همیشه خواهد بود و نشان می‌دهد که تسلیحات در حال حاضر در آینده نیز ادامه خواهد یافت.وضعیت در اروپا از سال 1987 به طور قابل توجهی تغییر کرده است. آمریکا و روسیه دیگر انحصاری تقریباً در توسعه و ساخت موشک ندارند. سازندگان موشک اروپایی و آسیایی اکنون توانایی ساخت سامانه های مشابه با موشک هایی را دارند که اکنون در سراسر اروپا پخش می شوند.تکثیر این سیستم‌ها، این بار، به این معنی است که اهرم‌های نفوذ آمریکا و روسیه در محدود کردن استقرار موشک‌ها در آینده نزدیک بسیار محدودتر خواهد بود. با چشم انداز ادامه جنگ در اوکراین، اروپا به زودی در سیستم های مختلف موشکی میان برد غرق خواهد شد. این امر چشم‌انداز کنترل تسلیحات دوجانبه را ناممکن می‌سازد . آینده اروپا همچنان مبهم است. روندها حاکی از محیطی با موشک های بیشتر است که توسط کشورهای بیشتری ساخته شده و بسیار نزدیک به مرز روسیه مستقر ،و یک مسابقه تسلیحاتی ایجاد شده است. اروپا بار دیگر در آغاز یک دوره است.(6)
هیچ شکی وجود ندارد که نوع محدودیت هایی که آمریکا ممکن است بتواند با روسیه موافقت کند، تحت تأثیر اندازه و مقیاس ساخت هسته ای چین و نیازهای بازدارندگی آمریکا در رابطه با پکن خواهد بود. لذا روسیه ،چین ،آمریکا و متحدانش را مجبور می کنند تا برای جهانی آماده شوند که در آن رقابت هسته ای بدون تضمین محدودیت های عددی رخ می دهد.از طرفی واشنگتن باید به دقت به نحوه واکنش کشورهایی مانند ژاپن در صورت از دست دادن ظرفیت خود برای اطمینان دادن به توکیو مبنی بر اینکه بازدارندگی هسته‌ای گسترده همچنان کارساز است، توجه کند. ژاپن با تهدید هسته ای بالقوه نه تنها از سوی چین و روسیه، بلکه از سوی کره شمالی مواجه است. با این حال، بازدارندگی گسترده یک نتیجه قطعی نیست – به ویژه برای متحدان آمریکا.(7)
-بازدارندگی زرادخانه هسته ای
واقعیت های جدید به تنوع بازدارندگی در عمل و همچنین راه های جدیدی برای مطالعه و تحلیل تجربی آن منجر شده است. سه دسته عمده از تغییرات در نظام بین‌الملل – بازیگران جدید، ابزارهای جدید جنگ، و زمینه‌های جدید – منجر به تغییرات متناظر در شیوه نظریه‌پردازی و مطالعه بازدارندگی شده‌اند. اولاً، حوزه بازدارندگی گسترش یافته و شامل بازیگران غیردولتی و غیرهسته‌ای می‌شود، که محققان را با انواع جدیدی از نظریه‌ها و آزمون‌ها به چالش کشیده است. دوم، تهدیدات سایبری، تروریسم، و ساختارهای متنوع نیروی هسته‌ای، محققان را بر آن داشته تا ابزارها را به روش‌های جدیدی در نظر بگیرند. سوم، احتمال وقوع یک بحران بین‌المللی در نتیجه تغییرات فیزیکی، اقتصادی و هنجاری در هزینه‌های بحران تغییر کرده است، که محققان را بر آن داشت تا با دقت بیشتری به خود زمینه بحران بپردازند.(8)
استفاده پوتین از ارعاب هسته ای نتایج متفاوتی را به همراه داشته است. غرب با ترکیب ابتکارات مختلف از ارتباط با روسیه از طریق کانال‌های اطلاعاتی ، ارائه کمک‌های اقتصادی هدفمند، و تامین تسلیحات پیشرفته‌تر به کیف، مانند موشک کروز انگلیسی-فرانسوی و جت های جنگنده اف 16 برای اهداف روسی در اوکراین، یک اقدام متعادل کننده ظریف را مدیریت کرده است. این رویکرد چالشی اساسی برای پوتین ایجاد می کند. در حالی که بازدارندگی هسته ای روسیه از دخالت مستقیم ناتو جلوگیری می کند، غرب را از عملیات درست زیر این آستانه باز نمی دارد . متحدان غربی از طریق این اقدامات مدنظر، خطوط قرمز روسیه را به طور مستمر آزمایش می کنند و به تدریج اعتبار و اثربخشی بازدارندگی مسکو را بدون ایجاد یک رویارویی مستقیم از بین می برند. این فرسایش آهسته اما پیوسته خطوط قرمز توسط غرب، روسیه را در موقعیت دشواری قرار می دهد، زیرا هر گام به طور نامحسوسی اهرم استراتژیک آن بر اوکراین را تضعیف می کند و اثربخشی بازدارندگی آن را تضعیف می کند. با شروع جنگ، پوتین این پارادایم را با استفاده از سلاح‌های هسته‌ای به‌عنوان ابزار اجبار ، با هدف دستکاری خطرات هسته‌ای مشترک برای ارعاب و اهرم‌های سیاسی تغییر داد. از نظر پوتین، تهدیدات هسته ای به عنوان ابزار بازدارندگی و جنگ روانی عمل می کند که برای فشار بر مخالفان و در عین حال اجتناب از استفاده آشکار محاسبه می شود. (9)
با این حال، تغییرات بیشتر به این معنی است که روسیه اکنون از بازدارندگی هسته ای در رابطه با کشورهایی که زمین، حریم هوایی و یا دریاها را برای آماده‌سازی یا اجرای تجاوز به روسیه واگذار می کنند؛ استفاده خواهد کرد. این یک اشاره آشکار به اوکراین است که از نظر مسکو، مهره آمریکا و ناتو است. در حالی که مقامات روسیه بارها گفته اند که روسیه هیچ برنامه ای برای استفاده از سلاح هسته ای علیه اوکراین ندارد، این گزینه اکنون در یک سند دولتی گنجانده شده است. مسکو بار دیگر در تلاش است تا خود و دیگران را متقاعد کند که در حال مبارزه با ناتو است. و دکترین به روز شده بیان می‌کند که هر کشوری که به ناتو می‌پیوندد در خطر حمله هسته ای قرار می گیرد. با توجه به این که روسیه یک نکته در دکترین مربوط به پیروی از توافقنامه های کنترل تسلیحات را حذف کرد ، در تئوری، می‌تواند کلاهک‌ها و موشک‌های هسته‌ای ذخیره و همچنین آزمایش‌های هسته‌ای انجام دهد . در حالی که هنوز ادعا می‌کند همه این ها تحت حمایت بازدارندگی هسته‌ای است.(10)
چشم انداز
روسیه به طور فزاینده‌ای به سمت یک مسابقه جدید تسلیحاتی هسته ای حرکت می کند، به ویژه با توجه به این که در مسکو اعتقاد دارند که سیستم کنترل تسلیحات ایجاد شده در دوران جنگ سرد بیشتر به نفع غرب بوده است. این تغییرات می تواند باعث افزایش تعداد تسلیحات هسته ای شود که به سمت آمریکا هدف می گیرند. همچنین، معاهدات کاهش تسلیحات هسته ای مانند استارت جدید در حال نزدیک شدن پایان خود هستند، که این موضوع احتمالاً به این رقابت کمک می کند.بازیگران جهانی برای توسعه تسلیحات هسته‌ای جدید به عوامل مختلفی پاسخ می‌دهند، از جمله‌های تلاش‌های دیپلماتیک، تحریم‌ها و توافقات بین‌المللی.از طرفی دولت‌ها به روش‌های جایگزین برای جلوگیری از گسترش تسلیحات هسته‌ای جدید در سطح جهانی اقدام می‌کنند، که شامل توافقات بین‌المللی و تقویت بازدارندگی است. با این حال، به نظر می رسد که هنوز هیچ برنامه ای در آمریکا برای برابری با تعداد مجموع سلاح های هسته ای روسیه و چین وجود ندارد. این یک گام بسیار پرهزینه خواهد بود و احتمالاً چند دهه طول خواهد کشید.
References
2.https://www.csis.org/analysis/why-russia-changing-its-nuclear-doctrine-now
3.https://www.aa.com.tr/en/asia-pacific/russia-changes-nuclear-doctrine-what-happens-now/3346299
5.https://www.armscontrol.org/act/2024-12/features/reducing-russian-nuclear-danger-way-forward
6.https://www.fpri.org/article/2024/11/a-new-arms-race-in-europe-euromiss
7.https://www.aspistrategist.org.au/a-new-us-russia-china-nuclear-arms-race-spells-danger/
10.https://carnegieendowment.org/russia-eurasia/politika/2024/11/russia-new-nuclear-threat?lang=en
